Wstęp

Celem studium było opracowanie wytycznych, które pozwolą w przygotowywanych planach zagospodarowania przestrzennego miasta lub jego części zachować najcenniejsze zespoły i budowle objęte ochroną konserwatorską oraz elementy decydujące o tożsamości miasta.

Podczas prace nad studium dokonano następujących analiz:

— analiza podstawowych etapów ewolucji organizmu miejskiego w jego obecnych granicach administracyjnych;

— analiza morfologii i funkcji zabytkowych zespołów oraz pozostałych elementów organizmu miejskiego;

— analiza wartości krajobrazu miejskiego;

— określenie stref ochrony konserwatorskiej oraz stref ochrony krajobrazu oraz ekspozycji — sformułowanie szczegółowych zaleceń do poszczególnych ulic i budynków objętych ochroną konserwatorską, zarówno wpisanych do rejestru zabytków jak i chronionych na mocy prawa miejscowego.

Prace te były połączone z szeroką kwerendą źródeł archiwalnych, bibliograficznych kartograficznych i ikonograficznych oraz z penetracją terenu.

W efekcie wyznaczono i określono system stref ochrony konserwatorskiej jednolity dla całego miasta w jego obecnych granicach administracyjnych. Nie było to zadaniem łatwym ze względu na zróżnicowanie morfologiczne i typologiczne jednostek osadniczych. Mamy do czynienia z prywatnym miastem otwartym, wsiami o średniowiecznej metryce, nowożytnymi osadami podgórskimi, dzielnicami powstałymi w XIX w., osiedlami mieszkaniowymi z końca XIX i z XX w. o zróżnicowanej strukturze i formie.

Określone strefy odpowiadają różnym stopniom ochrony z zdefiniowanymi zróżnicowanymi normami postępowania przy konserwacji, restauracji i przekształcaniu struktury urbanistycznej. Strefa „A jest strefą pełnej ochrony konserwatorskiej w której wymagania ochrony zabytków są priorytetowe Strefa „B” ochrony konserwatorskiej obejmuje obszary, w których należy utrzymać podstawowe, częstokroć dobrze zachowane, elementy zespołów urbanistycznych i tkanki miejskiej. Strefa „K” ochrony krajobrazu nakłada obowiązek utrzymania i kultywowania wykształconego historycznie sposobu użytkowania krajobrazu kulturowego, czyli przekształconego przez człowieka krajobrazu naturalnego. Strefa „E” ochrony ekspozycji objęła obszary zabezpieczające ochronę uznanych za najcenniejsze sylwet zespołów urbanistycznych. Ochronie zabytków archeologicznych, prócz zlokalizowania znanych stanowisk archeologicznych, ma służyć wyznaczenie stref „OW” obserwacji archeologicznej, która zapewni właściwy nadzór nad planowanymi inwestycjami.

W części szczegółowej studium, w tomie II, zawarto ustalenia odnoszące się do poszczególnych budowli lub zespołów, które zapisano formułując osobne hasła dla każdej budowli lub zespołu, oprócz tego uwagi te zostały ukazane na mapach.

I.Nowa Ruda — historyczny ośrodek miejski

Historycznenazwy miasta i ich etymologia

Von dem Nevwen rode (1337), Newenrode (1352, 1360, 1384, 1388, 1423, 1434, 1524), Nevwenrode (1368), Newenrod (1360), Newen rod (1384) Newrod (1394), Nevinrode (1369), Newrode (1482), Newroda (1640), Newrodt (1640),

Nvynrod (1358),

Neunrod (1347, 1350, 1354, 1356, 1374), Nueuenrode (1358), Neuwenrode (1363, 1385, 1386, 1388, 1416, 1418)

Nuwenrode (1374),

Nowinrode (1350, 1352, 1353), Novinrade (1353)

Neurode (1500, 1534, XVIII–XX w.)

Początkowo nazwa Newenrode odnosiła się do folwarku nazwanego w 1352 r. Hof zu Newenrode. Osada przy tym dworze nie miała własnej nazwy i określana była topograficznie jako „Stetichen, das do vor lit”. Później nazwę Newenrode przejęło miasto.

Jej znaczenie wyjaśniane było dwojako. Według Klemenza (1932) drugi człon nazwy -rode odnosił się do czasownika roden oznaczającego wycinkę lasu, a pierwszy Neu oznaczał nową miejscowość. Klemenz wykazał też, że nazwy miejscowości z członem -rode występowały często w Harzu w Niemczech. Z kolei Wittig (1937) wyjaśniał znaczenie nazwy w kontekście germańskiej kultury. Według niego nazwa Rode była nazwą powszechnie stosowaną na Śląsku, związaną być może ze starą miarą Rute (pręt), wywodzącą się od łacińskiego słowa radius (promień). Miara ta obejmowała nie tylko pomiar długości, ale i kątów. I tu wskazywał Wittig, że Nowa Ruda położona została na osi północ-południe, i pod świętym kątem 60 stopni w odniesieniu do Wielkiej Sowy, miejsca pogańskiego kultu słońca. W Niemczech nazwy z członem -rode występowały w VIII w. oraz w stuleciach XI–XII. Obecna nazwa miejscowości jest obca lokalnej tradycji. Powstała w wyniku fonetycznego zniekształcenia nazwy historycznej, w której człon -rode został zamieniony na Ruda.

Kształtowaniesię gminy miejskiej, jej historia i walka o niezależność (do 1945 r.) — kalendarium oraz komentarze

Lata1336–1434

Wittig przypuszczał, że najpierw powstał folwark (w XI–XII w.?), a dopiero później, ukształtowała się przy nim osada. Nie był jednak do końca przekonany, kto był założycielem osady, lubiąscy cystersi, czy też właściciele dóbr. Z dokumentu z 1400 r. i z zawartej tam uwagi o nauczycielu wysnuł przypuszczenie, że Nowa Ruda mogła być założona przez lubiąskich cystersów, którzy mieli dobra w Drogosławiu. Uważał, że jeśli w Nowej Rudzie w 1400 r. istniała szkoła, to mogła wówczas funkcjonować tylko w dobrach klasztornych. W tym kontekście lokację miasta odnosił Wittig do okresu, zanim dobra noworudzkie stały się lennem. W innym jednak miejscu swej kroniki domniemywał, że założycielem Nowej Rudy (osady, lub miasta) mógł być właściciel dóbr, Hannus Wusthub. Próbował także zrekonstruować proces wykształcania się miasta. Wnioskując z lokalizacji dóbr sędziowskich, powiązania sędziostwa z Nową Rudą i Drogosławiem oraz z jednoczesnego istnienia ok. 1442 r. sędziostwa oraz noworudzkiego wójtostwa Wittig wysunął hipotezę, że może początkowo Nowa Ruda i Drogosław były jedną wsią. Powstały później na jej terenie ośrodek wytwórczy został oddzielony od Drogosławia i otrzymał prawa miejskie a także urząd wójtowski. Nowa miejscowość była zapewne zasiedlana przez osadników przybywających od strony Broumowa i Śląska. Zmiana statusu Nowej Rudy i kształtowanie się ośrodka miejskiego wynikały według Wittiga z koncentracji na tym obszarze sił wytwórczych związanych głównie z sukiennictwem. Było to m.in. konsekwencją profilu gospodarki dworskiej opartej zasadniczo na hodowli owiec.

Przed 1416 r. Nowa Ruda nie miała pełnego zakresu praw miejskich, choć od 1353 r. określana była jako miasto[1]. Pozostawała lokalnym ośrodkiem i mogła mieć prawa osady targowej lub prawa miejskie w bardzo ograniczonym zakresie. Prawdopodobnie została znacznie zniszczona w czasie wojen husyckich.

1336 — Pierwsza wzmianka o Nowej Rudzie jako miejscowości.

1347 — Nowa Ruda została dana w zastaw przez Hannusa Wusthuba Żydowi Smoyelowi z Kłodzka.

1399 — Jak przypuszczał Wittig pierwszym wzmiankowanym, noworudzkim mieszczaninem był Cunczil Messirsmed (Kirchenbitter, Kirchenvater).

1403 — Według Köglera mieszczanie noworudzcy ufundowali w kłodzkim kościele parafialnym ołtarz Bożego Ciała.

1416 — Nowa Ruda nie miała jeszcze prawa miejskiego w pełnym zakresie. Nie posiadała ksiąg miejskich. Miejscowością zarządzało zgromadzenie ławników (Schöffen) i członków rady zwanych Geschworene, działające pod przewodnictwem człowieka piśmiennego prowadzącego szkołę (alte Schulmeister). Ławnicy potwierdzali prawa własności oraz zatwierdzali obrót posiadłościami ziemskimi. Prawne sprawy mieszczaństwa potwierdzane były poprzez odpowiednie listy ławników i protokoły. Ważniejsze sprawy załatwiano (od 1336 r.) w Kłodzku, choć Nowa Ruda miała swoje sędziostwo.

1425–1434 — W czasie wojen husyckich Nowa Ruda miała być zniszczona. Jeszcze w r. 1434 miały miejsce w okolicach Nowej Rudy niepokoje związane z napadami rabunkowymi oddziałów husyckich.

Lata1434–1579

Po wojnach husyckich rozpoczął się nowy okres w dziejach miejscowości. Według Wittiga ławnicy Nowej Rudy podjęli starania u właścicieli dóbr o nadanie nowych praw miejskich. Byłyby one korzystniejsze, ze względu na rozwój rzemiosła, nie tylko dla miasta, ale też dla właścicieli noworudzkich dóbr. W 1434 r. sformułowano nowy zakres praw miejskich, nadanych miastu przez Heinricha oraz Wentzela von Donyn i chyba wówczas nie potwierdzonych przez króla. Prawa miejskie Nowej Rudy kwestionowały miasta królewskie Hrabstwa Kłodzkiego. W l. 1484–1569 nastąpił, według Wittiga, regres w dziejach miasta. Brakowało zainteresowania sprawami miasta ze strony właścicieli dóbr, panów von Stillfried, którzy nie rezydowali wówczas w Nowej Rudzie.

W 1 poł. XVI w. sytuacja prawna Nowej Rudy pozostawała nadal niejasna. Głównie dlatego, że prawa miejskie nadane były przez panów von Donyn, a nie przez króla Czech. Niejasność sytuacji prawnej miasta znajdowała swoje odbicie w określaniu jego statusu w dokumentach [2]oraz w kwestionowaniu przez cztery królewskie miasta Hrabstwa: Kłodzko, Bystrzycę, Radków i Lądek praw miejskich Nowej Rudy. Co więcej w 1569 r. miasta królewskie sformułowały postulat odebrania Nowej Rudzie przywileju targów tygodniowych i miejskiego urbarza. Roszczenia te oddalił cesarz Maximilian II i uznał miejski charakter Nowej Rudy. Nie potwierdził jednak praw miejskich, ale zezwolił na zachowanie przez miasto urbarza miejskiego, jarmarków, targów i statutów cechowych. Mieszczanie Nowej Rudy, jak i pozbawieni praw miejskich inni mieszkańcy miasta zobowiązani byli do świadczeń na rzecz właścicieli dóbr, m.in. do pańszczyzny. Niektórzy byli z niej zwolnieni za rentę.

Ok. 1434 — Ławnicy (Schöppen) i starsi (Älteste) miasta prosili pana dóbr o nadanie im praw miejskich, takich jakie mają inne miasta. Sformułowany został wówczas nowy zakres praw miejskich. Określono granice miasta, charakter spraw podlegających sądownictwu miasta, odniesiono prawo mili do spraw wyszynku piwa. Nakazano zaopatrywanie się w piwo produkowane tylko w mieście. Określono warunki produkcji piwa przez mieszczan, Postanowiono o upublicznieniu księgi miejskiej. Mieszczanie zobowiązani byli do pewnych świadczeń, w tym opłat na rzecz właścicieli noworudzkich dóbr. Nie było to jednak pełne prawo miejskie, gdyż nic nie wzmiankowano o prawie połowu ryb na wodach miejskich, o górze Ruda (Weinberg) jako pastwisku (Almende), o nienaruszalności ławników na urzędzie, o miejskim urzędzie miar i wag, handlu (Marktgerechitgkeit) oraz o publicznym bezpieczeństwie. Nie wzmiankowano też rynku, choć według Wittiga on istniał.

po 1434 — Założona została pierwsza księga miejska (Verschlossene Buch), ale pierwszy w niej zapis pochodził dopiero z 1465 r. W księdze zawarto kontrakty kupna, testamenty i ugody. Sprawy sądowe wpisywano do księgi sądowej (Gerichtsbuch). Założono też księgę rachunkową. Księgi zakładali i prowadzili pisarze miejscy.

1434 — Nowa Ruda była siedzibą okręgu (Weichbild).

1434–1440 — Wystąpiły konflikty pomiędzy miastem a właścicielami dóbr.

1435 — Wzmiankowano mieszczanina (Uhrfehdebürge), białoskrórnika Michaela Messersmeta.

1435 — Przewodniczący ławników zwany Erste Schöffe pełnił funkcje burmistrza.

1438 — Zarząd miasta tworzyli burgraf, wójt i ławnicy.

1440 (lub 1444) — Wymieniono po raz pierwszy burmistrza Nowej Rudy.

1442 — Zredagowano pierwszy urbarz miejski, w którym zastosowano określenie civitas.

Po 1465— W pierwszej księdze miejskiej mieszkańcy miasta zwani byli mythe wohner, (Mitwohner). Tak określano mieszczan prowadzących wyszynk wina.

ok. 1470 — Nową Rudę zamieszkiwało około 100 rodzin mieszczańskich.

1474 — Wzmiankowano radę miejską. W skład rady miejskiej wchodzili: burmistrz, ławnicy (Schöffen) w liczbie 5–7, rajcy (Rathmanne, Geschworene, Eidgenosse)[3].W Rada miejska nie była wybierana, ale jej członkowie byli mianowani przez właściciela noworudzkich dóbr lennych. Tak dokonywane zmiany składu rady miejskiej zwane były odnowieniem rady (Ratsrenovation). W obradach rady miejskiej brał udział wójt, nie właściciel dziedzicznego sędziostwa, ale wójt mianowany.

1476 — Wzmiankowano pisarza miejskiego.

lata 70. XVI w. — Założono drugą księgę miejską.

1484 — Książę ziębicki Henryk oddalił pretensje królewskich miast Hrabstwa Kłodzkiego dotyczące praw miejskich Nowej Rudy.

1545 — Z tego roku pochodziła pieczęć miejska z najstarszym wizerunkiem herbu miasta. Na czerwonym tle wyobrażono srebrny pień drzewa z korzeniami. Według Wittiga mobilium herbowe (pień) mogło mieć jakiś związek ze starym zwyczajem zasiadania przez sędziów w czasie sprawowania sądu na pniach.

1569 — Właściciele dóbr założyli w mieście szpital.

1573 — Powstała w Nowej Rudzie gildia strzelecka

Lata1579–1648

Rada miejska Nowej Rudy nadal podejmowała starania podniesienie rangi miasta i w trakcie zakładania nowej części miasta, zwróciła się do właściciela dóbr, Heinricha starszego von Stillfried und Rattonitz, o spisanie i zredagowanie miejskich oraz mieszczańskich regulaminów z 1434 r., a także o określenie przywilejów miasta. Dokonano nowych regulacji, a ostateczna decyzja cesarza Maximilana II oddaliła roszczenia królewskich miast wobec Nowej Rudy. Ten korzystny okres rozwoju miasta został przerwany przez wojnę trzydziestoletnią (1618–1648). Po wojnie obniżył się status miasta, gdyż znów określano je jako miasteczko (Städtlein).

1579 — Założono drugą księgę miejską[4].

1586 r., — Na mocy nowego prawa miejskiego zachowano dawny sposób zmiany składu rady miejskiej, monopol na sprzedaż soli, dwa dawne jarmarki (w niedzielę po św. Bartłomieju i w dzień św. Mikołaja). Określono warunki nadawania praw miejskich nowym mieszkańcom miasta oraz zakres działalności rady miejskiej, która miała wydawać mieszczanom świadectwa i dokumenty, zajmować się sądownictwem (sprawy cywilne), opieką nad rzemiosłem oraz pilnować prawidłowości miar i wag. Nastąpiła reorganizacja działalności rzemieślników, którzy mieli zrzeszać się w cechach. Ustanowiono nowy targ tygodniowy w niedzielę i sprecyzowano zasięg posiadłości miejskich. Miasto otrzymało prawo wodne (Wasserrecht) — przywilej łowienia ryb na pewnych odcinkach Włodzicy oraz przywilej polowania w swych dobrach dziedzicznych (Widmuth) na ptaki. Ustalono również wielkość produkcji piwa w miejskim browarze, warunki wyszynku piwa i wina, a także sformułowano warunki zatrudniania przez miasto pracowników najemnych. Przyznano miastu przywilej korzystania (przy realizacji budów miejskich) z drewna z dominialnych lasów. Poza tym miasto zobowiązane było względem dominium m.in. do uiszczania rocznych podatków od domów i gruntów, do podatku w naturze od każdego wozu soli (Viertel Salz). Osobno opłaty wnosili mieszczanie, w tym ci, którzy handlowali solą. Sądownictwo w sprawach kryminalnych pozostało w gestii dominium.

1589 — Miała miejsce wielka powódź.

1594 — Miasto zawarło nowy układ z właścicielem dóbr Heinrichem starszym von Stillfried und Rattonitz dotyczący potwierdzenia praw miejskich i rozszerzenia przepisów dotyczących produkcji piwa, targów, jarmarków, rzemiosła oraz nowych podatków dla dominium.

1595 — Po oficjalnym nadaniu przez cesarza dóbr noworudzkich Heinrichowi starszemu von Stillfried und Rattonitz prawa miejskie z r. 1586 korygowane w 1594 r. zostały po raz kolejny przeredagowane i w tej postaci nabrały mocy prawnej. Zmiany dotyczyły opłat od mieszczan za uzyskanie prawa miejskiego, podziału czynszów z ław mięsnych i chlebowych pomiędzy miasto a dominium. Dominium zakazało też sprowadzania piwa ze Świdnicy i Wrocławia oraz zachowało prawo do budowy miejskiej słodowni.

1616 — Założona została straż pożarna.

1618–1648 — W czasach wojny trzydziestoletniej Nowa Ruda niepokojona była przez wojska walczących stron, kwaterowała wojska. W 1621 r. miasto zostało zaatakowane od strony Broumova. Drugi atak w tym roku przyszedł od strony śląska. Nowa Ruda została zajęta przez wojska saskie. W maju 1622 r. kwaterował w mieście oddział wojsk cesarskich, który spowodował wielki pożar. W r. 1632 Nowa Ruda znalazła się na trasie wojsk szwedzkich i brandenburskich idących ze świdnicy do Broumova, a w 1633 r. miały miejsce w Nowej Rudzie rabunki i plądrowania dokonywane przez wojska cesarskie.

1626 — Bernhard von Stillfried und Rattonitz uwolnił mieszczan od obowiązku udziału w polowaniach na grubą zwierzynę oraz od obowiązku spławu drewna.

1633 — Wybuchła w Nowej Rudzie zaraza.

1633 — Miasto stało się ośrodkiem nowego okręgu, jednym z sześciu w Hrabstwie Kłodzkim, który obejmował 14 wsi w sąsiedztwie.

1637 — Bernhard von Stillfried und Rattonitz potwierdził prawa miejskie.

1650 — Część zabudowy miasta została zniszczona przez pożar.

1645–1654 — Miasto zamieszkiwało 183–187 mieszczan.

Lata1654–1751

2 poł. wieku XVII i 1 poł. XVIII nie były dla miasta korzystne, przede wszystkim ze względu na zwiększanie ciężarów na rzecz właścicieli dóbr. Jednocześnie już w l. 70. XVII w. zaczęła wzrastać świadomość mieszczan, którzy starali się o uniezależnienie się od dominium i uzyskanie statusu miasta królewskiego. Na tym tle pojawiały się konflikty pomiędzy miastem a właścicielami dóbr. Rozwiązywano je drogą sądową. W sytuacjach, gdy właściciele dóbr zbytnio ciemiężyli miasto, rada miejska pozywała ich przed urząd krajowy w Kłodzku. Mimo tych wszystkich utrudnień proces uniezależniania się miasta od dominium został już zapoczątkowany.

1617 — Bernhard II von Stillfried und Rattonitz odnowił prawo miejskie z pewnymi jednak zmianami. I tak np. wpływy z nadawania prawa miejskiego miały być przeznaczone dla dominium. Ograniczony został miejski monopol solny. Zakazano wwozu do miasta piwa produkowanego w innych miastach. Dominium zgłaszało roszczenia do współużytkowania miejskiej słodowni. Ograniczono ilość drewna przeznaczonego na miejskie budowy i do produkcji piwa. Mieszkańcy miasta mieli tworzyć nagonkę w czasie pańskich polowań. Zobowiązani też byli do spławiania drewna z dominialnych lasów w górach.

1656 r. — Rada miejska uzyskała zwolnienie mieszkańców miasta od ciężarów feudalnych w zamian za nowe podatki.

Lata 70. XVII w. — Bernhard III von Stillfried und Rattonitz podnosił opłaty miasta dla dominium, szkodził miejskiemu rzemiosłu zatrudniając własnych rzemieślników, utrudniał osiedlanie się w Nowej Rudzie pobierając wysokie opłaty za nadanie praw miejskich przybyszom. Odebrał też miastu sądownictwo we wszystkich sprawach. Nieprawnie ingerował w działalność rady miejskiej. Zmniejszał lub nieregularnie przekazywał miastu przeznaczone dla niego dostawy drewna, zmuszał do kupna mąki i chleba w swych dobrach, podwyższył opłaty za wyszynk. Kwestionował miejski urbarz oraz miejskie prawo do wyszynku.

1675 — W wyniku wygrania procesu przez miasto została zawarta ostateczna ugoda pomiędzy magistratem a Bernhardem III von Stillfried und Rattonitz.

1680 — Wybuchła w mieście zaraza.

Po 1680 — Rozbudowany był już znacznie zarząd miasta. Składał się z burmistrza[5], rajców, starszych miasta (Stadtälteste), pisarza miejskiego, wojta miejskiego (Stadtvogt), wójta sądowego (Gerichtsvogt) oraz z ławników. Oprócz tego zatrudniano miejskich urzędników. Jedni z nich zajmowali się dwoma zegarami miejskimi (Uhrensteller), wodociągiem miejskim (Röhrmeister), wypasem bydła (Gemeindehirte), lasem miejskim (Förster), czy też kontrolą nad ludnością bez środków do życia przebywającą czasowo w mieście (Bettelvogt). Inni natomiast odpowiedzialni byli za nadzór nad strażą nocną (Stadtwachmeister) oraz czuwali nad zdrowiem mieszkańców jak np. akuszerka (Wehmutter, Hebamme), czy też osoba zajmująca się chorymi (Grabebitterin). Urzędnikami miejskimi byli też kat, dzwonnik, grabarz oraz posłańcy na pocztę do Kłodzka (Boten).

1688 — Miasto nawiedziła duża powódź.

1709 — Miasto ponownie starało się o potwierdzenie swoich praw, ale już bezpośrednio na dworze cesarskim (z pominięciem Raimunda von Stillfried und Rattonitz, właściciela noworudzkich dóbr). Otrzymało potwierdzenie praw miejskich (wraz z monopolem solnym) z lat 1568 i 1679.

1710 — Przeciwko cesarskim postanowieniom protestował Raimund von Stillfried und Rattonitz, który obawiał się wzrostu niezależności miasta i ograniczenia swoich przywilejów.

1720 — Miasto nawiedziła duża powódź.

1726 — Ponownie prawa miejskie Nowej Rudy zostały potwierdzone przez cesarza.

1739 — Cesarz nadał miastu prawo sądownictwa w sprawach cywilnych. Był to ważny element w usamodzielnianiu się Nowej Rudy. Ponadto decyzją cesarską Nowa Ruda, podobnie jak i inne miasta Hrabstwa Kłodzkiego, została przeniesiona z prawa magdeburskiego na czeskie, skodyfikowane w 1696 r.

Lata1751–1809

Po zajęciu Hrabstwa Kłodzkiego przez Prusy starania miasta o uniezależnienie od dominium wkroczyły w nową fazę. Wielkie znaczenie miały tu pełne konsekwencji działania burmistrza Nowej Rudy Antona Häuslera (1767–1809), który przygotowywał, w związku z przeprowadzaną w Prusach reformą, nową redakcję praw miejskich. W 1782 r. Nowa Ruda uzyskała pewną niezależność od właścicieli dóbr. Zreorganizowano zarząd miasta. Określono zasadnicze prawa miejskie, ale tu nie dokonano wielkich zmian, gdyż Fryderyk Wilhelm II nie chciał zrażać do siebie szlachty i arystokracji. W 1782 r. zarządzająca Śląskiem Kamera Wojen i Domen (Kriegs- und Domeinenkammer) zadecydowała o wolnym wyborze noworudzkich władz miejskich, niemniej jednak postanowienia tego nie zrealizowano. Przewidziano natomiast większą kontrolę państwa w różnych dziedzinach życia miasta oraz ograniczono przywileje dominium. Dawało to miastu przeżywającemu w l. 4 ćwierci XVIII w. okres prosperity jeszcze większe możliwości rozwoju. Powstały wtedy w Nowej Rudzie wielkie kupieckie fortuny.

1769 — Część miasta zniszczyła powódź.

1770–1771, 1782 — Nieurodzajne lata, deszczowe lub zbyt suche.

1782 — Administracja państwowa zatwierdziła nowy statut miasta. Pozostawiono częściowo stare przepisy. Miasto zachowało sądownictwo w sprawach cywilnych, członkowie magistratu wyznaczani byli przez dominium. Utrzymano dawne opłaty dla dominium płacone przez miasto, cechy i mieszczan. Nowością było natomiast podporządkowanie miejskiego sądownictwa sądowi nadrzędnemu, wybór pisarza miejskiego tylko przez Oberamtregierung i przejęcie kontroli nad działalnością cechów, głównie sukienniczego przez administrację państwową. Przywileje dominium ograniczono poprzez zatwierdzanie przez administrację państwową proponowanych przez nie członków magistratu i przez kontrolę ingerencji w sprawy magistratu. Zakazano też używania wobec mieszkańców miasta pojęcia Untertannen (poddani). Odebrano dominium przywilej kontroli wyrobów sukiennych.

2 poł. XVIII w. — Zaprowadzono zmiany w składzie rad miejskich Hrabstwa Kłodzkiego i zmniejszono liczbę ich członków do 6–7 osób. Wprowadzono nowe nazewnictwo stanowisk oraz nowe stanowiska. Radę miejską tworzyli: Consul dirigens (burmistrz), Polizeibürgermeieter, Polizeiinspector (dawny Gerichtsvogt), Feuerbürgermeister (od spraw pożarowych), Stadtvogt, 2 rajców, skarbnik Kämerer zajmujący się miejskimi dobrami i rachunkowością oraz Senator. Poza tym zatrudniani byli inni urzędnicy: pisarz miejski (Stadtnotar, Syndyk), miejski piwowar, zegarmistrz, strażnicy miejscy, akuszerki, grabarz i posłaniec pocztowy.

1762/1763 — Założono straż pożarną. Po 1865 r. powstała miejska straż pożarna, a w 1879 — ochotnicza straż pożarna.

1790 — Odnotowano w mieście 358 mieszczan. Mieli oni duże lub małe prawo miejskie (große und kleinre Bürgerrecht). Pierwsze otrzymywali znaczący kupcy oraz niektóre honorowane osoby. Drugie obciążone dodatkowym podatkiem mieli pozostali mieszczanie.

1796 — Wzmiankowano w Nowej Rudzie placówkę królewskiej poczty (Postwärteamt). Zatrudniony tu był posłaniec pocztowy kursujący pomiędzy Nową Rudą a Kłodzkiem i Srebrną Górą.

1807 — W czasie wojny z Napoleonem w mieście kwaterowało wojsko pruskie, którego celem było przerwanie połączenia pomiędzy twierdzami w Świdnicy i Kłodzku.

1807 — Miasto było siedzibą dystryktu obejmującego 27 miejscowości, w tym Radków i wsie znajdujące się w jego otoczeniu.

Lata1809–1937

Dzięki reformie administracji państwowej (Steina i Hardenberga) przeprowadzonej w l. 1808/1809 Nowa Ruda osiągnęła kolejny etap w procesie uniezależniania się od dominium. Ponadto miasto nadal przeżywało znaczny wzrost gospodarczy związany z sukiennictwem i wielkim handlem, w tym zamorskim. Okres pomyślności zakończył się już ok. 1811 r. Główną tego przyczyną była blokada kontynentalna i konkurencja w dalekosiężnym handlu suknem ze strony innych krajów europejskich. Później wystąpił w Prusach kryzys ekonomiczny wywołany wojną z Napoleonem w l. 1812–1813. W tym czasie Nowa Ruda także została obciążona nowymi ciężarami. Po zakończeniu wojen magistrat podjął dalsze starania o polityczną i gospodarczą niezależność miasta, uwieńczone ugodą z 1822 r. Zmiana sytuacji prawnej Nowej Rudy była tak znacząca, że nazywana ona była ok. 1844 r., choć nieprawnie, królewskim miastem pośrednio zależnym (Königliche Mediatstadt), jak np. dawne królewskie miasta Hrabstwa Kłodzkiego. Natomiast w dokumentach królewskich określano Nową Rudę jako miasto bezpośrednio poddane (immediat untertan), lub jako królewskie górskie miasto (Königliche Gebirgsstadt) (1846). Mimo więc tak wielkich starań nie udało się Nowej Rudzie osiągnąć statusu czterech głównych królewskich miast Hrabstwa Kłodzkiego. Zgodnie z dalszym rozwojem cywilizacji już w 1 poł. XIX w. zaczęły powstawać w Nowej Rudzie instytucje finansowe, placówki kulturalne oraz lokalne gazety. Pojawiły się pierwsze partie polityczne. W l. 1855–1932. Nowa Ruda była siedzibą władz powiatowych. W XIX w. miasto przeżywało także liczne kataklizmy żywiołowe, z których najczęstszymi były powodzie.

Po 1809 — Zmieniona została struktura zarządu miasta. Przede wszystkim miasto otrzymało prawo wolnego wyboru magistratu, a więc burmistrza, skarbnika miejskiego i 6 członków rady miejskiej (Rathmann, Senator). Radzie miejskiej służyło pomocą 5 przedstawicieli dzielnic miasta (Bezirkvorsteher) [6]i 30 radnych miasta reprezentujących mieszczaństwo. Członkowie zarządu miasta tworzyli deputacje zajmujące się poszczególnymi dziedzinami życia miasta[7]. Sądownictwo oraz zarząd policją pozostawiono jeszcze w gestii króla.

ok. 1810 — Miasto starało się wykupić swoje zobowiązania wobec dominium. Chodziło tu nie tylko o samodzielność polityczną gminy miejskiej, ale też o sprawy gospodarcze, głównie o produkcję piwa[8].

1813 — Miasto musiało płacić dodatkowe podatki związane z wojną oraz dać kwaterę rosyjskim wojskom.

1818 — Magistrat nabył dobra dominialne (folwark) na Hopfenbergu.

1819 — Miasto nawiedziła powódź.

1822 — Została zawarta ugoda z dominium, na mocy której Nowa Ruda stała się wyłącznym w okolicy producentem piwa, produkowanym przez 230 mieszczan. Ważne przywileje przejęło miasto. Zredukowano też znaczną część opłat dla dominium.

Lata 20. XIX w. — W wyniku kryzysu gospodarczego i kryzysu w sukiennictwie wystąpiło w Nowej Rudzie i okolicach znaczne bezrobocie. Wówczas niemal połowa ludności miasta utrzymywała się z pracy najemnej.

1829 — Niemal w tym samym czasie dolna część miasta została zniszczona przez dużą powódź oraz przez pożar.

1832 — W mieście wybuchła epidemia cholery. Kolejne epidemie nawiedziły miasto w l. 1855 i 1866.

1836 — Zostało założone lokalne czasopismo „Hausfreund”.

1848 — W czasie Wiosny Ludów powstały w Nowej Rudzie pierwsze dwie partie polityczne: Demokratischen Verein i Katolischen Verein.

1852–1854 — Sytuację ekonomiczną mieszkańców miasta i okolicy pogorszyły trzy lata nieurodzaju.

1855 — Utworzono powiat noworudzki obejmujący północno-zachodnią część hrabstwa, z miastami Nowa Ruda i Radków, zamieszkałą przez 45 000 mieszkańców.

po 1859 — Rada miejska założyła archiwum miejskie. Powstało ono na zalecenie rządu prowincji śląskiej, który wymagał, by każde miasto miało własnego kronikarza. Gromadzono dzieła dotyczące historii miasta oraz dokumenty pozyskiwane od mieszczan.

2 poł. XIX w. — W Nowej Rudzie powstały liczne urzędy i instytucje finansowe.

1860 — Miały miejsce dwie duże powodzie. Kolejne nawiedziły miasto w l. 1861, 1865, 1868, 1889, 1908 i 1910.

1864 — Ustanowiono nowe prawo pożarowe (Feuerlöschordnung).

1866 i 1870/1871 — W czasie wojny prusko-austriackiej i prusko-francuskiej w Nowej Rudzie kwaterowały wojska, działały lazarety.

1874 — Powiat noworudzki obejmował także Radków oraz 39 wsi położonych w okolicach Nowej Rudy i Radkowa.

1874–1880 — Budowano odcinek linii kolejowej Wałbrzych-Nowa Ruda-Kłodzko[9]. Linia ta, jak i druga z Dzierżoniowa przez Słupiec do Ścinawki średniej (budowana od 1889 r.) obsługiwała głównie ruch towarowy.

1920–1929 — Po I wojnie światowej prowadziły działalność partie polityczne, najpierw socjaldemokratyczna partia mieszczańska i komunistyczna (ok. 1923), później partie reprezentujące polityczne centrum, dwie partie mieszczańskie, w tym socjaldemokraci, oraz komuniści i narodowi socjaliści (ok. 1929). Nastąpiła rozbudowa urzędów miejskich, instytucji finansowych, powstały stowarzyszenia świadczące pomoc socjalną. W Nowej Rudzie i okolicy znacznie rozwinęło się ogrodnictwo. Jarzyny wysyłano m. in. do miast śląskich, w tym do Wrocławia.

1929–1930 — W Niemczech wystąpił ogólny kryzys, który zapoczątkował spadek koniunktury w Nowej Rudzie. Wzrosło bezrobocie, m.in. w górnictwie oraz w przemyśle tekstylnym. Ograniczono wydobycie glinki ogniotrwałej, nastąpił regres w transporcie kolejowym.

1932 — Zlikwidowano powiat noworudzki, co też wpłynęło na pogorszenie się ekonomicznej sytuacji miasta.

1933 — Rozwiązane zostały w Niemczech wszystkie partie polityczne oraz obieralne magistraty. Burmistrzów, rządzących teraz jednoosobowo, mianowało ministerstwo spraw wewnętrznych. Powoływano też pomagających burmistrzom urzędników, pracujących w poszczególnych referatach.

Zniszczeniawojenne i kataklizmy żywiołowe w Nowej Rudzie

1426 — Nowa Ruda została zniszczona przez husytów.

1622 — Wielki pożar miasta, w którym zniszczeniu uległa zabudowa górnego miasta oraz domów między ul. Strzelecką a ul. Nowa Osada (Hutweide).

1650 — Spłonęło 28 domów rynkowych.

1688 — Miasto nawiedziła duża powódź. Zalana została dolna część miasta, teren Marienviertel oraz okolica kościoła św. Krzyża, a także obszar koło dworskiej ujeżdżalni. Zniszczeniu uległy: młyny, tartaki, folusze, jazy, koryto rzeki i młynówki, mosty, 14 domów.

1720 i 1755 — Ponowne powodzie zniszczyły dolną część miasta.

1769 — W czasie wielkiej powodzi zalane zostały ul. Polna, Dzielnica Mariacka, ul. Piastów, Bohaterów Getta, Kolejowa, Armii Krajowej, a nawet część rynku.

1823 — W pożarze spłonęło 7 domów, w tym rynkowe na narożniku rynku i ul. Kolejowej.

1829 — Zalana została przez powódź dolna część miasta. Zniszczeniu uległy mosty i 19 domów. Jednocześnie wybuchł pożar przenoszący się dachami domów. Zniszczenia koncentrowały się przy drogach do Włodowic, Drogosławia, Zacisza i Słupca.

1860 — Miały miejsce dwie powodzie. Jedna zniszczyła dolinę Włodzicy i ul. Piastów. Trzeba więc było tu wznosić wiele domów niemal od podstaw. Druga powódź dotarła do miasta korytem Woliborki. Został zniszczony most między ul. Piastów i Placem Grunwaldzkim. Ze względu na spiętrzenie się wody na Kamiennym Moście na Włodzicy zalane zostały ulice Dolnego Miasta. Rzeka wyrobiła sobie nowe koryto koło Placu Młyńskiego (ob. przy odcinku ul. A. Fredry Zalane zostały partery domów.

1884 — Wybuchł kolejny duży pożar miasta, który rozpoczął się od ul. Armii Krajowej. Spłonęła częściowo zabudowa ul. Kościelnej, Kolejowej i parę domów w rynku. Spłonęły: kościół, 21 domów mieszkalnych i 20 gospodarczych. Częściowemu zniszczeniu uległy 24 domy mieszkalne i 6 budynków gospodarczych.

1908 — Dolne miasto zostało zniszczone przez powódź.

Sędziostwoi wójtostwo

W r. 1391 wzmiankowano dobra sędziowskie o powierzchni 6 łanów należące do noworudzkich dóbr lennych. Około r. 1442 sędziostwo[10] powiązane było zarówno z Nową Rudą, jak i z Drogosławiem. W 2 poł. XV w. podkreślano przede wszystkim związek sędziostwa z Drogosławiem, a w 2 poł. XVII w. wzmiankowano wolne sędziostwo w Drogosławiu. Właściciele sędziostwa często się zmieniali. W 2 poł. XV w. byli nimi: Katharina, judicissa z Nowej Rudy, która była też sołtysem w Drogosławiu (1442), jej synowie Andreas (1442, 1449), i Nickil Scholz (1439, 1444, 1446) oraz Christoph Nadler (ok. 1500). Natomiast w l. 1679|1680 właścicielem wolnego sędziostwa pozostawał Balthasar Fölgenhauer.

Dobra sędziowskie wzmiankowane w 1442 r. znajdowały się pomiędzy Drogosławiem i Nową Rudą, na północny zachód od najstarszej części miasta. Wydzielone zostały na wzniesieniu Haumberg oraz na stoku sąsiedniej Boguszy, zwanym od kościoła św. Krzyża Górą Św. Krzyża (Kreuzberg). Miały znajdować się blisko kościoła. Wiadomo też, że w średniowieczu należały do nich wpływy z miejskich ław mięsnych i chlebowych. W l. 1573–1610 dobra sędziowskie (Haumbrigserbe), zostały częściowo rozparcelowane. Działki sprzedawano mieszczanom.

Z sędziostwem związana była także szubienica, miejsce sprawowania sądu i wykonywania egzekucji. Nie wiadomo, gdzie znajdowała się pierwotnie. Przed 1434 r. przeniesiono ją na stok góry Ruda (zwanej wcześniej Weinberg, a później Galgenberg), opadający ku dolinie Woliborki (Galgengrund). Według przekazów z XIX w. szubienica znajdowała się w Dolinie Woliborki, na terenie katowni (Scharfrichterei), a jej relikty przetrwały do 1840 r.

Oprócz sędziostwa związane były ze średniowieczną administracją i sądownictwem w Nowej Rudzie trzy urzędy wójtowskie, powstałe po lokacji miasta. Pierwszy z nich wzmiankowany był w 1434 r., a wszystkie trzy funkcjonowały do 1449 r. Jeden z urzędów wójtowskich związany był z właścicielami dóbr. Reprezentował go mianowany wójt pański, określany w 2 poł. XV w. jako Burggraf lub Burgvogt, biorący udział w posiedzeniach rady miejskiej. Istniał też miejski urząd wójtowski, reprezentowany przez obieralnego urzędnika, wybranego spośród ławników[11]. Natomiast do trzeciego z wójtów, dziedzicznego, zajmującego się sądownictwem[12], należały duże dobra wójtowskie (Vogtei), usytuowane na wzniesieniu Haumberg, wzmiankowane w 1442 r. obok dóbr sędziowskich. Wittig nie był pewien, czy były to odrębne dobra, czy też starsze dobra sędziowskie nazwano także wójtowskimi.

Gospodarkamiasta (do 1945 r.)

Uwagiogólne

W średniowieczu i w czasach nowożytnych podstawą bytu mieszkańców Nowej Rudy były przede wszystkim produkcja piwa, wyszynk piwa i wina, rzemiosło, w tym sukiennictwo, rolnictwo oraz handel. Do początku XVI w. wykształciły się najważniejsze cechy rzemieślnicze, a ich ordunki i statuty wydawali właściciele noworudzkich dóbr. W l. ok. 1567–1648 nastąpił dalszy rozwój cechów, zwłaszcza sukienniczego. Rolnictwo nie było rozwinięte ze względu na wykorzystywanie większości areału gruntów uprawnych dla hodowli owiec. Dopiero w 1524 r. po raz pierwszy wzmiankowano w okolicach Nowej Rudy uprawę owsa[13]. Dominowała ona jeszcze w końcu XVI w., a pszenicę i żyto importowano ze Śląska. Mieszczaństwo Nowej Rudy utrzymywało ożywione kontakty gospodarcze z sąsiednim Broumowem. W 2 poł. XVII w. nadal dominującym rzemiosłem było sukiennictwo, a na 183 mieszczan w 1654 r. 108 było sukiennikami. Zarówno sukiennicy, jak i inni rzemieślnicy utrzymywali się głównie ze swej wytwórczości, ale też niektórzy mieli grunty uprawne. Większą ich ilość posiadali rzemieślnicy mieszkający na przedmieściach. W mieście, także na terenie Górnego Miasta, hodowano nierogaciznę i bydło oraz wspólnie utrzymywano gminne stado bydła.

Po przejęciu Hrabstwa Kłodzkiego przez Prusy, w l. ok. 1750–1806, rozpoczęto reorganizację życia gospodarczego. Jednym z jej celów było ożywienie gospodarki regionu i uzyskanie wyrobów dobrej jakości. Te nowe potrzeby i postęp techniczny wpłynęły na wykształcenie się w końcu XVIII w. przemysłu tekstylnego i handlu. Dzięki temu już ok. poł. XVIII w. znacznie wzrosła zamożność noworudzkich sukienników oraz kilku rodzin kupieckich zajmujących się handlem suknem.

Okres gwałtownego wzrostu gospodarczego Nowej Rudy dość szybko jednak dobiegł kresu. Przyczyną kryzysu była silna konkurencja stworzona śląskiemu handlowi w Ameryce przez Irlandię i Anglię oraz blokada kontynentalna. Zarządzona w 1806 r. przez Napoleona i skierowana przeciwko Anglii utrzymana była co najmniej do 1812 r. Anglii nie przyniosła wiele uszczerbku, natomiast znacznie więcej szkód spowodowała w gospodarce krajów europejskich. Konsekwencją tych niesprzyjających zjawisk były w Hrabstwie Kłodzkim upadek płóciennictwa i sukiennictwa, i w konsekwencji upadek młodych fortun kupieckich. Wielu kupców i właścicieli fabryk tekstylnych zaprzestało swej działalności, i lokowało pieniądze w posiadłościach ziemskich.

Podstawy bytu starych noworudzkich cechów podkopała jeszcze bardziej jednolitość urzędowych statutów cechowych nie uwzględniających przywilejów oraz kładących akcent na konkurencję. Urzędowe statuty cechowe opracowano w powstałym po 1848 r., Ministerstwie Handlu Rzemiosła i Robót Publicznych (Ministerium für Handel Gewerbe und öffentliche Arbeiten). Nowa sytuacja noworudzkiego rzemiosła rzutowała także na zmianę organizacji lokalnego handlu. W końcu 1 poł. XIX w. stosunkowo słabo rozwijał się lokalny przemysł tekstylny, odnotować jednak należy, że na ten czas przypadły początki noworudzkiego przemysłu poligraficznego. W 2 poł. XIX w. przemysł w Nowej Rudzie wspierany był przez przedsiębiorców spoza Ziemi Kłodzkiej i śląska. Krzepły instytucje finansowe, a handel zmieniał swój charakter. W XIX w. oraz okresie międzywojennym znaczna część mieszkańców miasta zatrudniona była także w górnictwie. W l. 1929–1930 Nową Rudę dotknął kryzys, w konsekwencji czego wzrosło bezrobocie.

Rzemiosłoi różne statuty cechowe — kalendarium

1353 — Wzmiankowano ławy mięsne i chlebowe, z których wpływy należały do sędziostwa.

1360 — Według Köglera tkacze wełny z Nowej Rudy otrzymali od Jeroslausa von Donyn prawne uregulowania ich działalności[14]. Gospodarczymi podstawami rozwoju sukiennictwa była rozwinięta hodowla owiec prowadzona przez dominium i miasto.

Przed 1400 — Cystersi mogli, według Wittiga, zapoczątkować wydobycie węgla kamiennego koło Zacisza (Buchau) położonego na wschód od Nowej Rudy.

1404 — Cech szewców otrzymał statut.

Po 1434 — Po wojnach husyckich pojedynczy rzemieślnicy z Nowej Rudy przyłączeni zostali do cechów wrocławskich.

Przed 1442 — Ustanowiono targi i jarmarki.

XV w. — Używano wagi miejskiej[15].

1478 — W okolicach Nowej Rudy wypalano węgiel drzewny.

2 poł. XVI w. — Sukiennicy byli najliczniejszą grupą zawodową w mieście i to oni mieli najczęściej prawa miejskie. Działali w ramach cechu także postrzygacze sukna (Tuchscherer).

1567 — Przyłączono szewców i piekarzy z Nowej Rudy do cechów wrocławskich.

1586 — W nowym prawie miejskim określono warunki działania rzemieślników, którzy mieli zrzeszać się w cechach. Ponadto rada miejska zobowiązana była do założenia ław mięsnych, chlebowych i szewskich, które później miały być oddane rzemieślnikom za roczny czynsz[16]. Uregulowano też w prawach miejskich sprawy produkcji piwa przez miasto [17]i przez dominium. Piwo mogli produkować także niektórzy mieszczanie w swych domach.

1587 —Mistrz i starsi cechu ślusarzy zabiegali u właścicieli dóbr o potwierdzenie statutów.

1588 — Wzmiankowano cech kowali, który wówczas otrzymał ordunek.

1594 — Na mocy nowego układu z właścicielem dóbr zmniejszona została liczba rzeźników do 16. Co więcej po wyborze starszego cechu musieli oni dokonać na własny koszt uboju dworskiego bydła i zapłacić podwójny podatek[18].

1598 — Działało w Nowej Rudzie gwarectwo górnicze.

Koniec XVI w. — Odnotowana została w księgach miejskich działalność cieśli, garncarzy, kapeluszników, kotlarzy, krawców, krupiarzy, kuśnierzy, młynarzy, stelmachów, zrzeszonych w cechach być może później, dopiero w l. 30. XVII w.

1604 — Czynni byli w Nowej Rudzie łaziebnicy. Rzemiosło to pozostawało długo w rękach jednej rodziny. W 1604 r. łaziebnikiem i chirurgiem (Wundarzt) miasta Nowej Rudy był ławnik Melchior Wolf, który posiadał cesarski przywilej Miał on wyłączność na prowadzoną przez siebie działalność. W szczególnych tylko sytuacjach miasto lub dominium mogło sprowadzić łaziebnika z innego miasta.

1610 — Stolarze otrzymali ordunek.

1790 — Nowy statut otrzymali szewcy, dysponujący 16 ławami i własną garbarnią.

ok. 1800 — Został powołany do życia cech murarzy.

1831 — Zachowano dawny system produkcji piwa, w browarze miejskim oraz w domach 250 mieszczan.

Do 1844 — Zmniejszyła się liczba rzemieślników w mieście.

1846 — Aby poprawić sytuację bezrobotnych w Nowej Rudzie zbudowano w 1846 r. szosę z Nowej Rudy do Bielawy, ważnego ośrodka produkcji tekstyliów.

1850 — Ministerstwo Handlu Rzemiosła i Robót Publicznych dało wszystkim cechom jednolity, urzędowy statut. Do cechów przyłączono też wiejskich rzemieślników. Po tych zmianach działało w Nowej Rudzie 12 cechów, z których nadal najliczniejszy był cech sukienników z 416 mistrzami.

1924 — Z różnorodnego rzemiosła żyła w znaczna część ludności Nowej Rudy.

Sukiennictwo

Do 1650 — Sukiennicy związani byli z cechem wrocławskim. W 1650 r. otrzymali własny statut. Powstał też urząd inspektora kontrolującego jakość wyrobów sukienniczych (Tuchschauamt).

1683 — O skali produkcji sukna w Nowej Rudzie świadczyło złożenie przed cesarską kamerą dworską 2000 próbek tkaniny, wobec 1000 próbek złożonych przez sukienników z Kłodzka, Radkowa i Dusznik.

1739–1740 — Na mocy cesarskiego zarządzenia, tzw. limitacji zaostrzone zostały wymogi dotyczące jakości sukna. W 1740 r. wywołały one strajk sukienników.

1743 — Działało w Nowej Rudzie 197 sukienników (mistrzów).

1747–1748 — Wydano nowe zarządzenia dotyczące jakości sukna. Oddzielono postrzygaczy sukna czynnych na terenie hrabstwa od cechu wrocławskiego. Utworzono nowy cech dla Hrabstwa Kłodzkiego, w którym znaleźli się postrzygacze z Nowej Rudy.

1789 — Sukiennictwo nadal było najważniejszą gałęzią gospodarki Nowej Rudy. W cechu pracowało wówczas 261 mistrzów.

Koniec XVIII w. — Powstały pierwsze szkoły zawodowe uczące sukiennictwa i sztuki wykonywania przędzy.

1 ćw. XIX w. — Wystąpił kryzys w noworudzkim sukiennictwie wytwarzającym wyroby gorszej jakości. W związku z tym ok. 1823 r. zreorganizowano urząd kontrolny. Dawało to pewne szanse na rozwój tradycyjnego rzemiosła. Nadzieje te odebrały kolejny spadek cen wełny w 1825 r. oraz zniszczenie foluszy w czasie powodzi w 1829 r. W wyniku tych niekorzystnych zmian część drobnych rzemieślników przeszła do rolnictwa.

ok. 1830–1845 — Czynnych było w Nowej Rudzie 500 sukienników (mistrzów), którzy dysponowali tylko 150 warsztatami. Pozostali zatrudnieni byli w przemyśle tekstylnym. W l. 30. XIX w. poprawiła się jakość wyrobów sukiennych.

1829–1843 — W Nowej Rudzie rozwijało się także płóciennictwo, ale produkcja płótna nie miała większego znaczenia gospodarczego. W większym jednak stopniu żyły z płóciennictwa najuboższe warstwy ludności wsi z okolic Nowej Rudy. Produkowano najczęściej wyroby niskiej jakości, w związku z czym w 1829 r. utworzono urząd kontrolny. Niektórzy kupcy noworudzcy, jak np. Friedrich Seydel, zapoznawali wiejskich tkaczy z nowymi technikami produkcji nowych rodzajów tkanin, jak np. rypsu, kaszmiru lub żakardu.

1830–1843 — Zaczął się upowszechniać na wsiach w okolicach Nowej Rudy wyrób tkanin bawełnianych, wypierający wytwórstwo płótna. Nieliczne warsztaty, na których produkowano gęstą tkaninę bawełnianą (kattun), czynne były także w Nowej Rudzie. W górskich wioskach koło miasta kontrolę nad produkcją wyrobów z bawełny mieli wielcy dostawcy z Bielawy (Langenbielau) i z Pieszyc (Peterswaldau).

1850 — Cech sukienników utracił swe dawne przywileje, w związku z wprowadzeniem w życie jednolitych, urzędowych statutów cechowych.

1870–1877 — Noworudzcy sukiennicy nie dotrzymywali kroku postępowi w światowym przemyśle tekstylnym. Aby poprawić tę sytuację zrzeszyli się w celu unowocześnienia produkcji i założyli w 1870 r. wspólny skład towarów. Inicjatywa ta nie przyniosła jednak oczekiwanych rezultatów, głównie ze względu na wybuch wojny niemiecko-francuskiej.

1884–1915 — Odnotowano w mieście 170 sukienników. Kres tradycyjnego sukiennictwa w Nowej Rudzie przypadł na czasy I wojny światowej. W końcu XIX w. czynni też byli w Nowej Rudzie tkacze. W r. 1899 z tkactwa utrzymywało się jeszcze 138 rodzin, produkujących różne wyroby tekstylne. Do 1905 r. liczba tych rodzin zmalała do 27.

1931 — Rozwiązany został cech sukienników.

Przemysł

1789–1799 — Zapoczątkowana została przemysłowa produkcja sukna, a fabrykanci, czyli organizatorzy wytwórczości, starali się stworzyć zespoły opłacanych tkaczy sukna. Ówczesne fabryki (manufaktury) były warsztatami z krosnami tkackimi. Miały własne zarządy i pensjonowanych mistrzów czuwających nad pracą.

1808 — Odnotowano w Nowej Rudzie wielu mistrzów-sukienników nie mających własnych warsztatów, co pozwala przypuszczać, że pracowali właśnie w fabrykach.

1816–1829 — Nastąpił kryzys przemysłowej produkcji sukna, m.in. ze względu na gwałtowny spadek cen wełny w l. 1811, 1816 i 1825. Wzrosło bezrobocie wśród pracowników najemnych, stanowiących wówczas około połowy ludności miasta.

Ok. 1820 — W produkcji sukna zaczęto używać maszyn.

1833–1845 — W 1833 r. założono przędzalnię i zakład, w którym barwiono i wykańczano tkaniny (Spinn- und Appreturanstallt). Przedsiębiorstwo zwane też było Oberwalditzer Fabrik. Około 1845 r. funkcjonowały w Nowej Rudzie także 3 tkalnie o charakterze przemysłowym.

ok. 1842–1870 — Przed 1842 r. założono w mieście dwie drukarnie. W 1848 r. powstała kolejna drukarnia, produkująca ilustracje (Steindrückdruckerei) i mająca swoją siedzibę na ul. Kolejowej. W l. 60. XIX w. działała na ul. Kościelnej inna drukarnia specjalizująca się w produkcji ilustracji (Litographische Kunstanstallt). Warto też odnotować istnienie drukarni Klambta.

1855–1870 — W Nowej Rudzie nadal produkowano sukno. Wytwarzano je przemysłowo lub też organizowano produkcję chałupniczą półproduktów lub wyrobów, wykorzystując sukienników mających własne warsztaty. Tak organizował produkcję np. berliński kupiec Karl Röthig, przedstawiciel jednej z większych berlińskich zakładów tekstylnych, które utworzyły swoją filię w Nowej Rudzie. Następował dalszy rozwój przemysłu tekstylnego, realizującego także zamówienia dla wojska. Czynne były następujące zakłady: Oberwalditzerfabrik (z 82 pracownikami), Niederwalditzerfabrik (od 1852 r., z 72 pracownikami) oraz większe firmy: berlińska Karla Röthiga (z 283 pracownikami), amerykańska (?) Raphael & Comp. (z 250 pracownikami),

1859 — W czasie ożywionej działalności budowlanej założono cegielnię miejską. W r. 1875 zbudowano nowy piec. Po 1889 r., w okresie stagnacji w budownictwie, cegielnię zlikwidowano.

1864 — W Nowej Rudzie prowadziły działalność także 3 fabryki tabaki i 4 browary, w tym jeden miejski (od 1858 Felsenkeller Stadtbrauerei) i trzy prywatne.

1892/1893 — Założona została fabryka tekstylna firmy Hermann Pollak’s Söhne z Wiednia.

1891 —dwaj mieszkańcy Broumowa Karl Klemt i Ernst Geyer założyli wytwórnię żaluzji pod nazwą Geyer & Klemt.

1900 —Firma Neuroder Kunsanstalten A.G. Treutler Conrad & Taube połączyła się z berlińskim wydawnictwem Berliner Kunstdruck- und Verlagsanstallt.

Ok. 1900–1914— Czynne były wówczas w Nowej Rudzie przędzalnia (Spinn- und Appreturanstallt zwana też Oberwalditzer Fabrik), zakłady tekstylne grupy noworudzkich sukienników (Niederwalditzerfabrik), kamieniołom wapienia mistrza budowlanego Adama we Włodowicach, 3 tartaki, wytwórnia tabaki (Schnupftabakfabrik) braci Kranz, młyn do mielenia kory dębowej, 3 garbarnie, zakład białoskórniczy, 2 prywatne browary, browar miejski, farbiarnia, 2 zakłady chromolitograficzne, 2 tkalnie mechaniczne Pollacka i Jordana. Tkalnia Jordana powstała w l. 1905–1907 jako oddział zakładów Jordana w Drogosławiu.

1912–1913 — Przemysł tekstylny został dotknięty przez kryzys.

1924 — Odnotowano w Nowej Rudzie następujące zakłady: poligraficzny (Berlin-Neurode-Kunstanstallt), browar, mleczarnię, fabrykę rolet Geiera i Klemta i mechaniczną tkalnię. Prowadziło działalność około 17 drobnych przedsiębiorców.

Handel

Przed 1569 — Odbywały się dwa jarmarki (w niedzielę po św. Bartłomieju i w dzień św. Mikołaja.

Przed 1586 — Miasto miało monopol na sprzedaż soli, kupowanej na zagranicznych targach. Mieszkańcom wsi sprzedawano sól na targu (Salzring) w Bieganowie.

1586 — Ustanowiono nowy targ tygodniowy w niedzielę, na którym sprzedawano zboże, chleb, żywność, len, przędzę, płótno oraz wosk. Poza tym na ulicach i przedmieściu mogła odbywać się sprzedaż na przenośnych ladach (Winkelkäufe).

1594 — Zreorganizowano targi tygodniowe, których liczbę zwiększono do dwóch. Jeden miał się odbywać w piątki, a drugi, mięsny w niedziele. Jednocześnie dominium chroniło własny handel. Paru kramarzy sprzedawało przez wszystkie dni tygodnia mleko i żywność, a mieszczanie zobowiązani byli kupować mąkę w pańskim młynie. Mieszczanie i mieszkańcy wsi należących do dóbr noworudzkich mieli zakaz sprzedawania na Śląsku zboża i drobiu.

Po 1597 — Heinrich starszy von Stillfried und Rattonitz wspierał handel wyrobami noworudzkich sukienników w Brzegu i Strzelinie.

1611 — Na mocy cesarskiego zezwolenia sukiennicy sprzedawali swe wyroby, liczone chyba w sztukach w Austrii i na Morawach. Zezwolenie to odnawiane było w l. 1625 i 1637.

3 ćw. XVII w. — Sukiennicy nie byli dobrze opłacani przez kupców, a co więcej handel suknem chciało przejąć dominium.

ok. 1684 — Noworudzcy sukiennicy wytwarzali też sukno na zamówienie publiczne, dla wojska.

ok. 1730–1740 — Na okres ten przypadły początki fortun trzech kupieckich rodzin, w tym, Gottschlichów, zajmujących się dalekomorskim handlem suknem. Handel o mniejszym zasięgu prowadzili też drobniejsi kupcy.

1755–1763 — Po 1755 r. zlikwidowano lokalny handel wełną, a w 1763 r. miasto otrzymało prawo urządzania czwartego jarmarku, w niedzielę po Trzech Królach.

ok. 1750–1811 — Przypadła na ten okres ożywiona działalność noworudzkich rodzin kupieckich Genedlów, Nieselów i Emrichów, prowadzących handel suknem nie tylko z krajami Rzeszy, ale też, mimo wysokich ceł narzuconych przez administrację pruską, z Austrią i Włochami. Niektórzy z kupców handlowali z Hiszpanią i Ameryką. W końcu XVIII w. handel suknem zmonopolizowali czterej kupcy: Johann Emrich, Anton Wolf, Wenzel Buhl i Ignatz Opitz. W l. 1807–1811, mimo trudnych warunków, nadal jeszcze kwitł handel suknem. Działały domy handlowe Antona Wolfa, Wenzela Buhla i Ignatza Opitza, sprzedających sukno we Włoszech, Tyrolu, Szwajcarii, Rosji, Turcji i w Smyrnie.

1811–1827 — W handlu suknem wystąpił wielki kryzys spowodowany gwałtownym spadkiem cen wełny. Do 1827 r. zbankrutowały wszystkie domy handlowe Nowej Rudy. Przetrwał tylko lokalny handel suknem prowadzony przez sukienników na jarmarkach. Na jarmarkach w Nowej Rudzie sprzedawano też wyroby płócienne z Głuszycy oraz niskiej jakości tkaniny wytworzone przez chałupników.

1825–1845 —W 1825 r. wprowadzono poniedziałkowe targi zbożowe. W 1830 r. odnotowano cztery jarmarki, na których sprzedawano towary łokciowe i sukno, a także dwa targi tygodniowe, zbożowe, lnu i przędzy. Lokalny handel prowadziło 23–44 kupców mających 56 sklepów i 56 drobnych handlarzy, w tym handlarzy żywnością i publikacjami.

1855–1878 — Jarmarki traciły na znaczeniu. Zaczął się rozwijać handel Nowej Rudy z Wrocławiem dzięki uruchomieniu transportu towarowego między oboma miastami.

1884–1918 — Trzy jarmarki, utraciły swe dawne znaczenie. Jeden z nich zlikwidowano w 1893 r. Na pozostałych dwóch sprzedawano żywność, zboże, bydło i rzadko wyroby z płótna.

1918 — Zlikwidowano jarmarki. Zachowano targi, na których handlowano bydłem.

1924 — Różnorodny handel prowadziło 57 kupców i 11 handlarzy. Miał też swoją filię w Nowej Rudzie wrocławski dom handlowy sprzedający konfekcję (Breslauer Konfetionshaus).

Instytucjefinansowe

1836 — Założono w Nowej Rudzie instytucję zajmującą się prowadzeniem zastawów (Pfandleihanstallt).

1839 — Powstała miejska kasa oszczędności (Städtische Sparkasse).

1844 — Założono noworudzki oddział instytucji wspomagającej potrzebujących pomocy tkaczy i sukienników (Verein zur Unterstützung der notleidenden Weber und Tuchmacher).

2 poł. XIX w. — Nastąpił dalszy rozwój instytucji finansowych.

1924/1926 — Działały w mieście: Bankverein Neurode GmbH, Stadtische Bankabteilung Stadtaparkasse i Disconto Bank.

Rolnictwo

1855–1879 — Do ludności Nowej Rudy należały 34 gospodarstwa rolne. W 1860 r. w granicach miasta odnotowano 60 rolników.

1924 — Rolnictwem zajmowało się tylko 2 mieszkańców miasta.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych (do 1933 r.)

Gmina miejska
Rok	Obszar	Domy	Ludność	Instytucje publiczne, przemysł.
1442			ok. 500
1756			2214
1771			2137
1787			2405
1785		333		waga miejska, 2 domy dla urzędników miejskich, 3 rogatki, szkoła, browar, szpital, apteka, 2 gospody, młyn, folusz, 7 szop
1805		340	2281	2 domy dla miejskich urzędników, 3 rogatki, 2 młyny, 2 folusze. 2 farbiarnie, produkcja piwa w 228 domach
1827			4499
1830		403	4499	sąd, kontrola graniczna, urząd podatkowy, spedycja pocztowa, dominialne urzędy sądowy i skarbowy dóbr, apteka, browar, 4 gorzelnie, fabryka tabaki, 3 folusze, cegielnia,
1841			5050	881 mieszczan, 417 właścicieli parcel, 464 osób wynajmujących domy lub mieszkania, przędzalnia i wykańczalnia tkanin
1844		422	5212	3 szkoły, biblioteka publiczna, 5 budynków użyteczności publicznej, szpital, 5 fabryk, 2 drukarnie
1845		410	4894	drukarnie, fabryka tabaki, 2 młyny, 3 folusze, wykańczalnia tkanin, tkalnie Rotha z Bożkowa, Lindheima z Ołdrzychowic i kupca Thode z Drezna, 13 gospód, 13 szynków, 2 browary, 6 gorzelni, 5 farbiarni, 9 garbarni, 3 folusze, 2 młyny
1860			5698	3 gorzelnie, 5 farbiarni, 12 garbarni, 2 przedsiębiorstwa transportowe, 4 drukarnie
1864			6121	4 fabryki tekstylne, 3 wytwórnie tabaki, 4 browary
1874		456	6136	kopalnia
1880			6917
1885	503	475	6864
1892		489
1895	618	458	7178
1900		475	7282
1908	616	447	7298	USC, urząd gromadzki
1913		435	7942
1933		10059
1971				kopalnia, zakłady przemysłu jedwabniczego, fabryka mebli i rolet, zakłady kartoniarskie

Dziejeparafii rzymskokatolickiej — kalendarium

1337 — Najstarsza wzmianka o proboszczu Reinhardzie z Nowej Rudy.

1363 — Wzmiankowano kościół w Nowej Rudzie —Ecclesia in Neuwenrode (obecny kościół p.w. św. Krzyża).

1384–1385 — Parafia nie była rozległa, gdyż płaciła 16 groszy decimae papalis biskupstwu praskiemu. Nie była więc nawet tak duża jak np. parafia w sąsiedniej ścinawce, jednej z największych wsi Ziemi Kłodzkiej.

1496 — Wymieniono opiekunów kościoła noworudzkiego kościoła parafialnego — von kyrchenpitter d. h. creuczes.

1502 — Budowa nowego kościoła parafialnego p.w. św. Mikołaja.

przed 1550 — Początki reformacji. Szwenkfeldyści z Legnicy oraz bracia czescy założyli w Nowej Rudzie gminy ewangelickie.

1558 — Wzmiankowano proboszcza, katolika.

1559 — Do parafii należały: Nowa Ruda, Włodowice, Zacisze, Ludwikowice, Jugów, świerki i Krajanów.

1560–1623 — reformacja (patrz dzieje parafii ewangelickiej)

1623 — Ostatni pastor opuścił Nową Rudę. Katolicy przejęli kościół ewangelicki w Górnym Mieście.

1624 — W skład katolickiej już parafii weszły wsie należące do noworudzkich dóbr oraz dołączono do niej Wolibórz z kościołem filialnym, a także stacje duszpasterskie założone przez ewangelików w Jugowie, Ludwikowicach, Krajanowie i w świerkach.

1627 —Mieszczanie noworudzcy, by nie stracić praw miejskich (na mocy nakazu cesarskiego z 1626 r.) przeszli w większości na katolicyzm. Inni wyemigrowali.

2 poł. XVII w. — Ugruntowywanie katolicyzmu przez przywracanie i popularyzację różnych praktyk religijnych, jak procesje, zakładanie bractw, w tym różańcowego. Działania te wspierane przez właścicieli dóbr, m.in. Bernharda II von Stillfried und Rattonitz, który m.in. finansował budowę kłodzkiego kościoła franciszkanów, henrykowskiej kaplicy loretańskiej oraz noworudzkiego kościoła parafialnego i kaplicy św. Anny na Górze Św. Anny koło Nowej Rudy. Po wojnie trzydziestoletniej rozwinęła się znacznie, pod wpływem reformatorów katolicyzmu, praktyka pielgrzymowania (do Barda).

1663 — Przy kościele parafialnym Bernhard II von Stillfried und Rattonitz i proboszcz Rüdel założyli bractwo różańcowe skupiające głównie rzemieślników, odgrywające znaczącą rolę w działalności parafii[19].

1667 — Nastąpił podział dużej noworudzkiej parafii. Wydzielono Ludwikowice z nowym kościołem, do których dołączono Jugów, Krajanów oraz świerki.

ok. 1680–1688 — Założono przy kościele mariackim bractwo Nawiedzenia NMP (der heiligen, unbefleckten Jungfrau Maria Heimsuchung) skupiające ludzi z różnych warstw ludności miasta, oddających się praktykom religijnym (religijność ludowa).

1715 — W skład noworudzkiej parafii wchodziły: Nowa Ruda, Drogosław, Zacisze i Włodowice. Po 1770 r. przyłączono do niej nową kolonię Kolno (Kohlendorf).

ok. 1850–1870 — Stare bractwa, różańcowe przy kościele parafialnym i drugie przy kościele mariackim, nie odpowiadały już potrzebom nowoczesnego życia religijnego. Dlatego też ówczesny proboszcz założył w Nowej Rudzie liczne stowarzyszenia katolickie[20].

1857 — Sprowadzono siostry Franciszkanki (z Minster) do pracy w szpitalu.

1929 — W noworudzkiej parafii miały swe placówki liczne zgromadzenia: Franciszkanki pracujące w szpitalu, jadwiżanki (Hedwigsschwester) z Trzebnicy prowadzące sierociniec i dom starców w starym szpitalu Stillfriedstift oraz przedszkole i żłobek przy fabryce Pollacka oraz Instistutionsfräulein vom heiligsten Herzen Jesu. Ponadto w Nowej Rudzie działało 25 stowarzyszeń katolickich.

1946 — Zarząd parafią został przejęty przez polską administrację kościelną.

1995 — Na terenie obecnego miasta Nowej Rudy, po przyłączeniu do niej Drogosławia, Zacisza i Słupca istnieją teraz trzy parafie: stara noworudzka p.w. św. Mikołaja, obejmująca Nową Rudę i Włodowice, parafia św. Barbary w Drogosławiu i parafia św. Katarzyny w Słupcu. Ponadto mają w Nowej Rudzie swoją placówkę Siostry Salezjanki. Od 1989 r. urządzane są pod patronatem parafii Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej. W Nowej Rudzie pracują siostry salezjanki mające swoją placówkę przy ul. Kościelnej 10, prowadzące przedszkole.

Dziejeparafii ewangelickiej — kalendarium

1560 — Właściciele dóbr z rodziny von Stillfried und Rattnonitz przeszli na luteranizm. Początkowo nauczali w Nowej Rudzie pastorzy z Legnicy, częściowo szwenkfeldyści. Później zapanowało wyznanie ewangelicko-augsburskie.

1561 — Początki szkolnictwa ewangelickiego w Nowej Rudzie.

Przed 1567 — Zbudowano kościół ewangelicki, parafialny, p.w. św. Mikołaja. Odebrano funkcje kościoła parafialnego staremu kościołowi katolickiemu p.w. św. Mikołaja i przeniesiono prawo patronatu (wraz z wezwaniem) na nowy kościół ewangelicki.

2 poł. XVI w. — W Nowej Rudzie współżyli wyznawcy protestantyzmu (dwa odłamy) i katolicy. W mieście funkcjonowały dwa kościoły w górnym mieście (ewangelicki) i na przedmieściu, lub Starym Mieście (katolicki).

Przed 1568 — Ewangelicy założyli szpital.

1623 — Ostatni pastor opuścił Nową Rudę. Gmina ewangelicka uległa rozproszeniu. Wielu jej członków przeszło pod przymusem na katolicyzm. Katolicy przejęli kościół ewangelicki w Górnym Mieście.

Koniec XVIII w. — Ponownie zaczęto tworzyć gminę ewangelicką. Do Nowej Rudy wrócili z Głuszycy potomkowie ewangelików, którzy emigrowali z miasta w XVII w. Inicjatywa utworzenia gminy ewangelickiej wyszła od starosty Studnitza ze Słupca. Pierwsze nabożeństwo odbyło się w 1796 r. we dworze w Nowej Rudzie (Oberhof, Ober-Walditzer Hof).

1796 — Odnotowano w Nowej Rudzie sześć rodzin wyznania ewangelickiego. Prawa miejskie dostało też wówczas 9 ewangelików przybyłych z Niemiec i ze Śląska.

1800 — W mieszczańskiej kamienicy została otwarta szkoła ewangelicka.

1819 — Gmina ewangelicka otrzymała na cele kultowe wielką salę noworudzkiego pałacu, którą użytkowała przez 50 lat.

1 ćw. XIX w. — Do Nowej Rudy przyjeżdżali pastorzy z Kłodzka. Poza tym ewangelicy uczęszczali do kościołów w Srebrnej Górze i Głuszycy.

1829 — W Nowej Rudzie utworzono filię kłodzkiej parafii ewangelickiej.

1843 — Znacznie wzrosła liczba ewangelików w Nowej Rudzie. Umożliwiło to stworzenie własnego systemu parafialnego.

1845 — Utworzono w Nowej Rudzie parafię ewangelicką, która objęła Nową Rudę i Radków wraz otaczającymi je wsiami.

1846 — Wzniesiono przy ul. Kolejowej nowy budynek szkoły ewangelickiej.

1866–1868 — Zbudowano przy ul. Kolejowej kościół ewangelicki.

1896 — Wzniesiono nową szkołę ewangelicką przy ul. Kolejowej, drugą co do wielkości w hrabstwie[21].

po 1945 — Ewangelicy opuścili w większości Nową Rudę wraz pozostałą ludnością miasta.

1990 — Niewielka, polska gmina ewangelicka ma swoją kaplicę przy ul. Kościelnej 10.

Noworudzkiemieszczaństwo i jego kultura

Uwagiogólne

Pierwsze wzmianki o noworudzkim mieszczaństwie pochodzą ze źródeł archiwalnych z XV w., a z nowożytnych ksiąg miejskich znane są nazwiska wielu rodzin mieszczańskich, których przedstawiciele piastowali ważne urzędy miejskie. Z czasów nowożytnych zachowały się także dane dotyczące liczebności noworudzkiego mieszczaństwa. I tak np. w l. 1645–1654 miasto zamieszkiwało około 185 mieszczan (85 w mieście oraz 100 na przedmieściach)[22]. Od końca XVI w. utrzymywali oni kontakty i mieli związki rodzinne z mieszczaństwem Broumowa.

Noworudzkie mieszczaństwo, tworzone głównie przez sukienników i kupców okres rozkwitu przeżywało w 2 poł. XVII w. i przede wszystkim w XVIII stuleciu. Do szczególnie dużych fortun doszli kupcy organizujący handel suknem i realizujące zamówienie dla cesarskiego wojska[23]. Byli to często ludzie bywali w świecie, znający kraje monarchii habsburskimi z którymi utrzymywali kontakty handlowe. Dzięki temu podniósł się poziom kultury noworudzkiego mieszczaństwa oraz wzrosła dążność do samostanowienia i uzyskania wolności na wzór miast królewskich. W czasach, gdy administracja pruska starała się o polityczne i gospodarcze odizolowanie Hrabstwa od Czech, noworudzcy mieszczanie nadal utrzymywali związki rodzinne z mieszczaństwem z Broumowa, a także nawiązywali nowe — z mieszczaństwem Hradec Kralove.

Najbogatsi kupcy nie byli liczni, gdyż w 1743 r. wzmiankowano tylko trzech, najzamożniejszych. Z nich pod względem majątkowym wyróżniał się Joseph Gottschlich († 1753) prowadzący handel z Triestem. Jego zięciem został nie pochodzący z Nowej Rudy kupiec Leopold Genedl († 1788). Nie wiadomo, skąd się wywodził, ale miał krewnych w broumowskim klasztorze. Nobilitowany przez cesarza Karola VI, otrzymał w 1754 r. od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II tytuł radcy handlowego. (Kömerzienrät). Leopold Genedl prowadził własne interesy nawet wbrew życzeniom administracji pruskiej handlując także z krajami monarchii habsburskiej. Dzięki swej operatywności szybko zgromadził dużą fortunę. Ok. 1774 r. miał w Nowej Rudzie 10 parcel i dwa domy, jeden w rynku (nr 3) i dom koło kościoła Wniebowzięcia NMP. Nabywał też posiadłości ziemskie, jak np. Korytów i Ratno Dolne (od 1761)[24]. Mniejsze, choć też liczące się, bogactwo osiągnął inny z kupców Johann Joseph Niesel (*1721–† 1799), pochodzący ze starej noworudzkiej rodziny (mającej prawo produkcji piwa). Także on otrzymał w 1754 r. od króla pruskiego tytuł radcy handlowego. Prowadził handel nie tylko z Włochami i Hiszpanią, ale także zamorski z Ameryką. Posiadał dom przy ul. Piastów, w którym w 1766 r. kwaterę miał król pruski Fryderyk Wilhelm II, darzący wówczas niełaską Leopolda Genedla. Syn Johanna Josepha Niesela, Franz Joseph (†1802), pomagał ojcu od r. 1782. Założył też tkalnię w Radkowie i prowadził dalej handel zagraniczny. Niestety zbankrutował.

Oprócz mieszczan Nową Rudę zamieszkiwała też ludność pozbawiona praw miejskich, określana w poł. XVII w. jako mieszkańcy (Einwohner), a w l. ok. 1750–1845 — jako Schutzverwandte. Stosowano też rozwarstwienie ludności miejskiej pod kątem posiadanej własności, przynależności cechowej i środków utrzymania. Wyróżniano mieszczan (Bürger), Hausgenossene, rzemieślników zrzeszonych w cechach (Handwerker), i rzemieślników nie zrzeszonych (Gewerbetreibende).

Demokratyzacja stosunków społecznych w XIX w. oraz potrzeby nowoczesnego zarządzania państwem wpłynęły na nową klasyfikację niemieckiego mieszczaństwa. Zgodnie z przepisami związanymi ze sprawami podatkowymi i prawem wyborczym dokonano w Niemczech, w l. 1884–1913 nowego podziału mieszczaństwa na trzy klasy. W Nowej Rudzie w klasie pierwszej znalazło się ok. 10–36 najzamożniejszych rodzin, w klasie drugiej — ok. 85–119 mniej zamożnych rodzin i w klasie trzeciej — 533–1105 pozostałych rodzin. W okresie międzywojennym nie stosowano już dawnych określeń w odniesieniu do mieszczaństwa. Jeżeli jednak przetrwały, to miały chyba tylko charakter zwyczajowy. I tak np. w l. 1924/1925 wzmiankowano w Nowej Rudzie mieszczan określanych mianem Ackerbürger, odnoszącym się w czasach nowożytnych do mieszczan zajmujących się rolnictwem, mieszkańców miast rolniczych.

Wykształceniei szkolnictwo

Szkolnictwo i życie umysłowe noworudzkiego mieszczaństwa rozkwitło podobnie, jak w innych miastach, w czasie reformacji. Dlatego też w 1 poł. XVII w. niektórzy mieszczanie poświęcili się służbie bożej jako pastorzy i kaznodzieje, inni zajęli się literaturą (głównie religijną i poezją), inni jeszcze poświęcili się nauce i zostali profesorami teologii lub medycyny na uniwersytetach. W XVIII w. z Nowej Rudy wywodziło się wielu duchownych.

Od końca XVIII w. profil noworudzkiego szkolnictwa zaczął się zmieniać zgodnie z potrzebą czasu i rozwojem cywilizacji. Obok szkół wyznaniowych, katolickiej i ewangelickiej powstawały także inne szkoły głównie zawodowe. Byt wielu z nich bywał krótki, a na ich miejsce zakładano inne placówki szkolne, publiczne albo prywatne.

W l. 1779–1805 miasto prowadziło publiczną szkołę przędzalniczą, mającą swoją siedzibę w starej dworskiej ujeżdżalni nad Włodzicą. Powstała ona zapewne dla poprawienia poziomu jakości sukna wytwarzanego w Nowej Rudzie. Następnie w r. 1831 burmistrz Nowej Rudy Heinrich Kuhnert założył szkółkę niedzielną dla młodych rzemieślników W 2 poł. XIX w. rozszerzony został znacznie program nauczania, realizowany początkowo przez szkoły prywatne . I tak w 1860 r. powstała mała szkoła prywatna z programem 3 klas gimnazjum (Privat Fortbildungsschule), a w 1876 — założono seminarium nauczycielskie, Präparandeanstallt, czynne do 1880 r[25]. Po r. 1883 zaczęła działalność rzemieślnicza szkoła zawodowa (Gewerbliche Fortbildungsschule). Kolejną szkołę zawodową dla chłopców (Knabenhandarbeitsschule) przeznaczoną dla 100 uczniów w wieku 10–14 lat utworzono w 1890 r. Konieczne też było kształcenie młodych kadr w dziedzinie handlu. Dlatego też w 1892 r. powstała szkoła kupiecka (Kaufmannische Fortbildungsschule), która w 1929 r. została przejęta przez miasto. O wykształcenie zawodowe dbały również władze państwowe i na mocy ich zarządzenia zaczęła działać w Nowej Rudzie od 1895 r. państwowa szkoła tkacka (Staatliche Weberei-Lehrwerkstätte), a od r. 1898 — państwowa szkoła hafciarska (Staatliche Stickschule). Od końca XIX w. zaczęło rozwijać się w Nowej Rudzie tzw. szkolnictwo wyższe, będące odpowiednikiem współczesnego szkolnictwa średniego. Pierwsza z takich szkół przeznaczona dla chłopców (Knabenschule) została założona w końcu stulecia. Następnie powstała Höhere Tochterschule dla dziewcząt. Obie szkoły połączyły się w 1899 r. i nosiły nazwę Höhere Knaben- und Mädschenschule. W 1 poł. XX w. powstały już nieliczne szkoły, głównie zawodowe, Były to: założona w 1909 r. zawodowa szkoła miejska, Städtische Haushaltung- und Gewerbeschule (für Mädschen), mająca charakter miejskiego gimnazjum[26], utworzona w 1911 r. szkoła dla dziewczynek (Fortbildungsschule für junge Mädschen) oraz szkoła zawodowa dla dziewcząt (Haushaltung-Gewerbe und Berufsschule für Mädschen) powstała z przetworzenia idei szkółki niedzielnej, powstała w 1919 r. W l. 1922–1933 w nowej Rudzie czynna szkoła rzemiosł (Handwerkschule). O rozwój szkolnictwa dbały też władze powiatowe. Z ich bowiem inicjatywy powstało w 1919 r. konserwatorium muzyczne czynne do 1921 r. Poza tym od lat 1921/1922 zaczęło działalność państwowe gimnazjum.

Środowiskatwórcze, zbiory dzieł sztuki, muzyka i teatr

W 1624 r. pracował w Nowej Rudzie artysta malarz Johann Scholz zajmujący się malarstwem portretowym. Niestety pozostali malarze, rzeźbiarze i snycerze czynni w Nowej Rudzie w czasach nowożytnych nie są znani.

Więcej wiadomo o twórcach z XIX w. I tak np. w l. 40. i 50. XIX stulecia czynni byli w Nowej Rudzie malarze Münster i Franz Pohl. Ten ostatni posiadał duży zbiór obrazów. Zbiory dzieł sztuki znajdowały się także na zamku. W 4 ćw. XIX w. wykonywał dzieła dla Nowej Rudy urodzony tu w 1865 r. Ernst Seger, rzeźbiarz i profesor mieszkający w Berlinie. Był twórcą pomników w Nowej Rudzie (cesarza Wilhelma) oraz grobowców noworudzkich rodzin Rose i Nave. Natomiast w l. 30. XX w. pracował w Nowej Rudzie prawnuk Longinusa Wittiga, August Wittig, rzeźbiarz i głównie snycerz. Warsztat ojca podniósł do rangi warsztatu specjalizującego się w dziedzinie sztuki kościelnej. Wykształcony we wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych pozostawał pod silnym wpływem rzeźbiarza Dell Antonio z Cieplic. Wykonał pomnik górników w Jugowie (Hausdorf) oraz liczne nagrobki w Nowej Rudzie i w okolicy. Podarował miastu Pietę (do kaplicy przy kościele parafialnym p.w. św. Mikołaja), tablicę pamiątkową poświęconą poległym w I wojnie światowej dla kościoła parafialnego) oraz korpus żyrandola do sali ratusza.

Czynny był też w Nowej Rudzie liczący się tu architekt Gerhard Ferche. Planował on przekształcenia układu przestrzennego miasta, zaprojektował budynek zarządu szpitala górniczego, dom burmistrza Kroemera a także budynki na ul. Kościelnej i Szkolnej. Oprócz niego pracowało w mieście 6 innych architektów

Początki zainteresowania muzykę należy związać z uroczystościami kościelnymi. Początkowo utwory muzyki kościelnej wykonywali kantor i wywodzący się z mieszczaństwa muzycy-amatorzy. Aby podnieść poziom artystyczny muzycznej oprawy uroczystości proboszcz i mający zamiłowanie do muzyki właściciel noworudzkich dóbr Raimund von Stillfried und Rattonitz założyli w 1716 r. tzw. Muzyczną Kompanię (Musikalische Kompagne). Stała się ona rodzajem bractwa, o randze cechu, złożonego z członków umiejących grać i śpiewać. Należeć do niego mogli zarówno reprezentanci szlachty jak i mieszczaństwa, oczywiście głównie muzycy-amatorzy. Bractwo dawało nieodpłatnie oprawę muzyczną wszystkim uroczystościom kościelnym i pogrzebom. W l. 1849/1950 otrzymało nowoczesny statut oraz nazwę Caecilienverein. Działały też w Nowej Rudzie od 1845 r. kółko śpiewacze (Singekränzschen) oraz od 1851 r. amatorski chór męski (Männergesangverein).

Znacznie później, w niecałe sto lat od założenia Muzycznej Kompanii, powstał noworudzki teatr założony w r. 1811. Miłośnicy sztuki teatralnej powołali do życia stowarzyszenie teatralne (Theaterverein). Następnie przed 1836 r. w domu Klambtów założono teatr amatorski, który w 1836 r. połączył się z teatrem miejskim. Jego działalność wspierali noworudzcy mieszczanie, którzy założyli resursę teatralną. Powstało nowe stowarzyszenie miłośników teatru (Liebhabertheatervereins), a pierwszym dyrektorem teatru stał się w 1854 r. aktor Theodor Gesterling.

Czytelnictwoi prasa

Do lat 30. XIX w. mieszkańcy Nowej Rudy mogli się tylko sporadycznie zaznajamiać z gazetami z Wrocławia lub Hamburga dzięki działalności wędrownych handlarzy kalendarzami i czasopismami. Sytuacja uległa zmianie, 1836 r., gdy Wenzel Wilhelm Klambt[27] założył pierwsze w Hrabstwie Kłodzkim czasopismo „Der Hausfreund im Glatzer Gebirge, eine Wochenschrift zum Nutzen, zur Belehrung und Unterhaltung aller Stände”. Miało ono znaczny wpływ na kulturalne życie miasta.

Przed 1842 r. powstały pierwsza publiczna biblioteka, dwie księgarnie oraz dwie drukarnie, w tym T.W Fischera, wydająca od r. 1852 pismo Gebirgszeitung oraz inne czasopisma i książki. W 1875 r. powstała gazeta Neuroder Stadtblatt połączona później z drugą gazetą Kreisblatt. Następnie od r. 1892 wydawano Neurode-Reichenbacher Volksblatt, Neuroder Volksblatt i Neuroder Nachrichten. Około 1900 r. wydawano w Nowej Rudzie także gazety Stadtblatt oraz Intelligenzblatt, a od 1907 — Lustige Woche.

Życiespołeczne

Wyrażało się ono m.in. w działalności różnych stowarzyszeń stanowych, zawodowych, wyznaniowych, o profilu kulturalnym, stowarzyszeń niosących pomoc socjalną, sportowych oraz patriotycznych. Były to następujące stowarzyszenia: Bürgerressorce (od 1847), Theather-Ressurce (przed 1851), Theater Gesellschaft (przed 1856), „Opernkränzschen”, „Erholung”, „Laetitia” (od 1858) oraz liczne stowarzyszenia kościelne i socjalne zakładane m.in. przez proboszczów. Powstały więc w Nowej Rudzie: Katholische Gesellenverein (od 1859), Gewerbe Verein (od 1861), stowarzyszenie gimnastyczne (od 1862), filia patriotycznego związku kobiecego (Berliner Vaterländischen Frauenverein), noworudzka sekcja Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego (po 1880) oraz Towarzystwo Upiększania Miasta (od 1905).

Dziejenoworudzkich dóbr

Dobraw rękach rodziny Wusthube (1347–1352)

1347–1352 — Z tego roku pochodzi pierwsza wzmianka o noworudzkich dobrach (Neurod und alles), których posiadaczem był Hannus Wusthube (†1368). Wywodził się on z Miśni, był nobilitowany na Morawach i tamże uposażony. Włości noworudzkie posiadał jako lenno. W 1351 r. był starostą krajowym Ziemi Kłodzkiej i burgrafem zamku kłodzkiego. Utracił jednak oba urzędy. Hannus Wusthube sprzedał Nową Rudę w 1352 r., zachowując nieliczne dobra w jej sąsiedztwie, które w końcu XIV w. posiadali jego spadkobiercy.

Włości w posiadaniu rodziny von Donyn (1352–1471) — tablica I

1352–1374 — Noworudzkie włości wraz z miasteczkiem kupili Hensel von Donyn oraz jego bracia. Rodzina ta pochodziła z pogranicza czesko-łużyckiego i była uposażona w Saksonii (zamek Dohna). W 1353 r. dobra należały do Cathariny von Donyn i jej synów Berhharda, Otte, Jeruscha. Oni to oraz ich dwaj młodsi bracia Heinrich i Wenzeslaus otrzymali od cesarza w 1360 r. noworudzkie lenno. W dziewięć lat później w r. 1369 bracia von Donyn podzielili dobra pomiędzy siebie. Następnie w 1374 r. Wenzel I von Donyn przejął prawo patronatu nad kościołem, a pozostałymi swymi dobra podzielił się z bratem Jeruschem.

1375–1404 — Wenzel I przejął od Jeruscha jego część włości i scalił w swych rękach większą część lub całość noworudzkiego lenna. Nie wykluczone, że zarządzał nim wraz z bratem Jeruschem, wzmiankowanym jeszcze w 1380 r. Od 1382 r. Wenzel I wymieniany był jako jedyny pan Nowej Rudy. W l. 1382–1390 powiększył swój majątek ziemski o dwór w Tłumaczowie i połowę tamtejszego folwarku. Miał też 4 i 1/2 łana w Dzikowcu (Ebersdorf) oraz tamże prawo patronatu.

1404–1446 — Po śmierci Wenzela I noworudzkie dobra stały się własnością wielu przedstawicieli rodziny von Donyn. Byli nimi: młodszy syn Wenzela I Wenzel II ich kuzyn Otto III (1404), Otto, Wenzel, Bernhard II i Stephan określeni jako „Miterben von Neurode”(1412)[28], starszy syn Wenzela I, Heinrich II „in Neurode” i Otto II posiadający prawo patronatu nad noworudzkim kościołem (1416–1428)[29]. Natomiast w l. ok. 1434–1446 właścicielami noworudzkiego lenna byli: wdowa po Ottonie III Margaretha, jej syn Wenzel III, oraz Heinrich III, chyba syn Heinricha II von Donyn.

Ok. 1446–1471 — Całe dobra noworudzkie przejął Heinrich III von Donyn († po 1467). Po śmierci jego syna Friedricha w 1471 r. lenno wróciło do dóbr królewskich, gdyż nie mogło być dziedziczone przez córki.

Dobra noworudzkie w rękach rodziny von Stillfried und Rattonitz (1472–1810), tablice II–IV [II], [III], [IV]

Linia rodziny von Stillfried und Rattonitz z Tłumaczowa (1472–ok. 1580) — tablica II

1472 — Król czeski Jerzy z Podiebradu nadał noworudzkie lenno Georgowi von Stillfried und Rattenitz († przed 1482), reprezentantowi rodziny uposażonej dobrami w Tłumaczowie. Warunkiem otrzymania lenna był ożenek z córką Heinricha III von Donyn, Anną. Georg I von Stillfried był husytą, ale też rycerzem wiernym królowi Jerzemu. Wraz z jego synami, książętami ziębickimi przeszedł na katolicyzm i pozostał w służbie książęcej.

1482 — Dobra przejął syn Georga I — Georg II von Stillfried und Rattonitz. Początkowo zarządzał nimi wraz z bratem Paulem, który został później duchownym. Zginął w 1492 r. w bitwie pod żaganiem dowodząc wojskami króla Węgier Macieja Korwina.

Przed 1499 —Lenno odziedziczył syn Georga II, Georg III von Stiifried und Rattonitz († 1518), wychowany na cesarskim dworze. W 1499 r. otrzymał nowy herb zmieniony przez cesarza.

1518–1524 — Noworudzkimi dobrami zarządzał, w imieniu nieletnich synów Georga III, jego brat Jacob. W 1524 r. część dóbr oddał bratankom, a część zatrzymał. Posiadał także inne, dość liczne posiadłości. Osiadł w Ścinawce Średniej.

1524–1554 — Lenno pozostawało własnością Georga IV von Stillfried und Rattonitz.

1554–1566 — Majętnością zarządzała w imieniu swoich nieletnich synów Rosina von Stillfried und Rattonitz z domu von Gotsch (Schaffgotch) wdowa po Georgu IV.

1566–1586 — Bracia Georg V i Heinrich der Mittlere przejęli noworudzkie dobra. W 1572 r. podzielili je między siebie. W 1576 r. Heinrich przepisał swe dobra, na wypadek śmierci, swemu stryjowi Heinrichowi starszemu von Stillfried und Rattonitz ze ścinawki średniej. Zobowiązał go do zapewnienia dożywocia żonie. Po śmierci Heinricha w 1580 r. jego posiadłości przejął Georg V. Podobnie jak brat zmarł bezdzietnie.

Linia rodziny von Stillfried und Rattonitz ze ścinawki średniej (ok. 1586–1669) — tablica III

1586 — Heinrich starszy (der Ältere) von Stillfried und Rattonitz (†1615) ze Ścinawki Średniej, syn Georga II z Nowej Rudy został pretendentem do objęcia noworudzkiego lenna. Cesarz nie zgodził się i przyłączył je ponownie do domeny królewskiej. W końcu dał lenno Heinrichowi von Stillfried und Rattonitz za 25 000 talarów i inne opłaty dodatkowe.

1595 — Heinrich starszy (der Ältere) von Stillfried und Rattonitz wszedł w posiadanie noworudzkich dóbr mając już 68 lat. Wychowany na legnickim dworze książęcym przeszedł na protestantyzm. Był też bogato uposażony[30]. Okresowo bywał starostą krajowym hrabstwa. W 1609 r. Heinrich starszy powrócił na katolicyzm, zapewne w obawie przed utratą dóbr.

Ok. 1600 r. — Dobra noworudzkie przejęli synowie Heinricha i podzielili je między siebie.

1615–1637 — Lenno przeszło w ręce braci Heinricha i Bernharda I von Stillfried und Rattonitz (†1637). Otrzymali oni te dobra, którymi już zarządzali, a Bernhard dostał dodatkowo zamek w Nowej Rudzie. Bernhard był luteraninem i wziął udział w antycesarskich wystąpieniach Dlatego też w 1625 r. został aresztowany, utracił noworudzkie dobra lenne, połowę dóbr allodialnych oraz musiał zapłacić grzywnę. W 1626 r. powrócił na katolicyzm.

1638–1669 — Bernhard II von Stillfried und Rattonitz (†1669) otrzymał od cesarza noworudzkie lenno wraz z Włodowicami (Niederwalditz) i Drogosławiem (Kunzendorf), należącymi dawniej do kuzynów. W 1645 r. był starostą krajowym hrabstwa, w 1646 — radcą cesarskim. W 1662 r. otrzymał tytuł hrabiowski i zmieniony herb. Bernhard II był jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich w ówczesnym Hrabstwie Kłodzkim. Zmarł bezdzietnie.

Linia rodziny von Stillfried und Rattonitz z Drogosławia (1669–1810) — tablica IV

1669–1702 — Dobra noworudzkie przejął kuzyn Bernharda II, Bernhard III von Stillfried und Rattonitz († 1702) z Drogosławia. W 1680 r. otrzymał on tytuł baronowski i zmieniony herb. Miał swój dom w Wiedniu, gdzie często przebywał.

1702–1720 — Majętność przeszła w ręce synów Bernharda III, starszego Raimunda († 1718 lub 1720) i młodszego Siegfrieda († 1703), obu wykształconych na uniwersytecie praskim. W końcu XVII w. Raimund opuścił Nową Rudę i osiadł w nabytych przez siebie dobrach w Czechach. Nową Rudę zostawił bratu Siegfriedowi. W 1703 r., gdy ojciec i brat zmarli, objął noworudzkie lenno. W l. 1707–1710 wiódł liczne spory z miastem, który dążyło do usamodzielnienia się. Nie spełniał też swoich obowiązków jako jego właściciel.

1720–1746 — Lenno przeszło w ręce najstarszego syna Raimunda von Stillfried und Rattonitz — Johanna Josepha I († 1739), który wyrósł na wiedeńskim dworze. Pozostawał później w służbie cesarza oraz jego żony cesarzowej Amalii. Po jego śmierci lennem zarządzała wdowa po nim, Anna Maria von Stillfried und Rattonitz († 1761), która sprawowała też pieczę nad nieletnimi dziećmi.

Ok. 1746–1761 — Noworudzkie dobra lenne należały do synów Johanna Josepha I, braci Johanna Stephana, Emanuela Josepha, Michaela Raimunda, Augustina i Ignatza, z których tylko pierwszy był pełnoletni. Johann Stephan nie uznając praw króla pruskiego Fryderyka II nie stawił się na jego wezwanie (1746) i utracił lenno. Został uwięziony w twierdzy nyskiej. Jego młodszy brat Emanuel Joseph wyjechał do Austrii i służył tam w wojsku. Młodsi bracia byli jeszcze nieletni[31]. Dlatego też ich matka Anna Maria kupiła w 1753 r. należące do rodziny dobra allodialne w Drogosławiu i tam osiadła.

1761–1767 — Noworudzkie lenno i inne rodzinne majętności zostały przejęte przez drugiego syna Anny Marii von Stillfried und Rattonitz — Emmanuela Josepha, od 1753 r. starostę księstwa nyskiego, który uposażył swe rodzeństwo, w tym młodszego brata Michaela Raimunda. Przekazał mu Dobra Górne, Zacisze i Włodowice. Na tle majątkowym dochodziło jednak wśród rodzeństwa do licznych sporów. W wyniku tego w 1767 r. zawarto ugodę, w myśl której Emmanuel Joseph otrzymał odszkodowanie pieniężne, a Michael Raimund, Augustin i Ignatz — zarząd dobrami. Na zamku osiadł Augustin.

 1767–1796 — Noworudzką posiadłością zarządzali Michael Raimund († 1796) i Augustin († 1780). Ciągłe spory pomiędzy braćmi oraz rabunkowa gospodarka spowodowały, że dobra zostały w l. 1771–1773 objęte sekwestrem. W 1773 r. Augustin musiał odstąpić bratu zamek. W czasach Michaela Raimunda noworudzkie dobra lenne, zmieniły w 1779 r. decyzją króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II status na prywatne dobra dziedziczne.

1796–1810 — Majętność rodzinna została odziedziczona przez syna Michaela Raimunda Johanna Josepha II, który nabył także dobra w Czechach oraz miał związki z dworem cesarskim w Wiedniu. W 1792 r. otrzymał tam tytuł hrabiowski, potwierdzony przez króla pruskiego w r. 1794. W 1796 r. zawarł ugodę z bratem Friedrichem Augustem na Jaszkowej Górnej, co do zarządzania dobrami. Prowadził kosztowne i wystawne życie, w związku z czym popadł w długi. Oddał więc w 1803 r. swe posiadłości bratu Friedrichowi Augustowi, wówczas dyrektorowi ziemi ziębicko-kłodzkiej (Landesdirektor der Münterberg-Glatzischen Landschaft) i osiadł w Kudowie. W 1810 r. Friedrich August sprzedał noworudzkie dobra szwagrowi brata Antonowi hrabiemu von Magnis.

Dobraw posiadaniu hrabiów von Magnis (1810–1894) — tablica V

1810–1945 — Majętność kupił Anton Alexander hrabia Rzeszy von Magnis (*1751–†1817) z Bożkowa. Początki tej rodziny związane miały być z żyjącym na początku XVI w. arcybiskupem Uppsali w Szwecji Johannem Magni, przeciwnikiem Zygmunta Wazy. Opuścił on Szwecję i wraz z krewnymi udał się do Rzymu, gdzie zmarł w r. 1541. Przybyli z nim do Rzymu krewni zapoczątkowali nową, włoską linię rodziny, która wygasła w XVIII w. Przetrwała natomiast baronowska linia morawska, założona przez niejakiego Lazarusa. Miał on syna Constantina, który z kolei pozostawił trzech potomków: Waleriana († po 1661), Franza, właściciela majoratu Straßnitz na Morawach oraz Philipa, cesarskiego marszałka polnego. Obaj Franz i Philip opowiedzieli się po stronie cesarza i po klęsce czeskiej protestanckiej szlachty pod Białą Górą (1622) otrzymali tytuł hrabiowski: Magni hrabiowie von Straßnitz. Prawnuk Philipa Johann Franz ożenił się z Marią Franciszką von Götzen z Bożkowa. Z małżeństwa tego urodziło się dwóch synów, z których starszy Franz Joseph przejął Straßnitz na Morawach, a młodszy — Anton Alexander odziedziczył po matce dobra w Hrabstwie Kłodzkim. Zapoczątkował on nową linię rodziny. Dokupił jeszcze Woliborz (Volpersdorf), w 1784 r. — Ołdrzychowice Kłodzkie (Ullersdorf), w 1793 r. — ścinawkę Dolną (Niedersteine), w r. 1800 — Oberhof w Jaszkowej Górnej (Oberhannsdorf) oraz w 1810 r. — Nową Rrudę. Osiadł w Bożkowie, w największym ze swoich dóbr, a z tutejszego pałacu uczynił swoją rezydencję. W 1785 r. ożenił się z hrabianką Louisą von Götzen, córką protestanckiego właściciela ścinawki Górnej-Saren. Prowadził w swych dobrach wzorcową gospodarkę według nowoczesnego wówczas systemu Fellenberga. Anton Alexander von Magnis przejmował noworudzkie dobra przez 11 lat, w związku z czym zarządzał nimi dopiero od 1822 r. jego syn Anton Alexander (*1786–†1858 lub 1861). Administrował on dobrami w Bożkowie, Nowej Rudzie, Ścinawce Dolnej i średniej, Wambierzycach, Woliborzu i Wojborzu. W 1851 r. przejął morawskie posiadłości swego kuzyna Philipa. W 1861 r. całą majętność odziedziczył po ojcu Wilhelm hrabia Rzeszy von Magnis (*1828–†1888), a następnie jego syn Anton von Magnis (*1862–†po 1938)[32]. Od lat 60. XIX w. systematycznie zmniejszał się areał noworudzkich dóbr, z których po 1894 r. została tylko resztówka.

tablica I

rodzina von Donyn

 

tablica II

rodzina von Stiifried und Rattonitz linia z Tłumaczowa

 

tablica III

rodzina von Stiifried und Rattonitz linia ze Ścinawki Średniej

 

tablica IV

rodzina von Stiifried und Rattonitz linia z Drogosławia

 

tablica V

rodzina von Magnis

Dobra lenne i dziedziczne

1352–1390 — W 1352 r. dobra składały się z siedziby szlacheckiej (Hof zu Newenrode), miasteczka (Stetechin), dwóch młynów[33], pięciu wsi: Woliborza (Volprechtsdorf), Drogosławia (Cunczendorf), Jugowa (Hugisdorf), Ludwikowic (Ludwigsdorf) i Świerków (Kunigswalde) z sędziostwami. Właściciele dóbr otrzymywali czynsze ze wszystkich miejscowości, a także ze znajdujących się w mieście ław chlebowych i mięsnych należących do sędziostwa (1353). W 1360 r. król czeski wyłączył z dóbr lennych wszystkie sędziostwa. W l. 1391–1393 samo noworudzkie lenno obejmowało 7 łanów. Trzy użytkowane były przez rycerzy, a na 4 powstało miasto. Do dóbr należały też m.in. 6 łanowe sędziostwo w Drogosławiu, łany w Jugowie, Zaciszu, Ludwikowicach i w Dzikowcu (Ebersdorf).

1524–1580 — Georg IV von Stillfried und Rattonitz otrzymał jako lenno miasteczko (Stetlin Newenrode) z dworem (Hof), folwark, czynsze z pięciu wsi[34], młyn zbożowy, folusz, izbę łaziebną, różne inne czynsze, m. in. związane z handlem solą. W 1572 r. nastąpił podział majętności pomiędzy synami Georga IV, Georgiem V i jego bratem Heinrichem. Pierwszy otrzymał dobra noworudzkie oraz zamek, a drugi — 6 wsi, w tym Dworki (Vierhöfe), nową wieś w ramach dóbr.

1595–1632 — Dobra noworudzkie zostały znacznie powiększone o majętności Heinricha starszego von Stillfried und Rattonitz, m.in. o nowozałożone miejscowości: Bartnicę (Beuthengrund), Sokolec (Falkenberg), Sokolicę (Zaughals), o włości Nieselgut we Włodowicach Dolnych oraz o nowe dobra w Nowej Rudzie zwane Obergut lub Oberwalditzergut. Cała ta majętność została w l. 1598–1600 zostały podzielona pomiędzy braci von Stillfried und Rattonitz. W 1604 r. w jej skład wchodziły: Nowa Ruda, Włodowice, Drogosław, Jugów, Ludwikowice, Gotschenhain, Grund, Miłków (Mölke), Sokolica, niezidentyfikowane grunty lub osady: das Kalte Floß, die Eile (Eule), Schindelberg oraz wzniesienia i grunty w Górach Sowich: hohen Gebirge z Kalten Felde. Do dóbr należały też folwarki: Hopfenebreger Vorwerck oraz Kalte Vorwerck. W 1615 r. wzmiankowano także, jako należące do noworudzkich dóbr, folwarki w Woliborzu (Der Dittrich) i w Ludwikowicach (Lußdorfer Vorwerck), lasy, m.in. w Miłkowie, kopalnie w Zaciszu. Stillfriedowie posiadali także wyższe prawo łowieckie, urbarz, prawo do spławu drewna, młyny i folusze oraz czynsze od noworudzkich rzemieślników.

1625–1632 — W trakcie wojny trzydziestoletniej Stillfriedowie popierający antycesarskie wystąpienia utracili noworudzkie dobra lenne, połowę dóbr allodialnych oraz musieli zapłacić grzywnę. Podjęli jednak starania o odzyskanie lenna. W 1632 r. otrzymali od cesarza tylko jego część oraz połowę skonfiskowanych dóbr allodialnych. W rok później dostali część regaliów, prawo patronatu nad kościołem parafialnym, wyższe prawa łowieckie (Hoher Wildbahn) i wyższe sądownictwo (Obergericht).

ok. 1640–1669 — Część dawnych dóbr lennych i posiadłości allodialnych ponownie znalazła się w rękach Stillfriedów, którzy także dokupywali nowe włości. Majętność Bernharda I i Bernharda II składała się w: Sokolicy, Włodowic Dolnych (od 1643), Zacisza, części Drogosławia, Jugowa, Ludwikowic, Bartnicy, Miłkowa, Sokolca, Gotschenhain, gruntów lub osady Kalte Floß, die Eule, i Schindelberg oraz z części Gór Sowich aż do granicy ze Śląskiem (hohen Gebirge längs der Schlesischen Grenze). Do tych dość rozległych dóbr Stillfriedów dołączono Bieganów (Biehals) (1654), dobra Górne w Ścinawce Średniej (1657) i włości w Ścinawce Dolnej (1665 ). Ok. 1669 r. do posiadłości Stillfriedów należały też folwarki: Vorderhof (w Nowej Rudzie przy zamku), Oberhof (w Nowej Rudzie, na południowy zachód od zamku), Das Gräupner- Vorwerck (w Nowej Rudzie, w sąsiedztwie zamkowego ogrodu ozdobnego), Das Annaberg-Vorwerck (na Górze Św. Anny), i Lußdorfer-Vorwerck (w Ludwikowicach). W innych miejscowościach, w Bartnicy, Dworkach, Sokolicy, Włodowicach, Bieganowie i Sośninie (Fichtig) znajdowały się grunty dworskie z zabudową, ale nie koniecznie folwarczną. Hodowano tam konie, bydło i głównie owce.

1669–1784 — Zmieniał się częściowo skład dóbr noworudzkich Stillfriedów. Zachowali oni dobra lenne, ale część dziedzicznych dóbr musieli przeznaczyć na dożywocie dla wdowy po Bernhardzie II oraz na wiana dla jego dwóch córek. Dlatego dobra w Ścinawce Dolnej weszły w posiadanie rodziny von der Lilien. Następnie Dobra Górne w Ścinawce Średniej, Sokolicy, Sośninie, Bartnicy Dworkach i połowę włości w świerkach przejęła rodzina von Zierothin. Natomiast Bieganów, folwark na Górze św. Anny, Ludwikowice i pozostała część świerków stały się własnością rodziny von Larisch. W r. 1676 W 1676 r. Bernhard III von Stillfried odkupił Sośninę, a dalsze zakupy prowadził baron Michael Raimund von Stillfried und Rattonitz. Odzyskał on w 1783 r. Ludwikowice, Drogosław, świerki, osadę Hain (kolonię? Ludwikowic lub Błogocice koło Tłumaczowa), Miłków, Bieganów, grunty lub osady Eule i Teuber. Następnie w r. 1784 od hrabiego von Bellegarde kupił Szczytną Śl., od hrabiów von Starhemberg — dobra Szczerba, a w rok później nabył od hrabiego Leslie — Czermną. Po tych zakupach jego dobra zajmowały 1/3 całego hrabstwa. Należały też do nich kopalnie węgla kamiennego na terytorium Zacisza i Kolna.

Ok. 1803–1945 — Był to okres powolnej likwidacji noworudzkich dóbr. Najpierw reforma miast z 1809 r., która dotyczyła także Nowej Rudy podcięła ekonomiczny byt właścicieli dominium. Stali się tylko mieszkańcami miasta i właścicielami znajdujących się tu gruntów. Dlatego też Friedrich August von Stillfried und Rattonitz zachował tylko Ludwikowice, a pozostałe dobra sprzedał w 1810 r. hrabiom von Magnis. Ci, choć użytkowali swoje dobra w sposób nowoczesny, nastawiając się prowadzenie towarowych gospodarstw rolnych, również nie byli zainteresowani w zachowaniu nabytej posiadłości. Dotyczyło to m.in. dóbr na terenie samej Nowej Rudy i tu już w 1818 r. sprzedali miastu grunty folwarku Hopfenberg. Poza tym w 1822 r. Magnisowie scedowali na rzecz miasta urbarz oraz znaczną część opłat na rzecz dominium. W tym też roku sprzedali Górne Dobra panom von Tschischwitz oraz odstąpili miastu lub mieszczanom wszystkie folwarki należące do Nowej Rudy. Rozparcelowali grunty folwarku przy pałacu (Vorderhof), folwarku na Górze Św. Anny oraz dominium w Zaciszu, które następnie sprzedali mieszczanom. Zachowali tylko noworudzki zamek, który stał się siedzibą dominialnej izby skarbowej. Przed 1824 r. odstąpili Drogosław Wilhelmowi von Stillfried und Rattonitz. W wyniku tych działań noworudzkie dobra zostały w znacznym stopniu pomniejszone. Dalsze ograniczenie areału dóbr nastąpiło w wyniku regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych na wsiach[35]. W 2 poł. XIX w. Magnisowie nadal zachowywali noworudzki zamek. Z punktu widzenia magistratu stanowił on pod względem prawnym enklawę w mieście. Na tym tle już w l. 60. XIX w. miał miejsce spór pomiędzy miastem a Magnisami. Miasto dążyło do wykupu zamku, należących doń gruntów (42 ary) i dworskich budynków przy Pl. Młyńskim (ul. Fredry). W 1894 r. Magnisowie utworzyli okręg dworski (Gutsbezirk Schloss Neurode) obejmujący noworudzki zamek z 0,2 ha gruntu, często zaliczany do gminy Zacisze. Także w 1894 r. należące do tych dóbr grunty przeszły na własność miasta.

DobraGórne

W czasach nowożytnych Dobra Górne stanowiły część allodialnych dóbr noworudzkich Stillfriedów. Utworzył je w r. 1597, z kilku mieszczańskich dóbr, Heinrich von Stillfried und Rattonitz. Zakupiono m. in. posiadłości Georga Schilddacha i Mathesa Breuera, znajdujące się przy wylocie ul. Kościelnej. Powstał tu nowy folwark z siedzibą zwany górnym (Oberhof)[36], przeznaczony przez Heinricha von Stillfried und Rattonitz dla jego syna Bernharda. Bernhard posiadał go w l. ok. ok. 1598–1600. W tym też czasie przyłączono Dóbr Górnych Świerki (Königswalde), Bartnicę (Beuthengrund) i Sokolec (Falkenberg). W czasach nowożytnych z Dobrami Górnymi związany był również drugi folwark (Gräupnervorwerck). W 1812 r. Dobra Górne zostały sprzedane przez hrabiów von Magnis panom von Tschischwitz i przed 1824 r. pozostawały w rękach Bernhrada von Tschischwitz. Około r. 1873 należały do Oskara von Tschischwitz, a w l. ok. 1886–1902 były własnością Selmy, owdowiałej pani von Tschischwitz, do której należała też mniejsza majętność w Tłumaczowie-Janikowie. Obie posiadłości odziedziczył po niej Hans von Tschischwitz, który zarządzał nimi do ok. 1930 r. Rezydował zapewne w Dobrach Górnych. Następnie w r. 1937 były one własnością Alfreda von Aulock z Poliwody (Althammer) na Opolszczyźnie.

Przed 1886 r. część ziemi należącej do dóbr sprzedano pod odcinek linii kolejowej i dworzec kolejowy. Według ksiąg adresowych w l. ok. 1886–1921 do majętności należały folwark, gorzelnia i grunty o powierzchni 160 ha. Przed 1926 r. znalazła się ona w granicach miasta i jednocześnie była częściowo rozparcelowywana. Systematycznie malał areał gruntów, wynoszący w 1926 r. 80 ha i w r. 1937 — tylko 52 ha.

NowaRuda — współczesna aglomeracja miejska (1945–2000)

Administracja

1945–1946 — Przybyli pierwsi polscy osadnicy. W 1946 r. Nową Rudę zamieszkiwało 6.520 Polaków i 3.600 Niemców.

Do 1948 — Planowano wysiedlenie pozostałej w mieście ludności narodowości niemieckiej.

1950 — Odnotowano 8775 mieszkańców Nowej Rudy.

1954 — Nowa Ruda stała się siedzibą niewielkiego powiatu.

1954 — Przyłączono do Nowej Rudy Drogosław.

1973 — Nowa Ruda została połączona w jedną aglomerację z miastem Słupiec. Wynikało to przede wszystkim ze scalenia dwóch kopalni, w Drogosławiu i w Słupcu w jedno przedsiębiorstwo KWK „Nowa Ruda”.

1975 — Zlikwidowano powiat noworudzki, przyłączając należące doń terytoria do powiatu kłodzkiego.

1988 — Dzięki rozwojowi górnictwa liczba ludności Nowej Rudy wzrosła do 27 549.

1996 — Nowa Ruda jest siedzibą Urzędów Miasta i Gminy oraz niektórych instytucji powiatu kłodzkiego. Ma ustabilizowaną sytuację ludnościową. W mieście istnieją podstawowa infrastruktura techniczna i komunalna oraz infrastruktura społeczna (placówki służby zdrowia, straż pożarna, komenda policji, przedszkola, szkoły, usługi i handel. Nowa Ruda jest też lokalnym węzłem komunikacyjnym.

Gospodarka

Po 1945 — Reaktywowano większość dawnych fabryk i innych zakładów wytwórczych na terenie Nowej Rudy, Drogosławia i Słupca. Na obszarze historycznego miasta użytkowane były 93 gospodarstwa rolne.

Lata 50. XX w. — Zlikwidowano część dawnych przedsiębiorstw. Czynne pozostały największe. Jednym z nich była dawna fabryka Pollaka, teraz zakłady Przemysłu Jedwabniczego „Nowar”. Na miejscu dużych zakładów poligraficznych, po północno-zachodniej stronie ul. Piłsudskiego wzniesiono budynek oddziału dzierżoniowskiej „Diory”. Czynne też były: oddział Dolnośląskiej Fabryki Mebli, zakład odzieżowy „Moda” oraz dwie spółdzielnie rękodzielnicze „Meblart” oraz „Splot”. Jak więc widać rozwijano przemysł tekstylny, meblarstwo oraz przemysł radiotechniczny. Przede wszystkim jednak skupiono się na górnictwie. Użytkowano i rozbudowywano kopalnie położone na terenie dawnych gmin wiejskich Drogosław oraz Słupiec.

1994–2000 —Kopalnia KWK Nowa Ruda została postawiona w stan likwidacji. Podobny los spotkał większość dużych przedsiębiorstw w Nowej Rudzie, których zabudowa wykorzystywana jest na hurtownie lub wyburzana.

2000 — Obecnie gospodarka Nowej Rudy oparta jest głównie na handlu, usługach i na turystyce. Działa Agencja Rozwoju Regionalnego Agroreg SA, m. in. promująca region. Mimo przyłączenia do miasta terenów rolniczych należących do wsi Drogosław, Kolno, Słupiec i Zacisze rolnictwo w Nowej Rudzie nie ma większego znaczenia.

Kulturai szkolnictwo

Po 1945 — Na cele kulturalne wykorzystywano stary budynek teatru przy ul. Fredry. Założono bibliotekę.

1964 — Założono Noworudzkie Towarzystwo Kultury propagujące sztukę polską i grupujące kolekcjonerów. W 1976 r. przekształciło się ono w Noworudzkie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, rozwijające też działalność wydawniczą.

1970 — Zbudowano Noworudzki Ośrodek Kultury oraz Górniczy Dom Kultury z salą widowiskowo-kinową.

1971 — Powstał Zespół Pieśni i Tańca „Nowa Ruda”, pełniący początkowo rolę reprezentacyjnego zespołu dla Dolnego Śląska.

1989 — Zaczęto wydawać gazetę „Ziemia Kłodzka”.

1989 — Zapoczątkowano Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej.

1991 — Została założona Fundacja Ochrony Ziemi Noworudzkiej, skupiająca się na renowacji miejscowych zabytków.

1996 — Działa Noworudzki Klub Literacki OGMA.

1995 — W mieście obejmującym obecnie także Drogosław, Kolno, Słupiec i Zacisze istnieją obecnie trzy szkoły podstawowe, szkoła specjalna, liceum, Policealna Szkoła Sztuk Pięknych, Technikum Poligraficzne oraz powstała w 1993 r. prywatna Królewska Szkoła Sztuk Pięknych założona przez Andrzeja Martineza. Jej twórca zajmuje się m.in. konserwacją dzieł sztuki.

2000 — Funkcjonuje w Nowej Rudzie wydawnictwo Ziemia Kłodzka, zajmujące się promocją Ziemi Kłodzkiej oraz drukiem dwóch lokalnych gazet. Działalność wydawniczą prowadzi Solidarność Polsko-Czecho-Słowacka.

Rozwójprzestrzenny historycznego ośrodka miejskiego

Najstarszemiasto z kościołem p.w. św. Krzyża

Według Wittiga najpierw powstał folwark (Hof zu Newenrode), wzmiankowany w r. 1352. Następnie założono przed nim, od północy, osadę, która przed 1352 r. otrzymała prawa miejskie. Dowodziłby tego zapis w dokumencie z 1352 r. — „Stetichen, das do vor lit” (miasteczko położone przed [folwarkiem]) . W l. 1391–1393 miasto zajmowało 4 łany (z 7 należących do dóbr). W 1 poł. XV w., według Wittiga, grunty miejskie (z 7 większymi posiadłościami) znajdowały się w ciasnej w dolinie Włodzicy, w sąsiedztwie kościoła św. Krzyża (przy ul. Cmentarnej) oraz rozciągały się od koryta Włodzicy ku północnemu zachodowi. Można przypuszczać, że układ przestrzenny miasta był nieregularny i formowany w zależności od topografii terenu oraz od rozkładu gruntów miejskich. Mógł być zbliżony do łańcuchowego, skoro miasto wykształciło się może z części Drogosławia. Na podstawie zachowanych archiwaliów wiadomo, że około 1442 r. na terenie miasta istniało 78 opodatkowanych posiadłości, na które składały się wójtostwo, sędziostwo, 68 działek z zabudową (Hausgrundstück) oraz 8 ogrodów lub parcel zagrodniczych (Garten). Funkcjonował tu też folusz.

Grunty uprawne gminy miejskiej zajmowały m.in. wzniesienie Haumberg [37],w paśmie Wzgórz Włodzickich, wzmiankowane w 1335 r., obszar określany jako Pfarrlehne [38])i stoki wymienionej w 1434 r. Góry Ruda (Weynberg, Weinberg Galgenberg), położonej na północny wschód od miasta. Tu znajdowały się las oraz nieużytki, wykorzystywane jako miejskie pastwisko. Na stokach góry uprawiano również winną latorośl. W dolinie potoku Woliborki, na obszarze zwanym Galgengrund znajdowały się grunty sędziostwa wzmiankowanego w 1442 r. Tu też użytkowano katownię (Scharfrichterei) [39].Pozostały areał, o powierzchni około trzech łanów należał do noworudzkich dóbr. Były to grunty uprawne (z folwarkiem) i pastwiska na wzniesieniu Hopfenberg[40]. Wzmiankowano je co prawda dopiero w czasach nowożytnych ale niewątpliwie użytkowano już wcześniej. Uprawiano tu również chmiel (Hopfen).

Według Wittiga najstarsze miasto zostało zniszczone w czasie wojen husyckich. Później w jakimś stopniu odbudowano je. Utraciło jednak swe funkcje i stało się w czasach nowożytnych, po założeniu Górnego Miasta, częścią jego przedmieścia, a okolice kościoła św. Krzyża zwano Górną Dzielnicą[41].

Wykształceniesię nowego centrum miasta z pierwszym kościołem p.w. św. Mikołaja, obecnie p.w. Wniebowzięcia NMP

Po wojnach husyckich i po 1442 r. układ przestrzenny miasta został rozbudowany w kierunku południowym, ku Wzgórzu Zamkowemu. Na obszarze wydzielonym korytem rzeki i młynówką, wzdłuż której przebiega obecna ul. Cmentarna, wykształciło się nowe centrum miasta. Otrzymało ono nieregularny układ urbanistyczny z ul. Cmentarną jako główną osią i z nieregularnym placem o zarysie zbliżonym do trójkąta, ku któremu zbiegały się drogi, późniejsze ulice Jeziorna i Polna (Viehweg) [42].Na placu tym wzniesiono w 1502 r. kolejny noworudzki kościół parafialny, pierwszy p.w. św. Mikołaja[43]. W czasach nowożytnych, od czasu założenia Górnego Miasta, starszy fragment miasta stanowił część jego przedmieścia i określany był jako Dzielnica Mariacka[44]. (plansza I) Kończyła się ona od południa przy Kamiennym Moście na Włodzicy, przy którym stała kuźnia.

Powstanieobecnego centrum Nowej Rudy — Górnego Miasta z drugim kościołem św. Mikołaja, formowanie się przedmieść

Wittig wyraził pogląd, że już w 1442 r. wyznaczono na Wzgórzu Zamkowym (Schlossberg) układ przestrzenny Górnego Miasta (Oberstadt) [45],które jednak zasiedlane było znacznie później. Nowa część miasta otrzymała dość regularny układ z rynkiem i wychodzącymi z niego czterema ulicami. Regularności tej brakowało jednak ulicom Kościelnej oraz Kolejowej, głównie ze względu na topografię terenu oraz usytuowanie zamku i folwarku. Dwa główne wjazdy do rynku znajdowały się w północnym jego narożniku, u wylotu ul. Podjazdowej (od strony północnego przedmieścia) oraz w jego narożniku wschodnim, u wylotu ul. Bohaterów Getta.

Już w 1442 r. miał, według Wittiga, stanąć na rynku ratusz, a przy Kamiennym Moście przerzuconym nad Włodzicą usytuowano kuźnię. Znacznie później, bo przed 1567 r. zbudowano w Górnym Mieście nowy, tym razem ewangelicki kościół parafialny, który także otrzymał wezwanie ku czci św. Mikołaja[46]. I dopiero po poł. XVI w. nastąpiło rzeczywiste zasiedlanie Górnego Miasta, gdyż pierwsze domy na jego terenie wzmiankowano w księgach miejskich dopiero 1567 r. Opóźnienie to wynikało może z ekonomicznej słabości mieszczaństwa Nowej Rudy, które dopiero w XVI stuleciu osiągnęło wyższy stopień zamożności. Górne Miasto stało się nowym, funkcjonalnym centrum miasta, kształtowanym na wzór układów przestrzennych miast królewskich. Nie otrzymało jednak obwarowań, a wzmiankowane w XVI w. bramy miejskie miały charakter rogatek. Taka brama znajdowała się np. w 1595 r. przy południowo-wschodnim wylocie ulicy Bohaterów Getta, łączącej się z tzw. Ząbkowicką Drogą (Frankensteiner Landstraße)[47].

Przy Górnym Mieście zaczęło się rozwijać jego przedmieście. Początkowo określeniem Vorstadt charakteryzowano całą północną część Nowej Rudy (z Dzielnicami Górną i Mariacką), którą po 1600 r., nazywano także starym miastem (Alt Stadt) [48].W nowożytnej Nowej Rudzie nazwy własne miały tylko rynek i cztery wychodzące z niego ulice, natomiast części przedmieść charakteryzowano tylko nazwami dzielnic. (plansza II)

W XVI w. wykształciły się dzielnice: Stawowa oraz Przy Młynie (lub Przy Młynówce) oraz Długa Dzielnica, jedyna kształtowana planowo. Dzielnica Stawowa[49] znajdująca się na południe i na południowy zachód od dzielnicy Mariackiej i Młynówki, kształtowana była od ok. 1585 r. w otoczeniu osuszanego dworskiego stawu. Obejmowała ulice Jeziorną, Wąską, i  północną część ul. A. Fredry, przy której znajdowały się młyn miejski i dworska pralnia. Jeszcze później wzmiankowana była kolejna część przedmieścia zwana m.in. Nową Dzielnicą przy Młynówce[50], rozciągająca się od Młynówki, poprzez koryto Włodzicy ku stromemu stokowi wzniesienia, na którym stał kościół parafialny, z nowym cmentarzem ewangelickim. Na obszarze tym, w okolicach folusza, znajdowały się działki (ogrody) należące do pastora, jak i do starych noworudzkich rodzin. Powstawały tu też nieliczne domy. Obecnie jest to przyłączona do ul. A. Fredry i w nieznacznym stopniu zabudowana część stoku wzniesienia, na którym stoi kościół parafialny. Obie dzielnice Stawowa i Nowa Dzielnica przy Młynówce założone zostały na osi traktu z Nowej Rudy do Broumowa.

Jednolity, planowany układ przestrzenny otrzymała tzw. Długa Dzielnica[51], założona w XVI w. po wschodniej stronie koryta Włodzicy, przedzielona korytem Woliborki (Galgengrudwasser, Schwarzbach). Wytyczona prosto wzdłuż Włodzicy ul. Piastów (Schusterlauben, 1736) łączyła się z ul. Nadrzeczną (Kunzendorfer Lauben), a budynki przy obu ulicach tworzyły jeden ciąg zabudowy. Prostopadle do niego, przy ujściu Woliborki do Włodzicy powstał inny zespół zabudowy tworzony przez siedem szczytowych domów zwany am Langen Viertel, in der Ecke beim Galggrundwasser (1590), lub Vorder Galgengrund. Był to obecny Pl. Grunwaldzki.

W XVI w. zasiedlano również dalej położone tereny, Dolinę Woliborki i stoki wzniesień znajdujące się już poza przedmieściami sąsiadującymi z Górnym Miastem. Dolina potoku Woliborki, lewego dopływu Włodzicy zwana była w XVI w. Galgengrund [52].Wzdłuż potoku biegła stara droga łącząca Nową Rudę z Zaciszem (Buchau), obecna ul. Cicha. Tu już w 3 ćw. XVI w. oraz na stokach Góry Ruda (Galgenberg) [53]i wzgórza Hopfenberg [54]powstawały posiadłości mieszczańskie, a ich zabudowa sięgała do katowni. W czasach nowożytnych należały do miasta także dziedziczne dobra miejskie (Widmuth). W 1586 r. wszystkie trzy były początkowo scalone i jako alte Widmuth należały do parafii. Tu znajdowało się miejskie pastwisko, później na ten cel wykorzystywano też Górę Ruda z lasem i nieużytkami, zwaną początkowo Weinberg a później Galgenberg. Dziedziczne dobra miejskie dzielone były przez miasto na parcele sprzedawane pod zabudowę. W XVI w. zasiedlano wzniesienie Koberberg (między obecnymi ulicami Bohaterów Getta, M. Kopernika i Niepodległości) oraz tereny u podnóża Góry św. Anny[55], zwane Hutweide, Am Graben [56] oraz Vogelstange[57]. Na terenach tych wydzielano parcele uprawno-mieszkalne, a ich zabudowa była rozproszona. Obszary te zostały później włączone w obręb nowych dzielnic Nowej Rudy powstałych w XIX i XX w.

W wyniku tak postępującego rozwoju przestrzennego już w 1 poł. XVII w. Nowa Ruda była, jak na ówczesne warunki stosunkowo duża. Po zniszczeniach dokonanych w czasie wojny trzydziestoletniej, a szczególnie po wielkim pożarze z 1622 r. została odbudowana w dawnych granicach. Zachowano zasadniczy przebieg ulic, ale przy niektórych z nich zmianie uległa liczba działek. Wygląd tego nowożytnego miasta po odbudowie znany jest z ryciny z 1736 r. (il. ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], plansza IV)

Zmianyukładu przestrzennego miasta w l. 1796–1860

W okresie tym nie dokonano wielu przekształceń układu urbanistycznego miasta. Do najważniejszych należało wyburzenie w 1796 r. przedniej części noworudzkiego zamku (Vorburg, Vorderhof), dzięki czemu na tyłach domów w północno-zachodniej pierzei rynku powstała nowa, droga wiodąca z rynku przez Schafbrücke (lub Erbherrenbrücke)[58] na Hopfenberg[59] i łącząca się tu z drogami na terenie wschodniego przedmieścia oraz z drogą do Zacisza (Buchau). Ulica ta, wzmiankowana w 1822 r. jest obecnie południowym, początkowym odcinkiem obecnej ul. J. Piłsudskiego. Do 1824 r. zasiedlony już był gęściej obszar na południowy zachód od Górnego Miasta, m.in. Koberberg i Hutweide. Wydzielały go obecne ulice M. Kopernika, Armii Krajowej, zachodni kraniec ul. Kolejowej i obecny nasyp kolejowy. Z obszarem tym łączyła się zasiedlona część ul. Stara Osada, przypominająca swym układem kolonię. Podobny charakter miała osada przy ul. Anny. Przed 1824 r. została też bardziej zagęszczona zabudowa w dolinie Woliborki (Galgengrund) oraz na wzniesieniu Haumberg, na zachód od ulic Jeziornej i Wąskiej.

W l. 40. XIX stulecia dokonano nowego podziału Nowej Rudy na 6 dzielnic i jednocześnie okręgów wyborczych: Wydzielono w ten sposób centrum miasta (Ringsbezirk), rejon ul. Kościelnej (Kirchgassebezirk), rejon ul. Piastów (Schumachergassebezirk), rejon ul. J. Piłsudskiego (Kunzendorferstrassebezirk), i dzielnicę z kościołem mariackim (Marienviertelbezirk, Kirchenbezirk).

Także w l. 40. oraz w l. 50. XIX w. w znacznym stopniu zmieniono i rozbudowano układ przestrzenny miasta. Jednym z impulsów do rozbudowy miasta były m.in. włączenie Nowej Rudy w system komunikacyjny w regionie. Na zalecenie rządu prowincji śląskiej budowano w l. 1841–1844 w Nowej Rudzie odcinek drogi z Kłodzka do Wałbrzycha[60]. Nowy, wschodni odcinek drogi poprowadzony został nie do ul. Bohaterów Getta, ale przez Hopfenberg, starą drogą z Nowej Rudy do Zacisza. Powstał w ten sposób początkowy odcinek ul. Niepodległości. Drugi odcinek drogi z Kłodzka do Wałbrzycha, północny, wytyczony został w 1845 r. od mostu Schafbrücke (lub Erbherrenbrücke) ku wsi Drogosław, i łączył górne oraz dolne miasto. Nową drogę, obecną ul. J. Piłsudskiego poprowadzono u podnóża wzniesienia Hopfenberg, jego stokiem i następnie wprowadzono w niżej położoną dolinę Włodzicy. Na przebiegu tej drogi musiano zbudować cztery krótkie wiadukty. Jeden — na miejscu drewnianego mostu Schafbrücke i nad ul. Podjazdową, drugi i trzeci — nad dopływami Włodzicy oraz czwarty na Włodzicy, koło kościoła św. Krzyża przy ul. Cmentarnej. Wiaduktem drogowym (na trasie ul. J. Piłsudskiego)[61] przedzielono w l. 40. XIX w. Dolinę Woliborki, w związku z czym została ona podzielona na dwie części, zachodnią o charakterze miejskim zwaną Vorder Galgengrund (z Targiem Rybnym, ob. Pl. Grunwaldzkim, oraz na wschodnią o charakterze wiejskim[62].W l. 1852–1854 zbudowano w miejsce starej nową drogę w dolinie Włodzicy, przez Włodowice do Ścinawki Górnej i Tłumaczowa, łączącą się z drogami do Radkowa i Broumova. Zapewne w tym czasie przebudowano także zachodni odcinek ul. A. Fredry. (il. Ikonografia 1)

Przekształceniaukładu przestrzennego miasta w l. 1870–1914

Znaczną zmianę w wyglądzie miasta spowodowała budowa w l. 1874–1879 linii kolejowej, która umiejscowiona częściowo na nasypie kolejowym rozdzieliła centrum miasta od jego południowego przedmieścia rozlokowanego na stokach wzniesienia Koberberg i Góry św. Anny. Budowa linii kolejowej i dworca kolejowego wpłynęły też na konieczność przebudowy niektórych ulic, w tym Kolejowej, Towarowej i Łużyckiej. Nowym elementem architektonicznego obrazu miasta stał się od lat 1879/1880 efektowny wiadukt kolejowy przerzucony nad doliną Woliborki. (il. ikonografia 2)

Gdy w 2 poł. XIX w. rozbudowywano miasto zachowano dawny podział na 6 dzielnic, do których przyłączano nowe części przedmieść i przysiółki. Systematycznie powiększano areał gruntów miejskich[63]. W 2 poł. XIX w. zajęły one stoki wzniesień Hopfenberg i Koberberg, Haumberg oraz tereny u podnóża Góry Ruda (ul. J. Piłsudskiego) a także Góry Św. Anny. Przy planowaniu nowych dzielnic przebudowywano i rozbudowywano najczęściej stary układ dróg.

Na tle nowych dzielnic wyróżniała się niewątpliwie dzielnica na wzniesieniu Hopfenberg i na zachodniej części stoku wzniesienia Koberberg, wydzielona ul. Bohaterów Getta, M. Kopernika, doliną Woliborki i nasypem kolejowym. Tu na dużych działkach skupiono liczne budynki użyteczności publicznej, wille i okazalsze domy czynszowe[64]. Mniej reprezentacyjny charakter otrzymała dzielnica na wzniesieniu Haumberg[65], z ul. Polną, Szpitalną, T. Kościuszki i ul. Krańcową. Lokalne przedsiębiorstwa budowlane kupowały parcele pod zabudowę i w l. 1902–1909 wznosiły tu domy czynszowe. W 1911 r. zbudowano na stoku wzniesienia Haumberg duży szpital górniczy, którego monumentalna bryła wyeksponowana jest w panoramie miasta.

U podnóża Góry Św. Anny ukształtowano w końcu XIX w., na terenie dawnego targu bydlęcego, Plac Strzelecki, obecnie teren wydzielony ul. Towarową, Strzelecką i ul. Nowa Osada. Za Placem Strzeleckim rozpoczęto w 1893 r. budowę toru strzelniczego. Miasto wchłaniało także tereny na południe od Placu Strzeleckiego, gdyż w l. ok. 1907–1912 zaczęto kształtować na stoku Góry Św. Anny nową dzielnicę Annabergviertel, nazwaną w 1911 r. Villensiedlung [66].

Urządzano też na nowo dolinę Woliborki, zwaną teraz Schweizergrund i traktowaną jako miejsce rekreacji dla mieszkańców miasta[67]. Zwrócono na nią uwagę od czasu budowy wiaduktu kolejowego, gdyż dolina ta, zachowująca wiejski charakter i ujęta stromymi stokami wzniesień z formami skalnymi, budziła skojarzenia z krajobrazami Szwajcarii. Około 1900 r. zaczęto tu wznosić nieliczne domy czynszowe oraz głównie — domy mieszkalne z przedogródkami (Vorgarten).

Noweosiedla z lat ok. 1919–1945

Od 1919 r. planowano dalsze powiększenie obszaru miasta. Przyłączono więc do miasta po 1921 r. m.in. dobra Oberwalditz z Górnym Dworem (Kościelna 30), grunty na południowy wschód od miasta (70 morgów), tereny budowlane przy ul. Niepodległości (18 morgów) i grunt powyżej placu strzeleckiego (4 morgi). Obszary te były w większości przeznaczone pod zabudowę. W l. 1926–1932 starano się też o przyłączenie do Nowej Rudy gminy wiejskiej Włodowice, co jednak nie zostało zrealizowane. Natomiast do 1939 r. Nowa Ruda powiększyła się o gminy wiejskie Zacisze (Buchau) i Kolno (Kohlendorf). ( plansza I, III,il. ikonografia 3- 4)

Już po I wojnie światowej wzrosły potrzeby mieszkaniowe Nowej Rudy, związane m. in. ze zwiększeniem się liczby ludności i rozwojem przemysłu. Zaczęto budować nowe osiedla. Kształtowano je najczęściej etapami. Najpierw wytyczano ulice, a następnie małymi partiami je zabudowywano. Należące do miasta parcele były sprzedawane różnym inwestorom. Prace budowlane prowadzono na koszt miasta lub urzędów państwowych (Reichsfiskus, Reichszollverwaltung). Ponadto sprawami rozbudowy osiedli zajmowało się stowarzyszenie Allgemeine gemeinnutzlige Siedlungsgenossenschaft.

Jako pierwsze zostało zbudowane przed 1919 r. niewielkie osiedle dla pracowników fabryki włókienniczej Pollacka. Założono je na stoku Góry Ruda, na obszarze zwanym później Pollack-Berg. Oś układu osiedla stanowiła ul. Fabryczna. Znajdująca się po jej północnej stronie główna część osiedla, obwiedziona drogą, otrzymała formę wydłużonego prostokąta z zaokrąglonymi krótszymi bokami i wypełniona została zróżnicowaną zabudową szeregową.

Następnie powstało na wschód od miasta niezidentyfikowane obecnie osiedle Buchauer Siedlung, (z 22 mieszkaniami) planowane jeszcze w czasie I wojny światowej. Kolejne osiedle (z 40 mieszkaniami dla górników) zbudowano w r. 1921 na terenie dawnego ogrodu dworskiego, czyli przy ul. Teatralnej. Następne domy wznoszono tu w l. 1924 i 1930. To niewielkie osiedle nie otrzymało komponowanego układu ulic. Raczej wypełniono zabudową szeregową i wolnostojącymi budynkami obszar w obrysie prostokąta, przedzielony ulicą na rzucie litery T.

W połowie lat 20. XX w. nadal brakowało w Nowej Rudzie mieszkań. By temu zaradzić zaprojektowano w l. ok. 1926–1928 następne osiedle, położone na wschód od wzniesienia Hopfenberg i na południe od ul. Niepodległości. Ze względu na większy areał gruntu pod zabudowę układ urbanistyczny tego tarasowego osiedla był już komponowany, choć częściowo nawiązywał do układu dawnych dróg. Ulice Żeromskiego (przedłużenie Towarowej), i fragmenty ulic Demokratów i Lipowej, wydzielających trójkątny plac (Backsteinplatz) wytyczono zgodnie z przebiegiem starych dróg. Pozostałe ulice, A. Mickiewicza, wschodnią część ul. Demokratów, Graniczną i Ogrodową zaprojektowano. Powstał w ten sposób układ urbanistyczny tworzony przez skośnie przecinające się ulice, w który włączono stary, asymetrycznie usytuowany, trójkątny plac. W 1926 r. planowano budowę na ul. Ogrodowej dwóch domów jednorodzinnych i podwójnego, dwurodzinnego. W 1928 r. na parceli przy ul. Żeromskiego powstał budynek służbowy i mieszkalny urzędu ceł (Reichszollverwaltung). W tym też roku wzniesiono dwurodzinny dom prywatny na ul. Granicznej, a w 1930 r. Gliwickie Towarzystwo (Gleiwitzer Genossenschaft) rozpoczęło budowę 8 domów przy wschodniej części ul. Demokratów. Wówczas też realizowano dalsze domy przy ul. Lipowej, a w rok później zabudowywano ul. Ogrodową[68]. Pojedyncze domy przy ul. Ogrodowej oraz Demokratów (przy wylocie Lipowej) wznoszono jeszcze w 1934 r. Budowano tu najczęściej domy dla inteligencji i robotników.

Zapewne na początku lat trzydziestych, przed 1932 r., zaprojektowano drugą, południową część osiedla ograniczoną od północy ul. Ogrodową i zawierającą ul. Błotną oraz Górną. Ta część osiedla otrzymała układ promienisty z centralnym czworobocznym placem, w którym krzyżowały się skośnie ulice Ogrodowa, Błotna oraz Górna tworzące dalej pętle. Układy urbanistyczne obu osiedli były zbliżone i kompozycyjnie powiązane wspólnymi ulicami. Prostą ulicą łącznikową połączono trójkątny plac (Backsteinplatz) z czworobocznym placem drugiej części osiedla. Zabudowa osiedla (z ul. Błotną i Górną) powstawała w l. 1932–1937. To nowe osiedle było na tyle duże, że stało się odrębną dzielnicą miasta.

Niewielkie nowe osiedla o prostych układach urbanistycznych budowano w l. 20. XX w. także na przyłączonych do Nowej Rudy gruntach gminy Zacisze (Buchau). Jedno, założone na planie trójkąta znajdowało się przy ul. Niepodległości, przy wylocie ul. Złotej. Drugie osiedle z zabudową szeregową, połączone z niewielkim prostokątnym placem powstało przy starej drodze (ul. Złotej), a trzecie — przy ul. Słonecznej. Jedno z osiedli zbudowane w sąsiedztwie ul. Niepodległości projektował wrocławski architekt Schröder. W l. 1932–1939 powstało osiedle usytuowane na południe od starego osiedla przy ul. Fabrycznej. Przy zakładaniu tego osiedla wykorzystano częściowo stare drogi i wytyczono ul. Nową tworzącą z nimi pętlę[69].

W l. 20. XX w. urządzono także tereny rekreacyjne i sportowe dla miasta. W 1928 r. kupiono grunt przy ul. A. Fredry pod plac sportowy zwany Jahnplatz, którego nową regulację przeprowadzono w l. 1934/1935. Przy placu sportowym zbudowano też (w 1929 r.) schronisko młodzieżowe połączone ze strażniczą wieżą strażacką. Po 1932 r. urządzono na zachód od placu sportowego kąpielisko miejskie, kompleks sportowo-rekreacyjny złożony z dwóch basenów kąpielowych, ogródka kawiarnianego graniczącego z sadzawką oraz z podium do tańca. Od ul. A. Fredry wzniesiono skromną zabudowę. Powyżej kąpieliska, na ziemnej platformie wciętej w stok wzniesienia zbudowano nowe schronisko młodzieżowe. W 1937 r. planowano rozbudowę kąpieliska o jeszcze jeden basen oraz upiększenie jego wyglądu zielenią. Projektów tych jednak nie zrealizowano. (plansza I, il. Ikonografia 82 –85, [82], [83], [84], [85])

Scharakteryzowane powyżej osiedla i miejsca rekreacyjne planowane były zasadniczo odrębnie i nie stanowiły jakiegoś całościowego planu przestrzennego zagospodarowania miasta. Dwa takie, nie zrealizowane plany powstały w l. 1925–1926 i 1937. W pierwszym z nich zamierzano zbudować nowe dzielnice miasta na północny zachód od niego, na stoku wzniesienia Haumberg oraz planowano zmiany układu komunikacyjnego. Drugi, niezrealizowany projekt przestrzennego zagospodarowania miasta wykonany w 1937 r. również skupiał się na przebudowie układu komunikacyjnego i dróg wylotowych z miasta. Planowano też budowę nowych osiedli oraz nowych budynków użyteczności publicznej, głównie szkół. (il. kartografia 5)

Zmianyukładu przestrzennego miasta w l. 1945–2000

Po 1945 r. nie przeprowadzano zmian w istniejącym urbanistycznym układzie miasta. Rozbudowano go o nową część, osiedle Piastowskie założone na północno-zachodnim stoku wzniesienia Haumberg. Wyeksponowany stok wzniesienia zabudowano tarasowo rozlokowanymi blokami mieszkalnymi z wielkiej płyty (Osiedle Piastowskie). Nie wytyczono przy tym nowych ulic, ale do istniejących ulic doprowadzono wewnętrzne drogi osiedlowe. Choć bloki rozmieszczono tarasowo przytłaczają one swoją masą zabudowę historycznego ośrodka miejskiego. Po przyłączeniu do Nowej Rudy Drogosławia i Słupca historyczny układ urbanistyczny miasta stał się centralną częścią niespójnego przestrzennie układu urbanistycznego obecnej aglomeracji miejskiej. Osią tego nowego układu została szosa z Wałbrzycha do Kłodzka łącząca tworzące jeden zespół osadniczy Zacisze, Nową Rudę i Drogosław oraz przestrzennie odizolowany Słupiec. W układach przestrzennych Zacisza, Drogosławia i Słupca czytelny jest jeszcze ich dawny rdzeń typowy dla wsi, układ łańcuchowy przekształcany w kierunku układu wielodrożnego.

Po 1945 r. nie zastosowano dawnego podziału na dzielnice. Wyodrębniono jedynie na obszarze obecnego miasta dawne jednostki osadnicze przyłączone do Nowej Rudy: Drogosław, Zdrojowisko, Zatorze, Kolno, Zacisze, Tworzyków, Słupiec, przysiółki dawnych wsi. Swoją nazwę ma też nowe Osiedle Piastowskie.

Infrastrukturamiasta oraz ogrody i promenady

Mostyna Włodzicy i Woliborce

Most na Włodzicy, u wylotu ul. Podjazdowej i A. Fredry wzmiankowano już w l. 1438 i 1451 jako Kamienny Most (Steinere Brücke). W 1852 r. był to murowany z kamienia, trójprzęsłowy most, z półkoliście sklepionymi przęsłami, pochodzący być może z czasów nowożytnych. Ozdobiony został figurą Św. Jana Nepomucena (z r. 1706) oraz usytuowanym na przeciw krucyfiksem. Gdy w czasie powodzi w 1860 r. spiętrzyła się na Kamiennym Moście woda, rada miejska postanowiła go wyburzyć. W r. 1861 zbudowano nowy most, ale ze względu na koszt, tylko drewniany. Później, w r. 1893 zastąpiono go mostem o konstrukcji metalowej, na którym umieszczono figurę Św. Jana Nepomucena. Most ten zwany Mostem Św. Jana (Johannesbrücke) przemianowano na Most Szpitalny (Hospitalbrücke). W l. 70. XX w. przeprowadzono kapitalny remont mostu. Figurę Św. Jana Nepomucena umieszczono przed nim, przy wylocie ul. A. Fredry.

Drugi most na Włodzicy znajdował się na wysokości kościoła Wniebowzięcia NMP. Zniszczony podczas powodzi w 1860 r. został szybko odbudowany i przeniesiony nieco w górę rzeki. Nowy most zbudowany został przez firmę budowlaną Tulmitz z Żar? (Saarau). Most ten zwany Górnym (Obere Brücke bei Marienkirche), a później Szpitalnym (Hospitalbrücke) otrzymał w 1936 r. nazwę Św. Jana (Johannesbrücke). Trzeci z mostów przerzucono przez Woliborkę, pomiędzy ul. Piastów i Nadrzeczną. Najpierw w 1844 r. zbudowano drewniany most, a w końcu XIX w. —kolejny, stalowy zwany Schwarzbachbrücke. W l. 1900–1907 zlikwidowano w Nowej Rudzie ostatnie drewniane mosty, które wymieniono na stalowe.

Regulacjarzeki Włodzicy i innych cieków wodnych

Prace nad regulacją Włodzicy rozpoczęto w końcu XIX w. W r. 1890 poszerzono koryto rzeki o 1 metr i wykonano cembrowinę lewego brzegu. Następnie przebudowano cembrowinę koryta rzeki na wysokości ul. Cmentarnej, przy ujściu Młynówki. Dalsze prace przy regulacji koryta Włodzicy i przy wzmacnianiu brzegów rzeki prowadzono w l.1900–1926. Regulowano też cieki wodne, dopływy Włodzicy, a ich odcinki na terenie miasta najczęściej kanalizowano. Tak też uczyniono w przypadku cieku wodnego Leichengraben, przepływającego koło Placu Strzeleckiego ku ul. Bohaterów Getta (do r. 1913), Haumbergwasser (1922, 1927), czy też Młynówki wzdłuż wzdłuż ul. Cmentarnej i na tyłach ul. A. Fredry.

Nawierzchniei oświetlenie ulic

W 1 poł. XIX w. brukowano tylko niektóre ulice. Dopiero w końcu tego stulecia wykonano nowe nawierzchnie. Były to bruki z kostki granitowej, posadzka mozaikowa oraz nawierzchnia z kamiennego tłucznia. Nowe nawierzchnie wykonano w 1924 r.

Już w końcu XIX w. wprowadzano oświetlenie ulic. W l. ok. 1897–1901 było to oświetlenie naftowe. Starania o oświetlenie elektryczne rozpoczęto w l. 1897/98, ale ze względu na koszt wprowadzano znacznie później.

Promenadyi ogrody

Powstawały one z inicjatywy lokalnej grupy Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego. Już w 1884 r. planowano urządzenie w okolicach Nowej Rudy promenad.

Po 1884 r. założono promenadę na Górę Św. Anny i drugą na sąsiedni szczyt Krępiec? (Graupenberg). Następnie urządzono wejście na Górę Ruda (schodami zaczynającymi się przy wiadukcie kolejowym) i promenadę wytyczoną na stoku wzniesienia Haumberg lub Boguszy, zwaną Klepperpromenade. Z niej rozciągał się widok na Górę Św. Anny, a z Boguszy — na Góry Sowie.

Dwa pierwsze ogrody ozdobne w Nowej Rudzie założone w 2 poł. XVII w. oraz przed 1736 r. były ogrodami dworskimi. W 2 poł. XIX w. powstał trzeci, niewielki ogród dworski, przy Górnym Dworze. Następnie, w końcu XIX w. w sąsiedztwie strzelnicy założono nieduży park, zniszczony przed 1970 r. przy budowie Miejskiego Ośrodka Kultury. Urządzano też nieliczne ogrody ozdobne przy budynkach mieszkalnych wznoszonych w 4 ćw. XIX w. oraz na początku obecnego wieku. Były to ogród przy willi Rosego, przy ul. M. Kopernika nr 10, przy willi przy ul. Kolejowej 25 oraz ogród Klambta. Ogród ten był niewielki i założony na tyłach ul. Piastów 19, u stóp stromego nasypu ul. J. Piłsudskiego. Charakter nadawały mu drzewa porastające nasyp oraz neoklasacystyczna rzeźba figuralna, mała architektura i schody. Nie wykluczone, że istniał też ogród przy Willi Konrad przy ul. J. Piłsudskiego 20. W 2 poł. XIX w. wykształciły się też ogrody publiczne zwane ludowymi. Służyły rekreacji i rozrywce mieszkańców miasta. Taki właśnie charakter chciał nadać dawnemu ogrodowi dworskiemu przy ul. A. Fredry jego właściciel, młynarz Franz Staude. Podobny charakter miały znajdujące się w okolicy Nowej Rudy jeden lub dwa ogrody ludowe z kręgielniami, restauracjami, salami tanecznymi i podcieniami.

Zabudowamiasta — charakterystyka

Architektura sakralna

Sakralna architektura miasta reprezentuje różne style architektoniczne, począwszy od późnego gotyku. W tym stylu wzniesiono w 1502 r. niewielki kościół pomocniczy początkowo p.w. św. Mikołaja, a później p.w. Wniebowzięcia Marii (przy ul. Cmentarnej). (il. Ikonografia 66, fot. 175–182 [175 ], [176 ], [177], [178], [179], [180], [181], [182])Z tej najstarszej budowli zachowały się: typ przestrzenny, ostrołuczne otwory, dwuramienne portale oraz detal architektoniczny. Niewiele wiadomo o wyglądzie renesansowego kościoła parafialnego p.w. św. Mikołaja w Górnym Mieście, wzniesionego przez protestantów przed 1567 r. Znane są natomiast dwie noworudzkie, wczesnobarokowe budowle sakralne, przebudowany kościół parafialny św. Mikołaja przy ul. Kościelnej (1659–1660) oraz przebudowana kaplica św. Anny na Górze Św. Anny (1662–1665). Były to wczesne dzieła architektury wczesnobarokowej przypisywane północnowłoskiemu budowniczemu Andrei Carove. W architekturze kościoła wczesny barok przejawił się głównie w rozwiązaniu wnętrza, cechującym się logiką układu i przestrzennym powiązaniem prezbiterium i nawy. Tej kompozycyjnej jednolitości zabrakło już bryle kościoła, zależnej od reliktów starszej budowli. Tak zmodernizowany noworudzki kościół był na Ziemi Kłodzkiej niewątpliwie jednym z wcześniejszych przykładów wczesnobarokowej architektury sakralnej. (il. ikonografia 24-27 [24], [25], [26], [27]).Z kolei w przypadku kaplicy św. Anny za najbardziej interesujące cechy jej architektury można uznać zarówno rzut kaplicy, ogólną koncepcję jej bryły oraz rzadko wówczas stosowaną formę przekrycia jej nawy spłaszczoną kopułą. (il. Ikonografia 22– 23, fot. 390)Przejawy wczesnego baroku trwały jeszcze, w różnym nasileniu, w XVIII w. Odnaleźć je można także w architekturze kościoła p.w. Podwyższenia Krzyża św. (przy ul. Cmentarnej), wzniesionego w r. 1726. (il. Ikonografia 61 - 63 [61], [62], [ 63 ] fot.170–173 [170], [171], [172], [173]). Tu łączyły się z barokiem dojrzałym, który zadecydował przede wszystkim o architekturze wnętrza kościoła. Ze względu na tę właśnie wyrazistość przejawów dojrzałego baroku kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św. wyróżnia się i jest odosobniony na tle architektury Ziemi Kłodzkiej 1 poł. XVIII w. Nie wykluczone, że mógł być importem artystycznym ze Śląska, lub ewentualnie — z innych regionów Czech. Skromniejsze budynki sakralne wznoszone w Nowej Rudzie w XVIII w. miewały już mniej sprecyzowany stylistycznie charakter. Przykładem może tu być Kaplica Loretańska z 1765 r., zbudowana przy ul. Cmentarnej, która najbliższa była jeszcze raczej wczesnemu barokowi. (il.Ikonografia 67– 68, fot.183–186 [183], [184], [185], [186]). Kolejne, noworudzkie budowle sakralne powstały w 2 poł. XIX w. i były to importy artystyczne z Berlina i Wrocławia. W 1866 r. zbudowano neogotycki kościół ewangelicki (przy ul. Kolejowej), wzniesiony w duchu architektury A. Stülera, reprezentanta tzw. szkoły berlińskiej, środowiska twórczego rozwijającego koncepcje architektoniczne K.F. Schinkla (1781–1841) i czynnego w l. ok. 1840–1870. Inny zupełnie charakter otrzymał nowy kościół parafialny p.w. św. Mikołaja, zbudowany na miejscu kościoła wczesnobarokowego, przy ul. Kościelnej. (il. Ikonografia 27–28, fot. 12–19 [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19]) świątynia ta zbudowana w l. 1886–1889 według projektu Josepha Ebersa (1845–1923), reprezentanta szkoły hanowerskiej i architekta diecezji wrocławskiej, utrzymana została w stylu neogotyku ceglanego mającego odniesienia do różnych okresów rozwoju europejskiego gotyku. W tym stylu zbudowano również projektowane przez Ebersa, kaplicę przy kościele, plebanię i budynek gospodarczy. Nie wiadomo, w jaki sposób Ebers otrzymał to zlecenie. Może był to wybór dokonany przez noworudzkie mieszczaństwo, powodowany dobrą oceną prac architekta, lub też zlecenie dotarło do niego drogą urzędową, jako że Wrocław był stolicą prowincji[70]. W 1 poł. XX w. zbudowano w Nowej Rudzie już tylko jeden budynek o funkcjach sakralnych. Była to kaplica cmentarna z lat ok. 1920–1930, wzniesiona w stylu modernizmu łączonego z neogotykiem i neobarokiem. Formy neogotyckie uległy daleko idącej stylizacji. (fot. 188– 189)

Architekturarezydencjonalna

Architektura rezydencjonalna związana ze szlachtą reprezentowana jest na terenie Nowej Rudy przez dwie budowle: starszy zamek, przy ul. J. Piłsudskiego 2, i przez nowszy dwór, przy ul. Kościelnej 30. W obrębie zamku zachowały się relikty szesnastowiecznego skrzydła (od strony Włodzicy). (il. Ikonografia 22– 23, 33, fot. 41)W XVI w. zbudowano również dwór. Wzniesiony w 1598 r. nie różnił się od murowanych budynków miejskich, jeśli chodzi o ogólną koncepcję bryły, układu i konstrukcji. Był od nich tylko znacznie większy i miał okazalszy detal architektoniczny. Głównym nośnikiem reprezentacji uczyniono portal z herbami właścicieli. (il. Ikonografia 6 [6A, [6B], [6C]), fot. 51–56 [51], [52], [53], [54], [55], [56]) Dwór ten nie został później zmodernizowany pod względem formalnym w znaczący sposób.

W dobie baroku przebudowywano przede wszystkim czteroskrzydłowy zamek, tworząc z niego nowożytne założenie wielkodworskie z wnętrzami reprezentacyjnymi. W 1663 r. A. Carove wzniósł wczesnobarokowe skrzydło (od strony ul. Kościelnej), które otrzymało kubiczną bryłę z nowatorskim ujęciem osi okiennych sali reprezentacyjnej (okna i okulusy) oraz z dachem płaskim z attyką, wykorzystanym tu najwcześniej w Hrabstwie Kłodzkim. Z kolei powstałe w 1796 r. późnobarokowe frontowe skrzydło zamku (z wielką salą reprezentacyjną) stało się na tle rezydencjonalnej architektury hrabstwa jedynym przykładem recepcji architektury fryderycjańskiej. (fot. 46–50 [46], [47], [48], [49], [50])

W 2 poł. XIX w. funkcje rezydencjonalno-reprezentacyjne otrzymywały siedziby przedsiębiorców, jak np. okazałe wille w Nowej Rudzie, wzniesione przy ul. M. Kopernika 10 i J. Piłsudskiego 20. Pierwsza związana była z rodziną Rose, kontynuującej dzieło założyciela drukarni W.W. Klambta. Willa ta, o zróżnicowanej bryle, wzniesiona została w 1886 r. w stylu budownictwa ceglanego odnoszącego się do architektury średniowiecznej (romanizmu i gotyku), renesansu oraz manieryzmu. Przy niej urządzono dość rozległy ogród. (fot. 337–339 [337], [338], [339]).W znacznie większym stopniu rezydencjonalny charakter przejawił się w architekturze wilii Conrada, jednego z właścicieli wydawnictwa Treutler Conrad & Taube. Willa ta wkomponowana w mało wówczas zalesiony stok Boguszy wzniesiona została w 1889 r. w formie romantycznego zameczku. (il. Ikonografia 61-63 [61], [62], [63])Zbudowano ją w stylu neorenesansu (niderlandzkiego i francuskiego) łączonego z ogólnie pojmowaną, gotycką, środkowoeuropejską architekturą zamkową.

Budownictwoużyteczności publicznej

W nowożytnym mieście w l. ok. 1590–1635 nie było wielu budynków użyteczności publicznej, związanych z funkcjonowaniem miasta i jego życiem gospodarczym. Wzmiankowano tylko ratusz, browar miejski, bramy miejskie, gospody i zegary.

Nowa Ruda była miastem otwartym, pozbawionym murów miejskich. Dlatego też bramy miejskie rozmieszczone przy wylotach dróg z miasta miały jedynie funkcje miejskich rogatek. Już w1595 r. istniała brama przy wylocie ul. Bohaterów Getta, znajdująca się przed kuźnią, w dolnej części ulicy. W 1595 r. zbudowane zostały dwie następne bramy miejskie, zapewne przy wyjazdach do Drogosławia i Włodowic. Ta ostatnia zwana była Bramą Broumowską[71]. Miano przy nich pilnować zakazanego wwozu mięsa i chleba ze wsi do miasta. W końcu XVI w. zbudowano też budynek bramny (Torhaus) koło schodów od Włodzicy ku kościołowi parafialnemu. Miasto musiało też sobie radzić z napływem przybyszów. Zatrzymywali się oni ok. 1635 r. w schronisko dla obcych prowadzonym przez rzemieślnika (Gastgeber). W Nowej Rudzie działał też zegar publiczny, znajdujący się w górnym mieście (1591). Drugi zegar, na przedmieściu umieszczono w 1679 r. Nie wiadomo, czy znajdowały się na istniejących już budynkach, czy też na odrębnych wieżyczkach zegarowych.

W czasach nowożytnych budynki użyteczności publicznej nie odbiegały kształtem od zabudowy mieszkalnej. Przykładem może tu być ratusz odbudowany po pożarze z 1622 r. (il. Ikonografia 39) W 1 ćw. XIX w. w budownictwie Nowej Rudy przejawił się wczesny neoklasycyzm. Wpłynął na formy zdobnicze fasady gospody Taberne w rynku i w bardziej konsekwentny sposób przejawił się w architekturze projektowanego ok. 1807 r. przez inspektora budowlanego Hefferta budynku zawierającego manufakturę i sukiennice Opitzów. Budynek ten odwołujący się jeszcze do neoklasycyzmu 4 ćw. XVIII w., mający komponowaną elewację i sklepione wnętrza na wszystkich czterech kondygnacjach nie został wzniesiony.

Budynki użyteczności publicznej realizowane w 2 ćwierci XIX w., jak np. nowy ratusz zbudowany w r. 1844 r. reprezentowały już późniejszą fazę neoklasycyzmu, związaną genetycznie z twórczością Schinkla i otaczających go architektów. Natomiast w 2 poł. XIX w. budownictwu użyteczności publicznej przypisano różne odmiany neorenesansu. I tak w stylu neorenesansu florenckiego wzniesiono w 1877 r. siedzibę władz powiatowych, w stylu neorenesansu niderlandzkiego zbudowano w l. 1885–1887 budynek sądu, i w końcu w stylu neorenesansu nawiązującego do manieryzmu wzniesiono w l. 1892–1894 kolejny budynek ratusza, projektowany przez architekta Magnisów Bergera oraz przez Seifferta z Wrocławia. (fot. 319– 320,fot. 322–324  [322], [323], [324], Ikonografia 40– 41, fot. 57–62 [57], [58], [59], [60], [61], [62]) Jedynie siedzibę policji usytuowaną przy ul. Kolejowej zrealizowano w 1892 r. w stylu budownictwa ceglanego łączonego z neogotykiem. (il. 63–64 [63], [63a], [64] ) Wbudownictwie szkolnym nie było już takiej stylistycznej jednolitości. Jeszcze w 4 ćw. XIX w. szkoły wznoszono głównie w stylu arkadowym łączonym ze stylem neoromańskim, a w 1 ćw. XX w. — w stylu syntetycznie interpretowanego neoklasycyzmu. (fot. 70, 327–330 [327], [328], [329], [330]). W takim też stylu zbudowano również w 1911 r. szpital górniczy przy ul. Szpitalnej (lub T. Kościuszki) oraz pocztę przy ul. Niepodległości. Pierwszy z budynków nawiązujący do nowożytnej architektury rezydencjonalnej jest bliski duchowi dziewiętnastowiecznego historyzmu, głównie ze względu na odniesienia do neoklasycyzmu i do baroku, a drugi z budynków reprezentuje nowoczesny nurt architektury, wiodący ku modernizmowi. (il. ikonografia 106, fot. 304–312 [304], [305], [306], [307], [308], [309], [310], [311], [312], ikonografia 108, fot. 326)

Zabudowamieszkalna

Pierwsze wzmianki o mieszkalnej zabudowie Nowej Rudy pochodziły z XV w. Wiadomo bowiem, że ok. 1442 r. w mieście, czyli na późniejszym przedmieściu, znajdowały się 72 domy. Około 1496 r. były to budynki z towarzyszącą im zabudową gospodarczą, określane jako Haus und Hof. Natomiast na terenach otaczających miasto wzmiankowano, np. ok. 1509 r., zabudowę gospodarczą w ogrodach (Hof und Garten). Wznoszono tu także domy mieszkalne, głównie drewniane. Ok. 1654 r. na terenie Górnego Miasta odnotowano 85 domów mieszkalnych, a na przedmieściach — 101. W l. 80. XVII w. wzmiankowano w dolnej części miasta budynki drewniane. Wittig przypuszczał, że drewniane domy wznoszone w Nowej Rudzie miały murowane piwnice i kamienne szyldy (Hauszeichen) umieszczane na elewacjach frontowych. Sytuowano je głównie w kluczach portali. Najstarszy szyld, zachowany także współcześnie, pochodził z browaru (BB 1558). (il. Ikonografia 104 a) Inne najstarsze szyldy powstałe w XVI w. były bardzo proste i ograniczone głównie do inicjałów. (il. Ikonografia 104 a) Niektóre z budynków, może już murowanych, miały w elewacjach frontowych kamienne, późnorenesansowe portale z lat ok. 1590–1655, przenoszone w nowe miejsca. Z portali tych do dziś zachowały się cztery: jeden z 1590, pochodzący z domu Petera Jenischa, w murze przy ul. Kościelnej 2, drugi w elewacji tylnej domu przy ul. Podjazdowej 9, trzeci w fasadzie domu przy ul. Piastów 7, i czwarty wewnątrz domu rynkowego nr 10. Pierwszy z portali, pochodzący z 1590 r. został przekuty i utracił częściowo swój dawny wygląd. (fot. 133) Drugi portal z 1608 r. nawiązujący do koncepcji obramienia fascjowego zdobiony był dekoracją sznurową i przypominał renesansowe portale z Radkowa. (fot. 163) Trzeci z portali, zdobiony medalionami oraz cekinami, formowany był według rozwiązań formalnych z około poł. XVI w. Jedynie zastosowanie manierystycznych maszkaronów skłania do datowania go na 1 ćw. XVII w. (fot. 256) I czwarty z portali, z 1655 r. miał już bardziej klasyczną strukturę i składał się z węgarów w formie boniowanych pilastrów toskańskich i archiwolty z kluczem. Niektóre domy, jak np. dom rynkowy nr 10 otrzymywały też kamienne, fascjowe obramienia okienne.

Domy podcieniowe budowano w Nowej Rudzie już w XVII stuleciu, o czym świadczy wzmianka o jednym z nich: „Haus unter der Nieder Langen Löben”, wymienionym po raz pierwszy w l. 1679/1680. Domy takie znajdowały się niewątpliwie w rynku i przy ul. Piastów, zwanej wówczas Szewskimi Podcieniami (Schusterlauben) oraz także i przy innych ulicach. W domach tych, jak twierdził Wittig mieszkali najbogatsi noworudzcy mieszczanie. Wznoszono też budynki mieszkalne bez podcieni.

Około 1736 r. domy mieszkalne budowane w Nowej Rudzie były najczęściej budynkami wąskofrontowymi, szczytowymi, głównie z trójkątnymi szczytami, nieraz z odeskowanymi. Jedynie przy ulicach wychodzących z rynku budowano miejscami także domy kalenicowe. Najokazalsze i największe z nich, powstałe z połączenia paru starszych domów szczytowych wznosiły się przy ul. Kościelnej (il. Ikonografia 6 [ [6A], [6B], [6C]). Na rycinie z 1736 r. niewyróżniono jednak, ze względu na małą skalę, domów podcieniowych oraz budynków bez podcieni. Można sądzić, że już w 2 poł. XVIII w. przebudowano domy podcieniowe przy ul. Piastów. Był to zapewne przejaw procesu występującego także później w Lewinie Kłodzkim i Międzylesiu (w 4 ćw. XVIII w.) oraz np. w Wambierzycach (pocz. XIX w.) Być może miało tu znaczenie upowszechnienie się typu wielkomiejskiej kamienicy, lub też był to wynik podporządkowania Hrabstwa Kłodzkiego nowej, pruskiej administracji budowlanej, która propagowała odmienny typ miejskiego domu mieszkalnego.

Już w 4 ćw. XVIII w. zaczynało rozpowszechniać się murowane budownictwo mieszkalne, co mogło być zapewne wynikiem zarządzeń przeciwpożarowych wydawanych przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. W 1787 r. działało już w mieście 4 murarzy i jeden kamieniarz. Liczba ich systematycznie wzrastała, w związku z czym w 1800 r. założono cech murarzy. Zmiana technologii w dziedzinie budownictwa sprzyjała wprowadzeniu w 4 ćw. XVIII i w 1 ćw. XIX w. nowych form zdobniczych i zwiększeniu okazałości budynków. Przede wszystkim kamienice szczytowe mogły otrzymać murowane szczyty wolutowe oraz inne ozdoby, jak np. kapliczki w fasadzie[72], portale z szyldami[73] w kluczach, czy kamienne obramienia okienne. (il. Ikonografia 48, 50, 59, 60,  61, 80, 87, 101, 104 b– 104 c, fot. 208, 265)

W l. ok. 1775–1825 wznoszono nadal budynki w całości drewniane, inne — w całości murowane oraz domy o konstrukcji mieszanej, z murowanym przyziemiem i z drewnianym piętrem o konstrukcji blokowej [74],jak np. dom z 1815 r. przy ul. Cichej 2. (fot. 295–297 [295], [296], [297]) Wznoszono dwa zasadnicze typy domów, bez podcieni i niekiedy jeszcze podcieniowe, w tym drewniane imurowane. (il. Ikonografia 3 9, 42,fot. 142– 143, 210).Ostatni z drewnianych domów podcieniowych zachował się do lat 50. XX w. przy ul. Piastów. (il. Ikonografia 93-95 [93], [94], [95])

Niezależnie od typu domu zachowywano tradycyjne, przestrzenne układy budynków szczytowych, trzytraktowe i dwutraktowe, z nie w pełni wykształconym trzecim środkowym traktem mieszczącym schody oświetlone świetlikami w dachu. W domach tych sytuowano często w przednim trakcie sklepione sienie różnej wielkości, a w tylnym trakcie — duże izby o charakterze gospodarczym i przechody. Izby te były zapewne wykorzystywane przez sukienników w celach produkcyjnych. (il. Ikonografia 79). W domach sytuowanych kalenicowo stosowano układy dwutraktowe, głównie z centralnie usytuowanymi sieniami. Budując sklepienia sieni oraz niektórych wnętrz w przyziemiu nawiązywano jeszcze do konstrukcji z XVI w. lub też zakładano nowocześniejsze formalnie sklepienia żaglaste z gurtami. (fot. 74, 78, 89– 90, 205, 231, 242– 243, 257, 259, 261, 281, 284).

Budynki stawiane do ok. 1830 r., sytuowane szczytowo lub kalenicowo otrzymywały najczęściej szczyty trójkątne lub trapezowe, niekiedy odeskowane oraz rzadko — późnobarokowe, wolutowe, lub wykreślane liniami wklęsło-wypukłymi. (il. Ikonografia 48, 50, 59,  60, 61, 80, 87,fot. 87, 263, 272) Arkady sklepionych lub krytych stropami podcieni opierano najczęściej na kamiennych filarach z tablaturą. (il. Ikonografia 98, 100, fot. 72, 76– 77, 281) Welewacjach frontowych montowano kamienne, barokowe i późnobarokowe portale o prostej strukturze, złożone z węgarów i archiwolt z kluczami wypełnionymi szyldami domów, inicjałami i datami.

Choć zasadnicza struktura tych portali była zbliżona, różniły się one rodzajem dekoracji. Najstarsze, barokowe portale z XVII w. i z 1 poł. XVIII w. miały boniowane w duchu manieryzmu węgary i archiwolty[75], inne miały węgary i archiwolty profilowane[76]. Wykonywano też proste obramienia ze skrajną listwą[77]. W l. 20. XVIII w. pojawiała się na archiwoltach portali skromna dekoracja roślinna. (il. Ikonografia 104 b, nr 7) W 2 poł. XVIII w. kształtowano portale jako stosunkowo proste, z gładkimi węgarami i boniowanymi archiwoltami [78],lub też w całości — jako gładkie, z kluczem, głównym elementem zdobiącym[79].

W 1 ćw. XIX w. pojawiły się tendencje do większego zdobienia portali, występujące w tym czasie również w kamieniarstwie Lądka, Lewina i okolic tych miast. Cechą charakterystyczną tego zdobnictwa było sprymitywizowanie barokowych motywów dekoracyjnych oraz stosowanie ornamentacji zaczerpniętej ze sztuki ludowej. Występował np. sprymitywizowany i zgeometryzowany ornament wstęgowo-cęgowy z kampanulami[80]. Tablaturę stosowano na węgarach, lub na archiwoltach, albo też zdobiono nią całe portale[81]. Czasem też na jej tle ryto oszczędną dekorację geometryczną i roślinną [82].Inne portale zdobiono ornamentyką ludową, prostą plecionką, ornamentem roślinnym komponowanym jak renesansowy ornament kandelabrowy oraz motywem stylizowanych roślin wyrastających z doniczek. Co ciekawe, ten ostatni motyw zdobiący archiwolty, zastosowany najwcześniej w 1812 r. przetrwał do lat 60. XIX w[83]. W 1 ćw. XIX w. stosowano też jeszcze barokowe, uszakowe obramienia okienne. Ogólnie należy stwierdzić, że ostatnie przejawy późnego baroku przetrwały w budownictwie Nowej Rudy do lat 60. XIX stulecia.

Do lat 1830–1845 liczba budynków mieszkalnych w Nowej Rudzie podwoiła się. W mieście odnotowano wówczas 170 domów, a na przedmieściu — 240. Użytkowano też 172 budynki gospodarcze. Powoli, ale systematycznie zaczęło upowszechniać się budownictwo murowane. świadczy o tym fakt, że ok. 1824 r. z 4 budowniczymi (mistrzami) pracowało 200 towarzyszy, a ok. r. 1844 było już ich parę setek. W tym też roku odnotowano w Nowej Rudzie 19 domów o konstrukcji szkieletowej. Większość budynków mieszkalnych kryta była gontem lub ewentualnie strzechami, a tylko 4 blachą. Wittig uważał, że jeszcze wówczas przeważająca część domów mieszczańskich była drewniana.

Około połowy XIX w., rozpoczął się proces wymiany zabudowy drewnianej na murowaną. Proces ten przybrał na sile w l. 60. i 70. XIX w., w dużym stopniu ze względu na wzrost cen drewna. W l. 40. i 50. XIX w. wyburzano naziemne kondygnacje domów rynkowych, nieraz do fundamentów i wznoszono nowe. Wielu właścicieli budynków starało się o możliwość wznoszenia nowych już bez podcieni. Inni jednak noworudzcy mieszczanie, oszczędni lub o tradycjonalistycznych poglądach, zachowywali murowane podcienia, lub wymurowywali je i następnie nadbudowywali swe domy. Nowe budynki mieszkalne powstałe około poł. XIX w. otrzymywały skromne wystroje w stylu uproszczonego neoklasycyzmu i wieńczone były neoklasycystycznymi tympanonami. (il. Ikonografia 45, fot. 223).Jeszcze w 1884 r. w kryto je w znacznej części gontem. Po pożarze w 1884 r. magistrat nakazał krycie dachów materiałami ogniotrwałymi. W końcu XIX w. władze miejskie zaczęły doceniać walory istniejących jeszcze podcieni i zalecały ich zachowanie. Nadal je jednak usuwano m.in. ze względu na konieczność poszerzenia ulic. W końcu XIX w. budowy w mieście prowadziło 8 przedsiębiorców budowlanych, a w okresie międzywojennym czynnych tu było 6 architektów.

Zgodnie z nowymi tendencjami i modami w architekturze zmieniał się systematycznie wygląd budynków, z których wiele w l. ok. 1890–1905 otrzymało bardzo reprezentacyjne wystroje elewacji. (il. Ikonografia 47-49 [47], [48], [49]) Wystroje te realizowane były najczęściej w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem i niekiedy z neobarokiem. Najokazalszy wystrój otrzymały domy: rynkowe nr 14, i 24 oraz budynki przy ul. Armii Krajowej 7 i 9, Kolejowej 2–6, Podjazdowej 10 i Przechodniej 3. Były to wystroje elewacji dość typowe, z dominacją podziałów poziomych lub pionowych oraz z rozbudowanymi obramieniami okiennymi. Pod względem pewnej odmienności wyróżnia się jedynie dom przy ul. Podjazdowej 10, komponowany w duchu miejskiego budownictwa berlińskiego architekta A. Stülera. Większość jednak zabudowy miasta z 2 poł. XIX w. miała bardzo skromny, neoklasycystyczny wystrój elewacji lub była go pozbawiona.

W l. 80. XIX stulecia zaznaczyło się w budownictwie Nowej Rudy budownictwo ceglane. Zrealizowano w nim nie tylko nowy zespół kościoła parafialnego, siedzibę policji przy ul. Kolejowej 18, ale także m.in. dwie okazałe wille, przy ul. Kopernika 10 i J. Piłsudskiego 20, zbudowane w stylu neorenesansu łączonego z romantycznie pojmowaną architekturą doby średniowiecza. (fot. 63 [63], [63a], 79, 108, 236– 237,337–339 [337], [338], [339]) W stylu budownictwa ceglanego wznoszono także na przełomie XIX i XX w. oraz w l. ok. 1900–1908 domy miejskie. Były to budynki o prostej architekturze, licowane jednobarwną cegłą klinkierową (domy rynkowe nr 8 i 9), licowane wielobarwną cegłą (ul. Bohaterów Getta 19), typowe kamienice miejskie lub też domy nawiązujące do lokalnego, tradycyjnego budownictwa i do architektury letniskowej (ul. A. Fredry 35).

Na początku XX w. w budownictwie mieszkalnym Nowej Rudy zaznaczyły się odejście od historyzmu i większa swoboda w wyborze własnych środków wyrazu. Wpływy secesji były niewielkie i ograniczały się do form otworów, czy też detalu stolarki. Projektowano budynki ze stosowaną miejscami konstrukcją szkieletową oraz z rozbudowanymi dachami. Taki charakter otrzymały np. domy przy ul. J. Piłsudskiego 18, Podjazdowej 9, Cichej 11, Pl. Grunwaldzkim 1, Łużyckiej 1, 5 i Niepodległości 10. Około 1910 r. wyraziściej uwypukliła się postsecesja i związany z nią styl rodzimy (Heimatstil), nawiązujący do lokalnego budownictwa. Brak mieszkań spowodował, że pojawił się też nowy typ budynku: dom wielorodzinny. Domy takie wznoszono przy ul. Kościuszki i Krańcowej, Szpitalnej, a w l. 20. XX w. przy ul. Strzeleckiej i Łożyckiej.

W l. 20. obecnego stulecia dokonywano często modernizacji wystrojów elewacji ożywiając je wykuszami, neobarokowymi szczytami (Rynek 4, Kościelna 3,5, Kolejowa 14), bardziej syntetycznymi neoklasycystycznymi podziałami (Rynek 10), charakterystyczną dekoracją geometryczną w formie trójkątów, rombów, czy też naczółków z trójkątnymi wypustkami (domy przy ul. Armii Krajowej 15, Cmentarnej 22, Kolejowej, Krańcowej 5, Piastów 30. Odnoszono się najczęściej do neoklasycyzmu i neobaroku. Podobne odniesienia czytelne są w architekturze nielicznych w Nowej Rudzie projektowanych indywidualnie willi z interesująco kształtowanymi bryłami i wystrojami wnętrz i elewacji. Wille takie, w których formach można także odnaleźć wpływy modernizmu, zbudowano przy ul. Niepodległości (nr 3 i 5) oraz przy ul. Łużyckiej 2 i 3. Interesująco przedstawia się też bryła domu przy ul. Cmentarnej 20, której walor stanowi głównie dach. (fot. 212, 341–343 [341], [342], [343], 369– 370)Nikłe przejawy modernizmu można znaleźć w wystroju elewacji budynku przy ul. Cmentarnej 11. (fot. 199)

Przekształcenia dokonane w XIX i XX w. objęły większą część zabudowy miasta. Pozostała zabudowa zachowała swój dawny charakter. Są to: trzy domy szczytowe z późnobarokowymi szczytami (dom rynkowy nr 21, domy przy ul. Piastów 21, 27), domy podcieniowe (rynkowe nr 2–3, 7, budynki przy ul. Nadrzecznej 1–3, 5–7 i Łukowej 10), domy dwukondygnacjowe z dachami dwuspadowymi, naczółkowymi, naczółkowymi łamanymi połaciami i czterospadowymi — budynki przy ul. Bohaterów Getta 21–23, Cichej 2 i 16, Cmentarnej 18, Cmentarnej 23, A. Fredry 6, 6a, 29, Kościelnej 12–14, Wąskiej 2 i Piastów 1).

Pierwsze domy osiedlowe w Nowej Rudzie tworzyły zabudowę niewielkiego osiedla robotniczego na stoku Góry Ruda, przy ul. Fabrycznej należącego do fabryki Pollacka. Najstarszy. ceglany dom dla robotników zbudowano zapewne w l. 80. XIX w. Natomiast w l. ok. 1910–1920 wzniesiono pozostałe budynki (dla robotników), trzy stojące w szeregu zróżnicowane, wielorodzinne, miejscami o konstrukcji szkieletowej. Poniżej zbudowano parę podobnych do siebie domów dwurodzinnych (zapewne dla nadzoru technicznego fabryki), również częściowo o konstrukcji szkieletowej, nakrytych dachami naczółkowymi. Budynki zbudowano w stylu postsecesji z elementami stylu rodzimego (Heimatstil). Inny charakter otrzymały domy osiedlowe z lat 20. XX w. wzniesione przy ul. Teatralnej i Martwej, tworzące układ zabudowy komponowanej. Kompozycja elewacji wyrażała się m.in. w zróżnicowanym układzie otworów oraz w formach schodkowych szczytów na osi elewacji, budzących skojarzenia z gotykiem. (il. 382–384 [382], [383], [384]).Powstała w dwóch fazach (do 1932 r. i do 1939 r.) zabudowa dużego, tarasowego osiedla położonego na południowy wschód od ul. Niepodległości była bardziej zróżnicowana, a jej różnorodność wynikała ze wznoszenia budynków w różnym czasie i przez różnych inwestorów. I tak np. przy ul. Demokratów dominują domy dwurodzinne, szerokofrontowe z dachami krążynowymi, lub też domy wielorodzinne z dachami o różnych formach. (il. 385). Przy ul. Lipowej-Matejki wzniesiono wielorodzinne, kalenicowe domy mieszkalne. Ich wygląd zróżnicowano poprzez formy wykuszy, okien w połaciach dachu, odmienność artykulacji i zindywidualizowany detal. (il. 386) Przy najpóźniej zabudowanych ulicach: Ogrodowej, Błotnej i Górnej wzniesiono domy najskromniejsze, jednorodzinne, kalenicowe, lub szczytowe, jedno- lub dwukondygnacjowe z dachami dwuspadowymi. Budowano też domy drewniane. (il. 387, 389)

Budownictwoprzemysłowe

W czasach nowożytnych i w 1 poł. XIX w. budynkami o funkcjach produkcyjnych były w Nowej Rudzie: młyn (dominialny, sprzedany miastu w 1807 r., młyn miejski zbudowany w 1806 r. w dolinie Woliborki, folusze, pierwsza przędzalnia na skalę przemysłową powstała w 1805 r., tkalnie, czy też kuźnia Wasserschmiede przy Kamiennym Moście. Wygląd większości tych budynków nie jest znany. Wiadomo tylko jak wyglądały młyn dominialny (w 1736 r.), folusz przy kościele p.w. Podwyższenia Krzyża Św. (w 1 poł. XIX w.) oraz kuźnia przy Kamiennym Moście (w 2 poł. XIX w.) Młyn był dużym budynkiem z dwoma, równoległymi dachami dwuspadowymi. (il. Ikonografia 6 [ 6A, [6B], [6C]). Folusz miał ściany bocznezwieńczone późnobarokowymi szczytami. (il. Ikonografia 59–[ 60], 61).Natomiast kuźnia była bezstylowym budynkiem nakrytym dachem czterospadowym. (il. Ikonografia 58) Wszystkie te budynki były więc utrzymane w charakterze zabudowy mieszkalnej.

W 2 poł. XIX w., wykształciło się odrębne budownictwo przemysłowe o formach mniej lub bardziej komponowanych. Noworudzkie budownictwo przemysłowe reprezentuje raczej, z wyjątkiem browaru, budownictwo przemysłowe o charakterze użytkowym. Jedynie frontowe elewacje browaru przy ul. Bohaterów Getta 10, przebudowanego w 4 ćw. XIX w. otrzymały stylowy wystrój, w tym przypadku w stylu ceglanego neogotyku tudorowskiego.

II.Historyczne przysiółki Nowej Rudy

GóraŚw. Anny

St. Anna auf dem Berge (1787), Annavorweck (1750), Anna Berg (1787), Annaberg (1798, 1816), Rote Höhe (lata 20., 30. XX w.), Góra św. Anny (po 1945).

Położona na południe od Nowej Rudy Góra św. Anny jest masywem z kilkoma wierzchołkami oraz z kulminacją o wysokości 647 m n.p.m. Z nią sąsiaduje od północnego zachodu jeden z wierzchołków masywu Krępiec (Graupenberg). Góra Św. Anny stanowiąca środkowy człon Wzgórz Włodzickich ma zalesiony północny, stromy stok, a pozostałe, łagodniejsze stoki pokrywają głównie łąki. Według Wittiga Góra Św. Anny miała znaczenie dla prehistorii okolic Nowej Rudy, gdyż była związana z germańską mitologią.

Już w końcu XV w. na Górze Św. Anny oddawano cześć tej świętej. W czasie reformacji kult św. Anny zarzucono i odnowiono go ponownie w l. 20. XVII w., po przywróceniu katolicyzmu. Od 1665 r. ustanowiono na 26 lipca główne uroczystości ku czci św. Anny (St. Annentag), które wkrótce stały się świętem ludowym urządzanym na koszt miasta. Przy odbudowanej kaplicy w 1665 r. osiedli pustelnicy [84].

W czasach nowożytnych na stokach Góry Św. Anny kmiecie mieli swoje grunty. Znajdował się tu też w l. ok. 1669–1822 folwark (Annavorwerck, Annabergvorwerck, Teubervorwerck), usytuowany na południowy zachód od kaplicy, pomiędzy Łężnem a Bieganowem[85]. Przed 1789 r. na rozparcelowanych dobrach kmiecych należących częściowo do Nowej Rudy, a częściowo do Zacisza (Buchau) założono kolonię. Już w końcu XVIII w. Składała się ona z 20 budynków, rozproszonych przy drogach przecinających stoki Góry Św. Anny. W końcu XIX w. kolonia zachowując układ rozproszony, liczyła maksymalnie 33 budynki i łączyła się przestrzennie poprzez układ dróg i zabudowę z kolonią Bieganowa Łężnem (Friedrichsbau) oraz z Bieganowem. W l. ok. 1867–1908 jej większa część z 24–25 domami i 129–158 mieszkańcami należała do gminy wiejskiej Zacisze, a mniejsza z 6–8 domami i 21–56 mieszkańcami — do Nowej Rudy. W l. trzydziestych XX w., po przyłączeniu Zacisza do Nowej Rudy kolonia na Górze św. Anny znalazła się w granicach miasta. Po 1945 r. znacznie wyludniła się, utraciła swoją nazwę, a część należących do niej gruntów włączono bezpośrednio do miasta oraz do Bieganowa. Zachowany szczątkowo dawny, rozproszony układ przestrzenny osady czytelny jest jeszcze na stoku Góry św. Anny, na południowy zachód od kaplicy. Zabudowę dawnej kolonii tworzą skromne pojedyncze budynki lub bardzo nieliczne i niewielkie zagrody. (il. Kartografia IV, Ikonografia119, plansza IV)

Już w 1830 r. odnotowano istnienie na Górze św. Anny punktu widokowego, którego późniejsze urządzenie było wynikiem działalności Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego (GGV). Wytyczano też na stokach góry promenady, a na jej szczycie wzniesiono schronisko oraz wieżę widokową.

Dolina Woliborki (Galgengrund) — obecnie ul. Cicha

Usytuowana na wschód od Pl. Grunwaldzkiego była jeszcze w 1908 r. traktowana jako przysiółek miasta. Przed 1932 r. została dołączona do miasta (patrz — Długa Dzielnica).

Tworzyków(Haumberg)

W XVI w. na stoku wzniesienia Haumberg [86],na północny zachód od przedmieścia Nowej Rudy (Dzielnic Mariackiej i Stawowej) znajdowały się grunty starego wolnego sędziostwa, a może i wójtostwo (Erb, Gut, Haus, Hof z dobrami zwanymi Haumbrigserbe). Grunty te sięgały do granicy gminy wiejskiej Drogosław i znajdowały się na zachód od obecnej ul. Polnej. W l. 1573–1610 należały do noworudzkiego klucza, ale były zastawiane miastu, które je dzieliło i sprzedawało mieszczanom. W końcu XVI w. na wzniesieniu Haumberg wzmiankowano 4 mieszczańskie posiadłości.

Nie wiadomo, kiedy wykształcił się obecny przysiółek Tworzyków zajmujący wyższą część południowo-wschodniego stoku wzniesienia Haumberg i jaki miał zasięg. Wypełniała go rozproszona zabudowa przy polnych drogach na Boguszę (Hentschelkoppe) oraz na sąsiednie wzniesienie. ( plansza IV) W Tworzykowie, przy drodze na Boguszę, zbudowanow 1849 r. kaplicę p.w. Czternastu Wspomożycieli. W l. ok. 1867–1908 znajdowało się w Tworzykowie 7–10 domów zamieszkiwanych przez ok. 44–49 mieszkańców. W 1 poł. XX w. Tworzyków znajdował się już w granicach Nowej Rudy. Obecnie zachowały się relikty dawnego układu przysiółka oraz jego zabudowy złożonej m.in. z zagród w czworobok. (il. Kartografia 3– 4)

Przysiółkiprzy starej drodze z Nowej Rudy do Kłodzka, Kaltenvorwerck oraz Kuźnica

Przy starej drodze do Kłodzka oraz przy jej odnogach powstały w czasach nowożytnych gospody i kuźnie, przy których wykształciły się później przysiółki Zacisza i Nowej Rudy, które jak np. Sośnina (Kieferhäuser)[87], Siemiątków (Neue Welt)[88], czy też Kuźnica (Schmiedegrund) tworzyły jeden układ osadniczy. W sąsiedztwie znajdował się też przysiółek Kaltenvorwerck. W XIX w. stara droga do Kłodzka i jej odgałęzienia użytkowane były jako polne drogi łączące Nową Rudę i Słupiec. (plansza IV)

    Przysiółek Kaltenvorwerck powstał na terenie dawnego folwarku polnego, położonego na wschód od starej drogi do Kłodzka, obecnie polnej do Słupca, założonego zapewne na gruntach Zacisza. Folwark ten wzmiankowany był w 1355 r. jako Kaldevorwerck. Ok. 1600 r. był to folwark dominialny należący do dóbr noworudzkich, a w 1789 r., zachowany w stanie szczątkowym, należał do Magnisów. Po 1822 r. został sprzedany mistrzowi rzeźnickiemu z Nowej Rudy. Pozostawał, według Wittiga, długo w posiadaniu noworudzkich mieszczan. Ok. 1861 r. zachowane budynki folwarczne użytkowane były jako szynk. W 1861 r. spłonęły. Według Wittiga w 1886 r. grunty folwarku dołączono do Nowej Rudy, ale niektóre inne źródła, także z lat 20. XX w. podawały przynależność tego obszaru do Zacisza. Do tego folwarku należały w przeszłości grunty zwane Schmiedefelder, gdyż znajdowała się tu dawniej folwarczna kuźnia. W 1867 r. na terenie przysiółka stały tylko dwa budynki, zapewne pofolwarczne. W końcu XIX w. folwark sąsiadował z Siemiątkowem (Neue Welt) i Kuźnicą (Schmiedegrund). W 1 poł. XX w. przyłączono do niego historyczny przysiółek Schmiedegrund, któremu odebrano starą nazwę. Dano ją innemu przysiółkowi znajdującemu się na północny wschód od Bieganowa. Po 1945 r. przysiółek Kaltenvorwerck zachował swój układ i zabudowę, ale włączony w granice Nowej Rudy utracił swą nazwę. (il. Kartografia 4, Ikonografia 127, plansza IV)

    W Kuźnicy natomiast miała w przeszłości znajdować się wielka kuźnia. Przed 1867 r. powstał na należących do niej gruntach i na wschodnim stoku Góry św. Anny przysiółek o układzie łańcuchowym. W l. 1867–1908 tworzyło go 11–19 domów zamieszkiwanych przez 73–90 mieszkańców. W 1 poł. XX w. przysiółek ten został zapewne przyłączony do sąsiedniego przysiółka Kaltenvorwerck. Po 1945 r. osada pozostała, a nawet rozwinęła się w l. 70. XX w. po scaleniu Nowej Rudy i Słupca. Wzniesiono tu też nowe budynki mieszkalne. (il. IV, plansza IV)

Jako kolonię Nowej Rudy wzmiankowano też 1–2 domy zwane Ochsenwiesen, których lokalizacja nie jest znana.

III.Nowa Ruda-Drogosław

Historycznenazwy miejscowości i ich etymologia

Cunczendorf, Kunciondorf (1353, 1374), Conzendorf (1414), Conczendorff bei Neurode (1423), Haegerdorf (1560, Neatius), Cunczendorf, Kuntzendorff (1631), Cunzendorf bei Newrode (1640), Kunzendorf (1482, 1524, 1560, 1765–1945)

Nazwa wsi ma charakter patronimiczny. Utworzona od skrótu imienia Konrad (Cunze) oznacza wieś Konrada. Obecna nazwa miejscowości Drogosław jest obca lokalnej tradycji.

Historiamiejscowości

1352 — Pierwsza wzmianka o wsi należącej wówczas do noworudzkich dóbr lennych. Według czeskich historyków Drogosław był czeską wsią powstałą przed czasami niemieckiego osadnictwa,

1353 — Istniało już wówczas w Drogosławiu sędziostwo.

1400 — Wzmiankowano w dokumencie lubiąskich cystersów owczarnię Spiegelhof, która znajdowała się według Wittiga w Drogosławiu, na przeciw młyna zwanego Bademühle-Spiegelmühle, czyli w południowej części wsi i na północny zachód od Kolna.

1560 — Drogosław, w którym nie było kościoła, należał do parafii w Nowej Rudzie.

1631–1789 — Wieś zamieszkiwało 20–28 kmieci. Wieś była dość duża, choć o połowę mniejsza od Słupca. Miała charakter rolniczy, ale już na początku XVIII w. rozpoczynano jej w okolicach wydobycie węgla kamiennego. W 1789 r. Drogosław składał się z dwóch części — dominium Stillfriedów (z 93 dymami) oraz z dóbr sędziowskich (z 32 dymami).

1830–1845 — Znacznie wzrosło uprzemysłowienie Drogosławia, co spowodowało wzrost liczby domów mieszkalnych oraz liczby ludności wsi. Miejscowość składała się wówczas z trzech części należących do Stillfriedów, do Magnisów oraz związanej z sędziostwem. W najmniejszej części wsi pozostającej w posiadaniu Magnisów czynna była kopalnia „Gustaw Heinrich”.

ok. 1850–1933 — W związku z rozwojem górnictwa oraz przemysłu włókienniczego bardzo znacznie wzrosła liczba mieszkańców Drogosławia i na początku lat 30. XX w. osiągnęła poziom wyższy niż liczba ludności znacznie większego terytorialnie Słupca. Miejscowość stała się mieszkalno-przemysłowym przedmieściem Nowej Rudy.

1945–1995 — Drogosław był początkowo siedzibą gromady. W 1954 r. został przyłączony do Nowej Rudy i ma dziś charakter osiedla mieszkalno-przemysłowego. Rolnictwo rozwinięte jest słabo. Początkowo rozbudowano miejscowy przemysł, szczególnie kopalnię węgla kamiennego. Obecnie, po likwidacji kopalni „Nowa Ruda” gospodarka Drogosławia oparta jest głównie na handlu i usługach. Rozwija się w niewielkim stopniu wytwórczość. Na terenie osiedla znajdują się też poczta, szkoła, żłobek i dom kultury.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska
Rok	Areał w ha	Domy i dymy*	Ludność	Warstwy ludności	Instytucje publiczne, przemysł
1632				20 kmieci i 13 zagrodników
1765				27 kmieci, 81 zagrodników i chałupników	kopalnie
1789		125*	612	20 kmieci, 97 zagrodników i chałupników	3 młyny, kopalnia, rzemiosło
1830		202	890		4 młyny, 2 tartaki, bielnik, 2 cegielnie 52 warsztaty tkackie, kopalnia węgla kamiennego, rzemiosło
1845		177	1447		4 młyny, 2 tartaki, bielnik, cegielnia, gorzelnia, 23 warsztaty tkackie, kopalnia węgla kamiennego, rzemiosło
1874		232**	1918
1885	748	150	842		tkalnia Jordana
1895		258**	2767**
1908		269**	3451**		urząd gromadzki i stanu cywilnego, kopalnie
1933			4868
1950			4330		kopalnia węgla kamiennego

** z przysiółkami

Dziejeparafii, dóbr szlacheckich oraz sędziowskich

Drogosław należał do parafii w Nowej Rudzie, a od r. 1822 istniała we wsi szkoła. W 1907 r. została stworzona opieka duszpasterska nad mieszkańcami Drogosławia i jego kolonii. Następnie, w l. 1910–1911 zbudowano we wsi pierwszy i obecny rzymsko-katolicki kościół, przy którym w 1918 r. założono kurację (Kuratie) [89].Przy niej powstał przed 1929 r. dom starców prowadzony przez zakonnice. Po 1945 r. erygowano w Drogosławiu parafię.

Mieszkający we wsi dość nieliczni ewangelicy[90] nie mieli swego kościoła i należeli do ewangelickiej parafii w Nowej Rudzie. W 1927 r. założyli w Drogosławiu szkołę.

Dzieje tutejszych włości nie są w pełni znane. W l. 1352–1524 Drogosław należał do noworudzkich dóbr lennych nadawanych kolejno rodzinom Wusthube, von Donyn oraz von Stillfried ud Rattonitz. Rodzina von Donyn miała we wsi w 1374 r. 4 łany, a w l. 90. XIV w. posiadała także tutejsze, sześciołanowe dobra sędziowskie. Później, po przejęciu noworudzkiego lenna przez Stillfriedów Drogosław i wsie należące do dóbr noworudzkich przeszły w ręce Jacoba von Stillfried und Rattonitz, założyciela linii Stillfriedów ze Ścinawki Średniej — patrz ilustracje/tablica genealogiczna (II) rodziny von Stillfried und Rattonitz. Dwaj synowie Jacoba Heinrich von Stillfried und Rattonitz († 1615) oraz jego młodszy brat Georg podzielili w 1572 r. pomiędzy siebie ojcowskie dobra i po tym podziale Drogosław przypadł Georgowi. Później jednak, zapewne po śmierci Georga wieś została przyłączona do majętności jego starszego brata Heinricha von Stillfried und Rattonitz. Gdy ten w 1586 r. został panem Nowej Rudy ponownie scalił noworudzkie dobra przyłączając do nich m.in. Drogosław. Pod koniec swego życia, w l. 1598 i 1600 Heinrich von Stillfried und Rattonitz zwany teraz starszym dokonał podziału posiadłości ziemskich pomiędzy swych pięciu synów. Drogosław przypadł najstarszemu Hansowi Berhnardowi († 1615). Stał się on protoplastą nowej gałęzi rodu wykształconej w Drogosławiu. Jej reprezentantem był też kuzyn Bernharda II z Nowej Rudy, zmarły w 1658 r. Pozostawił syna Bernharda (*1642), którego opiekunem został Bernhard II z Nowej Rudy. Wystarał się on o nadanie kuzynowi użytkowanych dawniej przez ojca dóbr lennych, a więc części Drogosławia i Dolnego Jugowa. W r. 1663 Bernhard z Drogosławia ukończył studia i przejął ojcowskie dobra. W 1669 r. został spadkobiercą Berharda II i panem Nowej Rudy jako Bernhard III (†1702).

Tak więc w XVII w. znajdowały się w Drogosławiu już dwie posiadłości należące do różnych linii rodu Stillfriedów. Jedna należała stale do dóbr noworudzkich, a druga — do linii rodziny z Drogosławia. Przyłączono ją do dóbr noworudzkich, gdyż przeszły one w ręce Bernharda III. W 1684 r. zmienili się właściciele Drogosławia, który wraz z paroma innymi wsiami stał się wianem Marii Florentiny Elisabeth, córki Bernharda III, żony Balthasara Ludwiga von Larisch. Na początku XVIII w. dobra w Drogosławiu były własnością pani Witrowsky (Mitrowsky), która odstępiła je hrabiemu von Wallis. W 1783 r. zostały odkupione przez Michaela von Stillfried und Rattonitz z Nowej Rudy († 1796) Stillfriedowie zachowali cały Drogosław do 1810 r. W 1810 r. część wsi należącą do dóbr noworudzkich kupili hrabiowie von Magnis, którzy mieli ją jeszcze w r. 1845. Druga natomiast część Drogosławia, pozostała do 1835 r. w posiadaniu Wilhelma von Stillfried und Rattonitz i w l. 1835–ok. 1859 była własnością Johanna Greppi. Następnie należała do Alberta Greppi (1873, 1876, 1886), Amanda Treuttlera (ok. 1888–1909) i do Josepha Gabriela (1912, 1926). Przed 1930 r. majętność kupiło przedsiębiorstwo Neuroder Kohlen u. Thonwerke i początkowo dzierżawiło ją poprzedniemu właścicielowi Josephowi Gabrielowi).

Można przypuszczać, że w średniowieczu i w czasach nowożytnych dobrami była zapewne cała wieś, a dochody stanowiły czynsze, inne opłaty oraz później pańszczyzna uzyskiwana od chłopów. Zapewne na początku XVI w. utworzono w dolnej części wsi folwark. Później powstał drugi, gdyż w 1789 r. wzmiankowano w Drogosławiu dwa folwarki z siedzibami. Przed 1830 r. jeden z folwarków zanikł. Charakter dóbr zmienił się ok. poł. XIX w., w wyniku uwłaszczenia ludności wiejskiej i regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych. Powstał wówczas jeden nowy okręg dworski (Gutsbezirk) o powierzchni ok. 100 ha, z folwarkiem mający funkcje gospodarstwa wielkotowarowego. Po 1945 r. dobra wraz z folwarkiem zostały przejęte przez SKR.

Dobra sędziowskie w Drogosławiu obejmowały w r. 1353 6 łanów. Wittig uważał, że sędziostwo, do którego należały, można zidentyfikować z noworudzkim sędziostwem, wzmiankowanym w 1442 r. Już w 1414 r. wymieniono sędziego Petera, a w 1423 i 1476 — samo sędziostwo (Gericht zu Conczendorff bei Newenrode, Gericht zu Kunzendorf gelegen bei der Stadt). W r. 1566 wzmiankowano wolnego sędziego z Drogosławia Hansa Felgenhauera, a w l. 1631 i 1640 — sołtysa o tym samym imieniu i nazwisku. Sędziostwo było więc traktowane równoważnie z sołectwem. Należące doń dobra kupił w 1696 r. od Balthasara Felgenhauera jego zięć Hans Heinrich Kahlert. Dobra te w XVIII i w 1 poł. XIX w. podlegały urzędowi skarbowemu lub królewskiemu urzędowi celnemu. W 1789 r. były one własnością radcy handlowego Genedla z Nowej Rudy, w r. 1830 — niejakiego Appelta i Josepha Herdera. Według oparcowań statystycznych dobra te tworzyła dość duża część wsi zamieszkała w 1789 r. przez 30 zagrodników i chałupników. Z dobrami związany był też młyn. W l. 1830–1845 znajdowało się na ich terenie 48–59 budynków z 274–354 mieszkańcami. Według autora hasła Drogosław ze Słownika geografii turystycznej Sudetów dobra sędziowskie usytuowane były na terenie kolonii Jaworów (Scholzengrund).

Układprzestrzenny miejscowości i charakterystyka jej zabudowy mieszkalnej, przemysłowej i budownictwa kolejowego

Wittig wychodząc z założenia, że Drogosław i Nowa Ruda miały wspólne sędziostwo przypuszczał, że Drogosław i północna, najstarsza część Nowej Rudy (z ul. Cmentarną) mogły tworzyć dawniej jedną miejscowość, później podzieloną.

Nie pozwalają tego potwierdzić źródła kartograficzne, w tym mapa z ok. poł. XVIII w. W tym stuleciu Drogosław był przestrzennie odizolowany od Nowej Rudy. Miał układ łańcuchowy. Drogą przez Krajanów i Dworki łączył się z Broumowem, a drogami przez Jugów i Sokolec — ze Śląskiem. Do 1824 r. wykształciło się przestrzenne połączenie Drogosławia z Nową Rudą. Do lat 40. XIX w., to jest do budowy obecnej szosy z Kłodzka przez Nową Rudę do Wałbrzycha główną ulicą wiejską była ul. Stara Droga biegnąca wzdłuż koryta Włodzicy, po jego północno-wschodniej stronie. Nowy odcinek szosy (ul. Świdnicka) poprowadzony na południowy zachód od rzeki był bardziej wyprostowany i przy nim skupiła się nowsza zabudowa wsi. W 2 poł. XIX w. łańcuchowy układ Drogosławia ewoluował ku wielodrożnemu, m. in. ze względu na zagęszczenie sieci dróg w obrębie siedliska oraz na dość liczne powiązania drogowe z koloniami. W okresie międzywojennym powstawały też w Drogosławiu i w jego okolicach nowe osiedla o prostych układach złożonych z krzyżujących się ulic (ul. Andersa i Podgórska), tworzonych przez zabudowę przy jednej ulicy (osiedle przy ul. Orkana (Siedlung Gabersdorf) lub osiedla o układach bardziej zróżnicowanych, jak np. osiedle przy ul. Rolnej, rozszerzającej się w niewielki plac. Zabudowa tych osiedli wypełniała działki budowlane, albo też stanowiła element kompozycji osiedla, jak np. u wylotu ul. Rolnej przy ul. Świdnickiej. Współcześnie Drogosław i Nowa Ruda stanowią jeden zespół osadniczy, który po 1945 r. nie był przekształcany. Pomiędzy Nową Rudą i Drogosławiem dominuje zabudowa przemysłowa.

Architektura sakralna w Drogosławiu reprezentowana jest jedynie przez kościół parafialny p.w. św. Barbary, zbudowany w l. 1910–1911 według projektu architekta Schneidera. Te nie nowoczesny formalnie, jak na drugie dziesięciolecie XX w. kościół charakterystyczny jest dla schyłkowej fazy historyzmu. W jego bowiem architekturze można odnaleźć odniesienia do stylu romańskiego, gotyku, renesansu i do baroku. Najefektowniej skomponowano tworzący fasadę kościoła westwerk z wysokim, czterospadowym dachem. W jego osi wprowadzono wieloboczną wieżyczkę schodową, a sam weswerk poprzedzono oryginalnie zaprojektowanym przedsionkiem z centralnie usytuowaną niszą. Wnętrze kościoła ozdobiono m.in. neobarokową polichromią, obcą zupełnie duchowi architektury kościoła, a bliską lokalnemu gustowi. (fot. 393–397 [393], [394], [395], [396], [397])

Znacznie starszy od kościoła był dwór szlachecki w Drogosławiu zbudowany ok. 1600. Reprezentował on skromniejszą wersję architektury rezydencjonalnej 4 ćw. XVI w. oraz pierwszych dziesięcioleci wieku następnego. Wzniesiono go jako niewielki budynek o zwartej bryle i o układzie dwutraktowym z sienią w przednim trakcie. Z sieni dostępna była dworska, dobrze oświetlona świetlica, umieszczona w zachodnim narożniku budynku i nakryta zapewne dekorowanym stropem.

W Drogosławiu nie zachowały się praktycznie interesujące przykłady tradycyjnego budownictwa wiejskiego, którego relikty są dziś nieliczne i ograniczone głównie do kamieniarki. Przykładem może tu być kamienny, późnobarokowy portal z 1816 r. podobny do tych, jakie miały noworudzkie domy z 1 ćw. XIX stulecia, znajdujący się obecnie w elewacji domu przy ul. Świdnickiej 2. (fot. 409) W tej samej elewacji umieszczono też drugi późnobarokowy portal w wersji ludowej, wykonany w r. 1869, reprezentujący tradycyjne, lokalne kamieniarstwo. Podobne portale wykonywano w Nowej Rudzie, o czym świadczy pochodzący z 1860 r. portal oficyny przy ul. Kościelnej nr 2 (fot. 134)

Na przyspieszenie procesu wymiany starej zabudowy Drogosławia na nową oraz na zdominowanie nowej zabudowy przez architekturę wernakularną wpłynęła niewątpliwie industrializacja, która nastąpiła w 2 poł. XIX w. (fot-aa. 411– 412)Nowe budynki czynszowe przeznaczone w dużym stopniu dla zatrudnionych w górnictwie wznoszono głównie jako dwukondygnacjowe z mieszkalnymi poddaszami. Przy ul. Świdnickiej, głównej ulicy wiejskiej i zarazem szosie z Nowej Rudy do Wałbrzycha. wzniesiono największe szerokofrontowe budynki mieszkalne tworzące wielokilometrowe ciągi zabudowy. Pod tym względem zabudowana ulica świdnicka przypominała np. ul. Radkowską w przemysłowym Słupcu, czy też ulice przemysłowej Głuszycy. Bryły nowych budynków w Drogosławiu były stypizowane i przez całą 2 poł. XIX w., a nawet na początku XX w. kształtowane głównie jako zwarte i ożywione środkowymi ryzalitami środkowymi. Wzorzec ten zaczerpnięto z budownictwa użytkowego w stylu noeoklasycyzmu. W stylu tym wykonywano też najczęściej mniej lub bardziej uproszczone wystroje elewacji, które w 4 ćw. XIX w. w wzbogacane były rozwiązaniami formalnymi zaczerpniętymi z neorenesansu, budownictwa ceglanego, a po 1900 r. — ze stylu rodzimego (Heimatstil).

W l. ok. 1920–1940 pojawiło się w Drogosławiu budownictwo osiedlowe, złożone głównie z domów jedno- lub dwurodzinnych, niektórych indywidualnie projektowanych. Np. w osiedlu przy ul. Gen. Andersa i Podgórskiej wznoszono domy z dachami dwuspadowymi (także z wystawkami) lub krążynowymi. Trzy projektowane typy domów wzniesiono w osiedlu z lat 30. XX w. przy ul. Rolnej. (fot. 407) Przy jej wylocie przy ul. Świdnickiej zbudowano cztery bloki mieszkalne z narożnymi oknami, wyeksponowanymi portalami oraz z trójkątnymi lukarnami. W głębi osiedla rozmieszczono domy dwurodzinne w dwóch odmianach, mające dachy dwuspadowe z oknami powiekowymi.

W odniesieniu do tak prezentującej się zabudowy Drogosławia, kształtowanej od poł. XIX w. do prawie połowy XX w. wyróżniają się trzy budynki, kamienica czynszowa z ok. 1910 r. z postsecesyjnym wystrojem elewacji (ul. świdnicka 34, fot. 411) oraz dwie indywidualnieprojektowane wille, jedna z 1902 r. przy ul. świdnickiej 18 oraz druga z lat 30. XX w. przy ul. świdnickiej 19. Pierwsza zbudowana w stylu historyzmu otrzymała rozczłonkowaną bryłę i otoczona została niewielkim ogrodem, a druga wzniesiona w stylu rodzimym łączonym z modernizmem charakteryzuje się dobrym proporcjonowaniem bryły i wyeksponowaniem szlachetnego materiału budowlanego, jakim jest kamień. (fot. 410)

Współczesna zabudowa Drogosławia, głównie jedno- lub dwurodzinna wypełnia luki w zabudowie starej.

Budynki przemysłowe w Drogosławiu skupione były w południowej części wsi, na styku z terenami przemysłowymi Nowej Rudy. We wsi założona została w l. 1855–1878 tkalnia Jordana, w której zatrudnionych było 200 tkaczy i 100 innych pracowników. Tkalnia wytwarzała materiały wełniane i półwełniane i była na tyle w dobrej kondycji, że w l. 1905–1907 utworzono jej filię w Nowej Rudzie. Obecnie istniejące, bezstylowe i wyburzane budynki tkalni w Drogosławiu usytuowanej przy ul. Świdnickiej wznoszone były dwuetapowo, w 4 ćw. XIX w. oraz w l. ok. 1910–1920.

W okolicy Drogosławia zachowały się też przykłady budownictwa kolejowego związane z linią kolejową z Kłodzka przez Nową Rudę do Wałbrzycha, budowaną w l. 1879–1880. Są to m.in. zachowany do dziś przystanek kolejowy zbudowany w 1912 r. w Zdrojowisku i reprezentujący skromne, ceglane budownictwo kolejowe oraz dwa wiadukty kolejowe, powstałe zapewne z lat 1879/1880. Pierwszy znajduje się w okolicy Zdrojowiska, nad drogą z Drogosławia do Jugowa i ma pylony podobne do pylonów wiaduktu w Dolinie Woliborki w Nowej Rudzie. (fot. 455) Drugi z wiaduktów projektowany zapewne przez innego inżyniera i znajdujący się na obszarze Zatorza, kolonii Drogosławia, nad ul. Górniczą otrzymał murowane pylony w stylu starożytnej architektury egipskiej. (fot. 453) Oba wiadukty są dobrymi przykładami kolejowego budownictwa technicznego, kształtowanego również z dbałością o estetykę.

Historyczneprzysiółki Drogosławia

Na gruntach Drogosławia wykształciło się niewiele przysiółków i kolonii. Najstarszym przysiółkiem był Jaworów, istniejący już przed 1750 r., następnie w 1 poł. XIX w. powstały kolonie Zatorze i Zdrojowisko, a w 2 poł. XIX w. założono kolonie Orkany i Badehäuser.

Na terenie Jaworowa, Scholzengrund (ok. 1750, 1885–1945), mogło znajdować się, jak sugerują to autorzy hasła Jaworów w Słowniku geografii turystycznej Sudetów drogosławskie sędziostwo. Wniosek ten został wysnuty na drodze interpretacji nazwy osady, z którą zidentyfikowano trzecią część wsi Drogosław wzmiankowaną w opracowaniach statystycznych Śląska z lat 1830–1845. Powyższe uwagi pozostawia się bez komentarza. Może jedynie stwierdzić, że Jaworów istniał już w 1750 r. i znajdował się na drodze z Drogosławia przez Dworki do Broumowa. W l. 1874–1908 przysiółek z 50–58 domami zamieszkiwało 279–284 osób, a w l. 1910–1933 — 237–470 osób. Po 1945 r. przysiółek znacznie się wyludnił. Położony był na północny zachód od Drogosławia, przy granicy z Ludwikowicami Kłodzkimi, na północno-wschodnim zboczu grzbietu Wzgórz Włodzickich oraz w dolinie potoku, dopływu Włodzicy. W końcu XIX w. był to dość duży przysiółek częściowo o układzie łańcuchowym, i częściowo o układzie rozproszonym. Obecnie z powodu zniszczenia większości zabudowy jego układ przestrzenny nie jest już czytelny. Zachowało się tylko kilka domostw.

Następnie przed 1830 r. powstała na gruntach dominium w Drogosławiu kolonia Zatorze (Löffler-Leden (1830), Lehdenhäuser (1874, 1900), Leeden (1885, 1908), Köppriche Leeden (1899). Początkowo była to zagrodniczo-chałupniczo osada z 15 parcelami. W 2 poł. XIX w. w związku z rozwojem górnictwa stała się ona także osiedlem górniczym usytuowanym pomiędzy przemysłowym Drogosławiem oraz przemysłowym Przygórzem. W l. 1874–1908 znajdowało się na terenie kolonii 24–26 domów zamieszkiwanych przez 179–196 osób, a w 1 poł. XX w. liczba mieszkańców Zatorza utrzymywała się poziomie ok. 250 osób. Dość duże Zatorze o układzie rozproszonym i częściowo o układzie łańcuchowym położone jest na północny wschód od Drogosławia, przy granicy z gruntami Jugowa w dolinie Piekielnicy, przy drodze z Drogosławia do Przygórza oraz przy łączących się nią lokalnych drogach, m.in. przy obecnych ul. Górniczej i Zatorze. Obecnie, mimo zniszczenia części zabudowy, czytelny jest nadal układ przestrzenny Zatorza, na terenie którego zachowały się pozostałości znacznie przerzedzonej zabudowy mieszkalno-gospodarczej (z partiami elewacji szalowanymi drewnem) oraz dwu- i trzyrodzinne domy górnicze z lat 20. lub 30. XX w. nakryte dachami z oknami powiekowymi. W 1952 r. przy ul. Górniczej wzniesiono dwa hotele robotnicze.

Niewiele później od Zatorza założono Zdrojowisko. Początki jego najstarszej, północno-zachodniej części datujące się na r. 1836, związane są z powstaniem uzdrowiska. Później około ok. 1840 r. założono przy drodze dojazdowej do uzdrowiska niewielką kolonię, w której ok. r. 1845 swe parcele i grunty miało 10 drobnych tkaczy. W l. ok. 1885–1913 znajdowało się na terenie kolonii 15 domów zamieszkiwanych przez 87–219 osób. W końcu XIX w. kolonia położona na północ od Drogosławia, przy granicy z gruntami Jugowa nie miała jednolitego układu przestrzennego i składała się z dwóch oddzielonych od siebie części. Jedna z nich, niewielka, północno-zachodnia miała układ wielodrożny tworzony przez lokalne drogi, w którym rozmieszczono budynki zdrojowe i założono park. Druga, południowo-wschodnia część kolonii miała dość prosty układ wielodrożny tworzony przez drogę (ul. Zdrojowisko) rozwidlającą się ku uzdrowisku oraz ku sąsiedniej wsi Jugów. Zabudowę obu odcinków dróg rozmieszczono szeregowo. Obecnie zachowały się układ przestrzenny kolonii, brukowany odcinek ul. Zdrojowisko i zabudowa szeregowa z 1 poł. XX w.

Dwie następne kolonie, niezidentyfikowana kolonia Badehäuser oraz kolonia Orkany były najpóźniejsze. Pierwsza z nich wzmiankowana była tylko raz, w 1874 r., kiedy to na jej terenie znajdowało się 14 domów zamieszkiwanych przez 105 osób. Drugą kolonię Orkany (Gabersgrund (1908) lub Siedlung Gabersgrund (ok. r. 1937) założono na północ od Drogosławia, za torami kolejowymi, przy granicy z gruntami Jugowa. W 1908 r. znajdowały się tu dwa domy zamieszkiwane przez 5 osób. W okresie międzywojennym kolonię rozbudowano tworząc na jej terenie niewielkie osiedle górnicze związane z kopalnią Wenzeslaus w Miłkowie. W związku z tym liczba mieszkańców Orkan wzrosła w 1933 r. do 192 osób. To niewielkie osiedle mieszkalno-rolnicze z ul. Orkana, usytuowane na stoku masywu Włodyki miało w l. 30. XX w. układ wielodrożny ukształtowany przy wykorzystaniu lokalnych dróg. Przy jednej z dróg zbudowano osiedle z szeregową, dwustronną zabudową. Osiedle to zostało przejęte w l. 40. XX w. przez KWK Nowa Ruda.

IV.Nowa Ruda-Kolno

Historycznanazwa kolonii i jej etymologia

Kohlendorf (1770–1945)

Historyczna, topograficzna nazwa kolonii Kohlendorf powstała w nawiązaniu do sąsiedztwa kopalni węgla kamiennego. Dzisiejsza nazwa Kolno jest obca lokalnej tradycji i została utworzona poprzez fonetyczne przekształcenie nazwy historycznej.

Historiakolonii

1770 — Kolno zostało założone przez właścicieli noworudzkich dóbr i przeznaczone dla tkaczy i górników zatrudnionych w kopalni „Ruben”. Powstało na gruntach Drogosławia (?), na terenie zagajnika zwanego Kohlenbusch.

1789 — Kolonia liczyła tylko 33 parcele. Do 22 należały grunty uprawne. Osada związana była z parafią w Nowej Rudzie.

1822 — Założono w Kolnie szkołę, filialną, związaną z Drogosławiem.

1845 — Uprzemysłowiona osada była już dwukrotnie większa niż w 1789 r. Większość jej mieszkańców zajmowała się tkactwem.

2 poł. XIX w. — Kolno powiązane było administracyjnie z Drogosławiem.

Przed 1939 — Kolno (osadę) przyłączono do Nowej Rudy.

2000 — Dawna kolonia jest obecnie osiedlem miasta.

Tabelarycznezestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska
Rok	Areał w ha	Domy i dymy*	Ludność	Instytucje publiczne, przemysł zajęcia ludności
1789		33*	166	kopalnia węgla kamiennego „Ruben”, rzemiosło (16 tkaczy płótna)
1825		62		kopalnie, rzemiosło
1845		73	534	kopalnia, młyn, gorzelnia, potażarnia, cegielnia, rzemiosło, w tym tkacze z 50 warsztatami tkackimi
1874		71	641
1885	47	69	666
1895		71	701
1908	50	69	652
1933			591

Układprzestrzenny miejscowości i charakterystyka jej zabudowy

Najstarszą częścią Kolna, przedstawioną na planie z 1798 r. jest jego wschodnia partia przy ul. Miedzianka i przy wschodnim odcinku ul. W. Reymonta. Przy ul. Miedzianka występowała wówczas zabudowa szerokofrontowa, złożona tylko z budynków mieszkalno-gospodarczych, sytuowanych częściowo szeregowo, a częściowo — w głębi działek. (il. Ikonografia 132) Przed 1825 r. na zachód od starej kolonii wykształciła się druga, nowa jej część, przy zachodnim odcinku ul. Reymonta i przy prostopadłej do niej ul. Czarnej, będącej początkowo odcinkiem drogi z Drogosławia do Zacisza. Przy obu ulicach powstały skupiska zabudowy. W 2 poł. XIX w. zabudowane też były parcele przy ul. Tuczyn, równoległej do ul. Czarnej. W nowej części kolonii dominowała skromna zabudowa złożona głównie z budynków mieszkalno-gospodarczych, sytuowanych względem ulic szeregowo lub też w głębi działek. Od północnego zachodu zabudowa kolonii sąsiadowała z kopalnią Ruben.

V.Nowa Ruda-Słupiec

Historycznenazwy miejscowości i ich etymologia

Slegelis villa (1327)

Slegilisdorf (1330), Slegilsdorf (1345, 1353, 1358, 1360, 1362, 1371, 1374, 1376), Slegilsdorff (1353, 1354, 1356, 1357, 1361), Slegilstorf (1359), Slegil (1407, 1422, 1492, 1497)

Slegelsdorf (1337, 1398), Slegelsdorff (1386), Slegeldorph (1369, 1399), Sleglsdorff (1418)

Slegeldorf (1370, 1384), Slegldorff (1394), Slegel (1410, 1415, 1439, 1456, 1459, 1466), Slegl (1404, 1494, 1500)

Schlegeldorf (1417), Schlegelsdorf (1396), Schlegl (1490, 1560), Schlegell (1631), Schlegel (1406, 1419, 1435, 1437, 1440, 1485, 1559, 1789–1945)

Niemieccy historycy nie byli zgodni, co do pochodzenia nazwy miejscowości (Slegildorf). Jedni wskazywali na jej związki z górnymi Niemcami, np. z Bawarią i odnosili do starogórnoniemieckiego słowa slegil lub do średniogórnoniemieckiego słowa slegel. Oznaczało ono kuźnicę lub młot, a według Klemenza — przedmiot do bicia bydła, używany także w górnictwie. Nazwa tego przedmiotu stawała się tematem nazw topograficznych w Górnych Niemczech już w IX w. Inny pogląd na temat etymologii nazwy miejscowości wyraził Wittig, który przyjął, że nazwę utworzono od słowa Schlag oznaczającego wyciętą część lasu. Natomiast Just uważał, że nawiązuje ona do podobnych nazw występujących w Miśni, i że ma charakter patronimiczny. Odnosił ją do nazwiska rodziny Slegil, wzmiankowanej na Ziemi Kłodzkiej w r. 1325 oraz w XIV i XV w. Obecna nazwa miejscowości jest obca lokalnej tradycji.

Historiamiejscowości

1327 — Po raz pierwszy wymieniono wieś, jedną z najstarszych na Ziemi Kłodzkiej.

1330 — Z tego roku pochodziła wzmianka o wsi, według Wedekinda słowiańskiej, zawarta w Liber proscriptorum curia Glazensi.

1337 — Joannici z Kłodzka mieli czynsze na swych dobrach w Słupcu.

1345 — Wzmiankowano sędziego ze Słupca, Petrusa.

1359 — Słupiec był miejscowością parafialną.

1625 — W Słupcu odnotowano istnienie kopalń węgla kamiennego.

1632/1633 — Słupiec pozostawał dużą wsią kmiecą z 26 gospodarstwami kmiecymi i 6 zagrodniczymi.

1681 — Kopalnie węgla kamiennego w Słupcu należały do dóbr.

ok. 1765–1845 — Odpowiednio do stosunków własnościowych wieś podzielona była na dwie lub trzy części. Do 1845 r. wykształciło się 6 przysiółków Słupca, który był ludną, rolniczą wsią z warstwą kmiecą oraz ze znacznie rozbudowanym rzemiosłem. Jeszcze w końcu XVIII w. tkactwo rozwinięte było słabo, ale znaczniejsze rozmiary przybrało ok. 1845 r. W 1 poł. XIX w. w sąsiedztwie wsi rozwijał się przemysł wydobywczy i propinacyjny.

1860 — Duża powódź zniszczyła znaczną część Słupca, położoną w dolinie potoku Dzik.

1899 — Zbudowano linię kolejową z Bielawy przez Srebrną Górę do Słupca i ścinawki. W r. 1903 została ona przedłużona do Radkowa. Zamknięto ją jednak już w 1930 r. ze względu na małą frekwencję. Pozostał czynny tylko odcinek między Słupcem a ścinawką służący do transportu węgla.

1924 — Ludność wsi utrzymywała się z rolnictwa[91], rzemiosła, usług, handlu oraz w dużym stopniu z pracy najemnej, głównie w górnictwie. Działały lokalne przedsiębiorstwa.

1945–1959 – Wieś zachowała swój przemysłowy charakter. Rozbudowa kopalni spowodowała znaczny wzrost liczby ludności, w związku z czym nadano wsi status osiedla.

1967 — Słupiec otrzymał prawa miejskie. Nastąpił rozwój infrastruktury. Zbudowano zespoły obiektów socjalnych i sportowych.

1973 — Miasto Słupiec przyłączono do Nowej Rudy, jako jej nową dzielnicę. Było to konsekwencją połączenia w jedno przedsiębiorstwo kopalni węgla kamiennego w Słupcu i w Nowej Rudzie.

ok. 1990–2000 — Słupiec był osiedlem przemysłowym z rozwiniętymi infrastrukturą techniczną, handlem i usługami. Funkcjonowały szkoła, poczta, przedszkole, apteka, komisariat policji, stacja ratownictwa górniczego, dom kultury i biblioteka. W 1994 r. zamknięto kopalnię, a wydobycie węgla zakończono ostatecznie w r. 2000.

Tabelarycznezestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska
Rok	Areał w ha	Domy i dymy*	Ludność	Warstwy ludności	Instytucje publiczne, przemysł zajęcia ludności
1632				26 kmieci, 6 zagrodników
1681					kopalnie węgla kamiennego
1765				23 kmieci, 164 zagrodników i chałupników	3 kopalnie
1789		208*	1261	26 kmieci, 204 zagrodników i chałupników	szkoła, 3 młyny, 5 bielników, kopalnia, rzemiosło, w tym 73 tkaczy
1830		237	1263		szkoła, szpital, browar, 3 młyny, wzmacnialnia tkanin, gorzelnia, 90 warsztatów tkackich, rzemiosło, 2 cegielnie, 2 kopalnie
1845		239	1786		4 młyny, wzmacnialnia tkanin, gorzelnia, browar, rzemiosło, 253 warsztaty tkackie, 2 kopalnie
1851			2883	40 kmieci, 131 zagrodników, 218 chałupników	rzemiosło, handel żywnością, tkactwo (czynnych 220 tkaczy)
1857			2500
1874		309	2598		huta szkła, 3 kopalnie, kamieniołom piaskowca
1885	1168	468**	3593**
1895		477**	3329**
1908		451**	3616**		urząd gromadzki i urząd stanu cywilnego, kopalnie, 2 kamieniołomy, 2 cegielnie
1924					apteka, kino, młyn, poczta, gospody, kamieniołom, żwirownia, glinianki, cegielnia, piec wapienniczy, 3 browary, 228 gospodarstw rolnych
1931			3861
1950			2980		kopalnia węgla kamiennego, 2 kamieniołomy
1960			5816
1972			7772

** z przysiółkami

Dziejeparafii rzymskokatolickiej

1359 — Istniała w Słupcu parafia administrowana przez proboszcza Petrusa.

1497 — Wówczas do parafii należał oprócz Słupca także Dzikowiec. Patronami kościoła byli przeor augustianów, starosta krajowy, Johannes Pannwitz i Nicolaus Groß, tutejszy wolny sędzia.

1558–1560 — Kościół przejęli luteranie. Do parafii ewangelickiej należał tylko Słupiec.

1572 — Augustianie z Kłodzka wykorzystując prawo patronatu, starali się bezskutecznie o obsadzenie parafii przez katolickiego proboszcza. Przeciwny był temu właściciel dóbr, luteranin.

1582 — Parafia, która znalazła się ponownie w rękach protestantów, obejmowała Słupiec i Dzikowiec.

1623 lub 1624 — Protestanci musieli oddać zarząd parafią. Patronat nad kościołem przejęli jezuici, następcy augustianów z Kłodzka.

1627–1628 — Parafię w Słupcu odzyskali luteranie.

1634 — Parafią w Słupcu obejmującą także Dzikowiec zarządzali jezuici z Kłodzka. Mieli też częściowo prawo patronatu nad kościołem.

Po 1636 — Gdy w Woliborzu erygowano nową parafię rzymskokatolicką przyłączono do niej jako wsie z kościołami filialnymi Dzikowiec i Słupiec.

1689 — Całe prawo patronatu przejęli katolicy, baronowie von Morgante, którzy odkupili część tego prawa od jezuitów.

1748 — Ponownie erygowano katolicką parafię w Słupcu odpowiadając na starania właściciela dóbr Johanna Baptisty Pilati von Thassul.

1873 — Szarytki założyły w Słupcu szpital św. Elżbiety, dom starców oraz dom dziecka.

1929 — Znajdowała się w Słupcu placówka franciszkanów zajmujących się opieką nad chorymi.

Dziejeparafii ewangelickiej

1558–1628 —W miejsce dawnej parafii rzymskokatolickiej powstała początkowo parafia luterańska, a później ewangelicka. W 1628 r. ewangelicy musieli ją oddać katolikom.

Po poł. XVIII w. — Po przyłączeniu Hrabstwa Kłodzkiego do Prus urzędnicy królewscy oraz osadnicy z Prus i niektórych krajów Rzeszy Niemieckiej zaczęli ponownie kształtować sieć parafii ewangelickich na terenie Kłodczyzny. Na r. 1796 r. datują się początki parafii ewangelickiej w Nowej Rudzie. W jej sąsiedztwie, we wsiach, w tym w Słupcu, ewangelików było niewielu. Ich liczba w Słupcu wzrosła nieco w 2 poł. XIX w. i na początku XX w[92]. Wieś przyłączono do parafii ewangelickiej w Nowej Rudzie.

1866 — Założono szkołę ewangelicką.

1903/1904 — Wzniesiono budynek mieszczący na parterze szkołę i na piętrze zbór ewangelicki. Jest to obecnie budynek mieszkalny przy ul. Piwnej 5.

Historiadóbr i sędziostwa

W 1 poł. XIV w Słupcu znajdowały się różne dobra lenne. Jedne z nich miały, według dokumentu z 1337, należeć do kłodzkich joannitów, a inne były własnością rycerzy von Rachenau. W 2 poł. XIV stulecia słupieckie włości były własnością m.in. rodzin von Rachenau, von Moschen, von Zeschau (Tscheschaw), von Pannwitz i von Glaubitz. Ten ostatni sprzedał swe włości kłodzkim augustianom. W XIV w. istniało w Słupcu także sędziostwo. Z kolei w 1 poł. XV w. włości we wsi mieli wspomniani powyżej augustianie, rodzina von Tscheschaw oraz właściciele sędziostwa, zwani Groß z przydomkiem Arnold. W 2 natomiast poł. XV w. jako właściciele słupieckich dóbr wymieniani byli przedstawiciele rodziny von der Peyll, mający folwark powyżej kościoła, reprezentanci rodziny Groß z przydomkiem Arnold, augustianie oraz rodzina von Tscheschau, która swą majętność sprzedała Pannwitzom.

W czasach nowożytnych istniały w Słupcu już tylko dwie majętności, jedna szlachecka, usytuowana w dolnej części wsi i druga zakonna znajdująca się w górnej części Słupca, należąca początkowo do augustianów, a później do jezuitów. Pozbawione folwarków obie posiadłości obejmowały partie wsi zamieszkiwane przez oczynszowanych kmieci. Folwark i siedziba szlachecka znajdowały się tylko na terenie dawnych dóbr sędziowskich wcielonych do dóbr szlacheckich. Obie posiadłości ziemskie długo jeszcze zachowywały status dóbr lennych. W końcu XVIII w. powstały dobra panów von Studnitz. Utworzono je z nabytych w 1810 r. dóbr kmiecych, które kupił pułkownik kawalerii Ernst Hans von Studnitz. Dobra te istniały jeszcze w końcu XIX stulecia i nadal były własnością rodziny.

Różneniezidentyfikowane obecnie dobra lenne i kościelne (1337–1874)

1337 — Joannici z Kłodzka mieli czynsze na swych włościach w Słupcu [93].

Ok. 1350–1375 — Część Słupca należała do rodziny von Rachenau wywodzącej się z rycerstwa z okolic Zgorzelca, osiadłego głównie w okolicach Kłodzka. Najpierw w l. ok. 1350, 1352 i 1353 dobra w Słupcu były własnością wdowy Berchte Tymynne von Rachenau († po 1354)[94], a także ok. 1350 r. jej syna Nekusza von Rachenau, dzierżącego także Święcko (Swencz)[95]. W 1454 r. bracia Thamme, Nekusch i Arnolt von Rachenaw sprzedali część swych dóbr Jerhinowi von Muschin oraz Otte i Nicklasowi von Gluboz[96]. Pozostałą część włości zachowali. W 1359 r. była ona własnością braci Thammo, Nicolausa (Nekusza) i Martina von Rochnaw, którzy także mieli prawo prezenty[97]. Jeszcze w 1358 r. wzmiankowano Nekuscha von Rachnaw mającego trzyłanowe dobra w Słupcu i w Dzikowcu oraz włości w święcku. W ich skład wchodził m.in. folwark. Następnie po 1362 r. zarówno dobra w Słupcu jak i w Święcku (Schwenz) zostały sprzedane rycerzowi Hansowi I von Zeschau oraz jego rodzeństwu. W 1370 r. należały one do Thamma von Czesaw, ale przed 1374 r. powróciły do panów von Rachenau, którzy mieli także włości w Dzikowcu (Ebersdorf). W 1375 r. majętność w Słupcu należała do Dietricha von Rachenau, a później rodziny tej już nie wymieniano.

Ok. 1354–1389 — Część dawnych dóbr rodziny von Rachenau pozostawała w rękach rodziny von Glaubitz. W r. 1389 Hans von Glaubitz sprzedał opatowi kłodzkich augustianów 7 oczynszowanych łanów dóbr lennych znajdujących się w górnej części wsi[98]. Później majętność augustianów przejęli w czasach nowożytnych jezuici.

1371 — Dobra lenne we wsi (niewielkie) miał również Nickil von Pannwitz.

1398 — Włości o powierzchni 7 łanów należały do kłodzkich augustianów.

1407 — Posiadłości w Słupcu miała rodzina von Czeschau.

1456 — Do Bernharda von der Peyll należały folwark położony powyżej kościoła[99] i 2 łany dóbr lennych. Dobra te zostały w 1456 r. przekazane Hansowi Fischerowi von Frankenberg.

1597–1874 — Włości o powierzchni 7 łanów nadal należały do kłodzkich augustianów. W 97 r. przejęli je kłodzcy jezuici. W 1617 r. mieli oni w Słupcu 12 dóbr kmiecych, 7 innych posiadłości oraz czynsze od 35 zagrodników. W XVII w. następowała systematyczna redukcja areału dóbr, które w końcu tego stulecia obejmowały tylko dwa gospodarstwa kmiece. W l. 80. XVII stulecia jezuici odstąpili baronom von Morgante prawo patronatu nad kościołem. Po kasacie zakonu jezuitów w 1776 r. administrację ich majętnościami, w tym także nad resztówką w Słupcu przejął królewski zarząd szkolny, który oddał je w dzierżawę. W 1788 r. resztówkę tę połączoną z dobrami w Dzikowcu sprzedano. Stała się ona własnością Karla Josepha Hoffmanna (*1772–†1821), a potem — jego brata Josepha Heinricha Hoffmann (*1778–†1822). Następnie posiadłość kupił mieszkający w Słupcu Augustin Moschner (†1873). W 1874 r. odłączono ją od Dzikowca.

Dobraszlacheckie

1407–1494 — Posiadłości w Słupcu miała rodzina von Czeschau. W 1407 r. wzmiankowano tu dobra Hannusa von Cheschaw (Tscheschau), do którego w 1412 r. należała także ścinawka średnia oraz część dóbr sędziowskich w Słupcu. Był on dziadkiem lub ojcem braci Hansa und Thamma von Czeschau, którzy w 1490 r. przejęli na drodze spadku zarząd tymi majętnościami. W 1494 r. sprzedali oni włości (6 łanów i 5 prętów oczynszowanych dóbr lennych) staroście krajowemu, Hansowi von Pannwitz z Krosnowic (Kłodzkich?). Później dobra te weszły w skład głównych nowożytnych posiadłości w Słupcu, położonych w dolnej części wsi.

1509–1572 — W XV w. włości nadal należały do rodziny von Tscheschau, a od 1494 r. do starosty krajowego, Hansa von Pannwitz z Krosnowic (Kłodzkich). Od Hansa von Pannwitz kupił je na początku XVI w. Jacob Stanke z Korytowa, pan Ścinawki Średniej, ożeniony z Ursulą, córką wolnego sędziego Nickela Große zwanego Arnold. Następnie cała majętność wraz z sędziostwem, przeszła w ręce Ernesta Stanke, wzmiankowanego w 1554 r. i później stała się własnością Jacoba Stanke, wymienionego w r. 1572.

1585–1621 — Dobra należały do Jacoba von Stillfried und Rattonitz, brata Georga III von Stillfried und Rattonitz z Nowej Rudy, który sprzedał je Absalonowi von Donig ze Ścinawki Dolnej. Ten ostatni przyłączył dobra w Słupcu do swych włości w Dzikowcu. Całą posiadłość odziedziczył jego syn Georg von Donig, który w 1615 r. sprzedał ją lub też jej część Davidowi baronowi von Logau (†1621). Baron von Logau popierał antycesarskie wystąpienia i czeskie powstanie, w związku z czym jego spadkobiercy utracili 1/3 dóbr. Później, w czasie wojny trzydziestoletniej cesarska komisja skonfiskowała włości słupieckie, z którymi powiązane były także części Dzikowca i Mikowic (Mügwitz).

1626–1705 — Po konfiskacie posiadłość w Słupcu oddano w 1626 r., jako wyrównanie strat kapitanowi armii cesarskiej, Karlowi, baronowi von Strasolde. W dwa lata później, w 1628 r., zamienił się on z jezuitami uzyskując od nich 10 kmieci ze Słupca. Następnie w 1629 r. odstąpił część słupieckich dóbr Johannowi Angelo Morgante na Woliborzu, radcy cesarskiemi i pułkownikowi armii cesarskiej († 1650). Później, przed 1640 r., dobra przeszły na jego syna Johanna Georga von Morgante (†1660 lub †1661), barona od 1655 r. Jego najstarszy syn Julian (Johann) Franz Ferdinand baron von Morgante (†1705) przejął majętność dopiero w r. 1682. W 1693 r. był właścicielem Słupca i wolnych dóbr kmiecych Neusorge. Odkupił od cesarskiej komicji alienacyjnej wyższe prawo łowieckie i prawo wyższego sądownictwa na swych dobrach.

1708–1945 — W 1708 r. po bezdzietnym Julianie Franzu Ferdinandzie baronie von Morgante (†1705) uzyskał słupieckie dobra jego krewny Joseph Anton Pilati von Thassul (*1659–† 1733), który otrzymał tytuł baronowski [100]. W 1708 r. kupił od cesarza znajdujące się na terenie Hrabstwa wsie kameralne: Hassitz, Königshain oraz Roschwitz. W 1710 r. Joseph Anton Pilati von Thassul został hrabią Rzeszy, a w r. 1711 mianowano go wiceadministratorem czterech księstw śląskich. Miał też zajmować się budową kłodzkiego zamku i tutejszej twierdzy. Już w 1724 r. przekazał część swoich włości, m.in. ze Słupcem swemu starszemu synowi Johannowi Baptyście von Pilati (*1689–† 1756). Po jego bezdzietnej śmierci majętność przejął młodszy brat Joseph, po którym odziedziczył ją w 1774 r. jego syn Johann Baptista Pilati. Jego dobra składały się z posiadłości w Hrabstwie Kłodzkim, ze Słupca i przysiółka Neusorge oraz z czterech posiadłości w Górnej Austrii odziedziczonych po matce. W 1795 r. otrzymał tytuł hrabiowski z przydomkiem zu Daxberg (Pilati von Thassul zu Daxberg). W 1806 r. przekazał Słupiec swemu starszemu synowi Antonowi Pilati (†1834). W l. 1838–1855 majętnością zarządzała wdowa po nim, hrabina Charlotta z domu von Studnitz oraz opiekun nieletnich dzieci, w tym czterech synów, baron von Falkenhausen. W 1855 r. Słupiec przejął drugi z synów Antona i Charlotty, Oskar Wilhelm Ludwig ( *1817–†1894). W jego czasach, w 1855 r., zmieniono status słupieckich dóbr lennych na dobra dziedziczne. Po 1894 r. dobra przejął Oskar hrabia Pilati von Tassul zu Daxberg, który posiadał je jeszcze w r. 1937. W 2 poł. XIX w. właściciele słupieckiej majętności, w skład której wchodziła też kopalnia Johann Baptista, nie zawsze sami nią administrowali. I tak np. w l. 80. XIX w. zarząd nad dobrami oddano w ręce Oskara, syna Karla von Pilati z Korytowa (*1825–†1901), który w 1886 r. osiadł w Słupcu. Następnie, po 1916 r., dobrami administrował syn Oskara Hans. W l. ok. 1873–1937 do dóbr należały grunty uprawne o powierzchni 350–380 ha, trzy folwarki, w tym dwa polne (Neues Vorwerck i Wolfsvorwerck), kopalnia węgla kamiennego i huta szkła.

Po 1945 r. — Część dóbr wraz z folwarkiem została przekazana PGR. W 1995 r. dawny folwark zarządzany był przez Gospodarstwo Rolne Skarbu Państwa w Krosnowicach Kłodzkich.

Sędziostwozwiązane z dobrami szlacheckimi

W 1345 r. wzmiankowano Petrusa sołtysa ze Słupca, a w r. 1376 odnotowano sędziostwo w Słupcu[101]. Należące do tego sędziostwa dobra były przedmiotem licznych transakcji. Najpierw do 1419 wyprzedano grunty, a później, przed 1437 r. właścicieli zmieniał folwark. Jako wolnych sędziów i właścicieli dóbr sędziowskich wzmiankowano: Paula Kolberga, który miał 2 łany dóbr sędziowskich (1406), sędziego Wolfa (1416), Petira von dem Rathen (1417), Hannosa Gotschaltha (przed 1456), Ernesta Lange (po 1456), syna Ernesta Langa Hannusa Lange (1459 i 1460), Jorga Lange (1466), Jacoba Lange (przed 1468), Georga Lange (po 1468) i Jorga Lange (1482). Jednocześnie już od pierwszych dziesięcioleci XV w. do 1482 r. części dóbr sędziowskich kupowane były sukcesywnie przez rodzinę Groß z przydomkiem Arnold, której przedstawiciele mieli początkowo niewielkie posiadłości, a później stali się wolnymi sędziami. W czasach nowożytnych sędziostwo stało się częścią nowożytnych, szlacheckich dóbr.

1419–1509 — W 1419 r. potwierdzony został fakt posiadania przez Arnolda Grossera dóbr lennych (dawnych kmiecych) o powierzchni 3 prętów. W 1419 r. tenże Arnold Grosser powiększył swój stan posiadania o 4 łany i 4 pręty dóbr sędziowskich, młyn i łąkę kupione od Hansa von Czeschau. Rodzina Grosserów znacznie się wzbogaciła, w związku z czym Arnold Grosser, lub może jakiś jego krewny wzmiankowany w 1435 r. określony został jako rezydujący w Słupcu (sedente in Schlegel). Część rodzinnych dóbr (łanów oczynszowanych) przejął później Mathes Arnold, który folwark sędziowski otrzymał od swej żony Anny w r. 1437[102], a ok. r. 1447 folwark ten należał do Paula i Nickela Arnoldów[103]. Mathes Arnold wzmiankowany był jeszcze w r. 1452 i jemu to Hinko Kruschina, starosta krajowy Ziemi Kłodzkiej potwierdził dziedziczne posiadanie trzyłanowych dóbr lennych w Słupcu. Następnie w l. ok. 1480–1500 majętność Arnoldów należała do Nickela Großa zwanego Arnold, mającego lenne dobra także w ścinawce średniej. W 1482 r. Nickel Groß kupił pozostałą część sędziostwa od Jorge’go Lange.

1509–1571 — Przed 1509 r. pojawił się w Słupcu Jacob Stanke, który odkupił od Hansa von Pannwitz z Krosnowic szlacheckie dobra w dolnej części wsi. Następnie w 1509 r. ożenił się z córką wolnego sędziego Nickela Großa zwanego Arnold i w ten sposób wszedł w posiadanie dóbr sędziowskich, które jeszcze w 1571 r. nie utraciły swego statusu.

Układprzestrzenny Słupca

Historyczny Słupiec położony jest w dolinie potoku Dzik oraz w obniżeniu pomiędzy Wzgórzami Włodzickimi i Garbem Dzikowca. Miejscowość założona jest na osi północny wschód—południowy zachód, na drodze z Dzikowca do Ścinawki Średniej. Obszar z centrum Słupca oddzielony jest przełęczami od Obniżenia Nowej Rudy (od północy) oraz od Obniżenia Bożkowa (od południa). Główna, północno-wschodnia partia miejscowości zajmuje płytszą część doliny Dzika, a południowo-zachodnia część Słupca znajduje się w głębszym odcinku tej doliny pomiędzy wzniesieniami w południowo-wschodniej części Wzgórz Włodzickich. Słupiec otaczają głównie tereny bezleśne, użytki i nieużytki oraz tereny zdewastowane przez górnictwo, w tym oszpecone pokopalnianymi hałdami.

Około połowy XVIII w. historyczny Słupiec (w dolinie Dzika) miał taki zasięg jak obecnie i był dużą łańcuchówką z kościołem i zespołem dworskim (w centrum) oraz z dwoma młynami na przeciwległych krańcach siedliska. W 1824 r. na terenie siedliska wykształcona była obecna sieć dróg, z główną drogą wiejską biegnącą wzdłuż potoku, ulicą Radkowską (do ścinawki), E. Kwiatkowskiego i Wiejską (do Dzikowca). W l. 40. XIX w. przeprowadzono przez Słupiec szosę z Kłodzka do Nowej Rudy, przecinającą wieś prostopadle i wytyczoną wzdłuż dawnej lokalnej drogi wiodącej ku kopalni. Jest to obecna ul. Kłodzka. Kolejne budowy i przebudowy układu dróg na terenie Słupca przypadły na 2 poł. XIX stulecia. W l. 60. tego wieku przebudowano główną ulicę wiejską, a później zbudowano drogę ze Słupca do Radkowa (przedłużenie ul. Radkowskiej), wiodącą dalej ku Szczelińcowi. Żadnych zmian w układzie przestrzennym Słupca nie wprowadzono przy budowie w 1899 r. linii kolejowej z Bielawy przez Srebrną Górę do Ścinawki. Główny odcinek linii kolejowej poprowadzono na północny zachód od siedliska miejscowości, a drugi jej kopalniany odcinek — na północny wschód od siedliska. Po tych wszystkich przekształceniach dokonanych w XIX w. Słupiec nadal zachowywał układ łańcuchowy. Miał rozbudowaną sieć dróg oraz zasadniczo dość jeszcze jednolite siedlisko. Przed 1919 r. przy obecnej ul. Spacerowej, równoległej do ul. Kłodzkiej wiodącej do kopalni zbudowano pierwsze, niewielkie osiedle o układzie szeregowym, przeznaczone zapewne dla górników. W l. 20. XX w., gdy pojawiła się potrzeba nowych mieszkań kontynuowano szeregową zabudowę ul. Spacerowej oraz wznoszono nowe, wielorodzinne budynki przy ul. M. Konopnickiej. Przy jej wylocie przy ul. Radkowskiej kształtowano nawet niewielkie wnętrza urbanistyczne. (fot. 435)

W 2 poł. XX w. rozbudowano układ przestrzenny miejscowości kształtując nową jej część przy szosie do Kłodzka, w otoczeniu kopalni. Na dawnych gruntach wsi, dotąd nie zasiedlanych wydzielonych torami kolejowymi i ulicami Kłodzką, Wiejską i Słupiecką powstały dwa nowe osiedla. Trzecie z nich najnowsze rozplanowano na stoku wzniesienia, na północny zachód od linii kolejowej. Tym samym stała się już ona elementem rzutującym na współczesne koncepcje planistyczne. Chronologia kształtowania nowych elementów układu przestrzennego Słupca przedstawiała się następująco. W l. 1955–1959 kontynuowano zabudowę ul. Spacerowej i zbudowano tu pierwsze, powojenne górnicze osiedle, które składało się z bloków mieszkalnych otaczających wewnętrzne podwórza. Ten sposób zabudowy wzorowany na rozwiązaniach z okresu międzywojennego był typowy dla polskiego budownictwa lat 50. XX w. Od ul. Akacjowej nowe bloki rozmieszczono szeregowo. Także w l. 50. XX stulecia rozpoczęto zabudowę ul. Kłodzkiej, wznosząc przy niej pierwsze bloki mieszkalne. Prace budowlane kontynuowano tu nadal w l. 1967–1970 r., w wyniku czego powstało przyzakładowe Osiedle Wojska Polskiego. Usytuowane na północny wschód od ul. Kłodzkiej nie otrzymało komponowanego układu ulic, podobnie jak nowsza jego północno-zachodnia część. Wzdłuż ul. Kłodzkiej wybudowano, szkołę tysiąclatkę, stadion sportowy, basen kąpielowy (przy ul. Kłodzkiej) i hotel robotniczy (1984–1985). Tu też skupiły się nowe budynki kopalniane. Ogólnie trzeba stwierdzić, że sposób zabudowywania ul. Kłodzkiej i jej okolic polegał głównie na zapełnianiu działek budowlanych, a poszczególne elementy nowej części miasta nie były ze sobą przestrzennie powiązane. Podobny brak komponowanych układów przestrzennych i powiązań z historycznym układem przestrzennym Słupca cechuje także Osiedle Trzydziestolecia budowane w l. 80. XX w. oraz osiedle domków jednorodzinnych im. L. Waryńskiego, którego budowę rozpoczęto w l. 1972–1980 i później kontynuowano. Osiedle to położone na stoku wzniesienia jest wyeksponowane w krajobrazie otoczenia wsi, lecz ze względu na zbytnie zagęszczenie zabudowy prezentuje się niekorzystnie. W końcu lat 70. XX w. i na początku 80. przebudowano, szosę z Kłodzka do Nowej Rudy, przecinającą poprzecznie Słupiec.

Charakterystykazabudowy miejscowości

Najstarszy, nie istniejący już słupiecki kościół p.w. św. Katarzyny i św. Mikołaja Męczennika był najprawdopodobniej świątynią późnogotycką z 1481 r., choć Wittig dopatrywał się w nim reliktów romańskiego prezbiterium, a kamieniarkę portalu porównywał do pozostałości romańskiego portalu w fasadzie wrocławskiej katedry. Mimo przebudów dokonanych w XVII i XVIII w. późnogotycki słupiecki kościół zachował zasadniczo swą dawną bryłę i pozostał budowlą z prosto zamkniętym prezbiterium i krótką nawą nakrytą dachem dwuspadowym z sygnaturką. (il. Ikonografia 133) W XVII i XVIII w. W 1 poł. XVIII w. został ozdobiony polichromią (na stropie nawy) podobną do malowideł na stropie kościoła w Zalesiu koło Bystrzycy Kłodzkiej.

Stary słupiecki kościół był, jak większość starych świątyń hrabstwa barokizowany, a barokizacja dokonana została głównie przy wykorzystaniu obiegowych rozwiązań funkcjonalnych i formalnych. Od tego rodzaju przejawów wczesnego baroku różniły się nieraz nowe wczesnobarokowe kaplice, niektóre, jak np. kaplica wotywna na Kościelcu koło Słupca, obecnie kościół pomocniczy p.w. Matki Boskiej Bolesnej z 1680 r. Budowlę tę można uznać za dzieło dość dobrej klasy i nowoczesne stylistycznie. (il. Ikonografia 143– 144, fot. 448)Kaplicę nakrytą kopułą wzniesiono jako budynek centralny. Niewielkie wnętrze z trzema wnękami z zaokrąglonymi narożami wpisano w bryłę o zarysie zbliżonym do krzyża greckiego. Dość okazały, wczesnobarokowy wystrój otrzymało sklepione wnętrze kaplicy. Ściany rozczłonkowano pilastrami i ozdobiono niszami z muszlowymi konchami i kartuszami, a sklepienie udekorowano ornamentalnymi sztukateriami z niewielkimi kartuszami. Stylistycznie dekoracja ta odpowiada formom z lat ok. 1650–1690. Wiek XIX przyniósł nowe potrzeby, w wyniku których na miejscu starego kościoła parafialnego zbudowano w l. 1885–1887 nowy, większy i neogotycki, którego typ przestrzenny nawiązuje do typu przestrzennego barokowych, osiemnastowiecznych, jednowieżowych kościołów wiejskich Ziemi Kłodzkiej. Tak rozplanowany kościół otrzymał neogotycko-neoromański kostium odnoszący się do architektury niemieckiej, kształtowany dość schematycznie i przy wykorzystaniu form obiegowych. W stylu neogotyku wzniesiono w l. 1903–1904 także niewielki zbór ewangelicki przy ul. Piwnej 5, któremu dano bryłę domu mieszkalnego. Nawiązano chyba w ten sposób do ewangelickiej tradycji sytuowania sal nabożeństw w budynkach mieszkalnych.

Architektura rezydencjonalna nie jest obecnie w Słupcu reprezentowana, ale warto wspomnieć o nie istniejącym już tu renesansowym dworze. Był to budynek z wieżą (jak dwór w Ścinawce Górnej, czy też w Gorzanowie), któremu towarzyszyła wolnostojąca kaplica.

Wznoszono w Słupcu także budynki użyteczności publicznej. Obecne powstawały w l. 1873–1925, a ich architektura odnosiła się w jakiś sposób do dziewiętnastowiecznego historyzmu. I tak np. w stylu neoromańskim łączonym z neogotykiem zbudowano w 1873 r. starszy szpital. Budynki reprezentujące schyłkowy okres dziewiętnastowiecznego historyzmu budowano jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XX w. Była to m in. nowa szkoła z 1910 r., która otrzymała kostium historyczny w stylu budownictwa ceglanego przetworzonego w duchu neorenesansu. Natomiast w nawiązaniu do średniowiecznej architektury zamkowej zaprojektowano cechującą się pewnym monumentalizem wieżę widokową na Górze Wszystkich świętych. (il. Ikonografia 145) Echa historyzmu można jeszcze odnaleźć w architekturze nowego budynku szpitalnego, zbudowanego w 1925 r. Tu jednak najbardziej interesującym rozwiązaniem formalnym jest wnętrze modernistycznej klatki schodowej.

W l. 1750–1824 mieszkalna zabudowa Słupca była zróżnicowana, a jej część stanowiły kmiece zagrody w czworobok. W 2 poł. XIX w. tylko nieliczne z nich zachowały czytelne układy. Istniały też wówczas zagrody na planie litery L, lub na rzucie podkowy. Znaczną też część zabudowy wsi stanowiły szerokofrontowe domy mieszkalno-gospodarcze oraz okazałe budynki mieszkalno-usługowe (gospody). Z tej najstarszej, typowo wiejskiej zabudowy Słupca zachowało się kilka ciekawszych domów pochodzących z 1 poł. XIX w., usytuowanych przy odcinkach dawnej głównej ulicy wiejskiej. Są to domy z dachem dwuspadowym (ul. E. Kwiatkowskiego 2, fot. 430, ul. Wiejska 17), dwa domy z kamiennymi portalami i z dachami mansardowymi z naczółkami (ul. Radkowska 20 i 108, fot. 430 i 444) . W jednym zbudynków przy ul. Wiejskiej 8 zachował się też belkowy strop sieni. Zanikły nieliczne domy z izbą krzyżową, jakie istniały tu jeszcze w l. 30. XX w. (il. Ikonografia 142)

Uprzemysłowienie Słupca rzutowało na rozwój budownictwa na jego terenie oraz na zmianę architektonicznego obrazu wsi, w którym elementem dominującym stała się architektura wernakularna. W 2 poł. XIX w. wypierała ona, głównie z centrum wsi, dawne, tradycyjne budownictwo wiejskie. Przebudowywano wówczas budynki użyteczności publicznej, wznoszono duże domy towarowe (ul. Radkowska 22, il. Ikonografia 137, fot. 434) idomy mieszkalne. W wyniku tego ożywionego ruchu budowlanego znacznie zagęszczona została zabudowa centrum wsi, głównie środkowego odcinka ul. Radkowskiej, przy którym wykształcił się szereg szerokofrontowych budynków różnej skali. Ta nowa zabudowa Słupca wznoszona była głównie według projektów typowych, w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Dominowały domy o kubicznych bryłach, ożywione środkowymi ryzalitami z trójkątnymi szczytami, nakryte dachami dwuspadowymi. (fot. 433) Budowano też domy bez ryzalitów, kryte dachami płaskimi i sporadycznie wznoszono domy nawiązujące kształtem bryły do stylu willowego szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. (ul. Radkowska 55, fot. 436).

W końcu XIX w. oraz w pierwszych dziesięcioleciach wieku XX. wzbogaceniu uległ wystrój elewacji, kształtowany w duchu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem oraz neobarokiem. Bardzo częstym elementem wystroju stały się wówczas wertykalnie komponowane układy płycin podkreślające naroża elewacji. Na tle tej dość schematycznie jednak kształtowanej architektury wyróżniał się niejednorodny stylistycznie dom kamieniarza Niggla przy ul. Radkowskiej 95, budowany ok. 1890 r. i rozbudowany o nową część w r. 1912. (fot. 441– 442)Starsza jego część otrzymała bardzo okazały wystrój elewacji w stylu neorenesansu neorenesansu łączonego z neobarokiem i z tradycyjnym budownictwem wiejskim, a nowszy budynek wzniesiono w stylu niemieckiego neorenesansu łączonego z postsecesją. Wystrój elewacji wzbogacono kamieniarką oraz symboliczną dekoracją odnoszącą się do zawodu właściciela domu.

Już na początku XX w. zaczęło pojawiać się w Słupcu osiedlowe budownictwo wielorodzinne, najpierw przy ul. Spacerowej. Początkowo w l. ok. 1900–1919 wznoszono tu wielorodzinne budynki nie odbiegające w niczym od ówczesnej architektury wernakularnej. W l. 20. i 30. XX w. realizowano przy ul. Spacerowej domy jednorodzinne, w tym z dachami łamanymi. W okresie międzywojennym powstały też nowe domy stanowiące oprawę wylotu ul. M. Konopnickiej przy ul. Radkowskiej. (fot. 435) Budynki te były zasadniczo skromne, stypizowane i standardowe. Na ich tle najciekawiej prezentują się dwa budynki wzniesione w stylu modernizmu wzbogaconego elementami neobaroku lub budownictwa rodzimego. Są to budynek przy ul. Słupieckiej 5 oraz dom J. Wittiga, siedziba muzeum (przy ul. Słupieckiej 42). (fot. 445) Współczesna zabudowa Słupca, skupiona głównie w nowej, wschodniej jego części i wznoszona w l. ok. 1950–1985 reprezentuje stypizowane i standardowe budownictwo charakterystyczne dla czasów realnego socjalizmu. Ze względu na zajmowany obszar i swą skalę jest wyeksponowana w krajobrazie otoczenia Słupca i przytłacza historyczną, stylową zabudowę miejscowości.

PrzysiółkiSłupca (w układzie chronologicznym), ich dzieje i układ przestrzenny

W XVIII w. i XIX w. wykształciło się kilkanaście przysiółków Słupca. Proces zagęszczania osadnictwa związany był z typową dla terenów wiejskich wewnętrzną kolonizacją oraz z przemysłowym charakterem Słupca wynikającym z rozwoju górnictwa.

Najstarszym przysiółkiem Słupca była Porąbka (Neusorge), na terenie której, według historyków, znajdował się folwark określony jako położony powyżej kościoła[104] . Folwark ten związany był z dwułanowymi dobrami należącymi do Bernharda von der Peyll. Dobra te zostały w 1456 r. przekazane Hansowi Fischerowi von Frankenberg. Stały się później wolnymi dobrami kmiecymi i w końcu XVII w. były własnością baronów von Morgante. Po parcelacji dokonanej w czasach fryderycjańskich powstała na części gruntów i przy lokalnej drodze ze Słupca do Nowej Rudy niewielka kolonia. W r. 1908 znajdowało się na jej terenie 13 domów zamieszkiwanych przez 81osób. W sąsiedztwie kolonii znajdował się szyb Eliseschacht. Kolonia miała układ wielodrożny, a jej zabudowa była rozproszona. Obecnie układ przestrzenny osady uległ pewnemu zatarciu ze względu na zniszczenie części zabudowy. Przez południową część kolonii przechodzi szosa z Kłodzka do Nowej Rudy.

W 4 ćw. XVIII w. powstały następne kolonie Słupca, Podgaje, Rękawczyn, Zagórze i Straszków. Podgaje (Fohler) założono na tyłach pól dominialnych i kmiecych, u podnóża Kościelca, przy lokalnej drodze ze Słupca do kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. W 1908 r. znajdowało się tu 8 domów zamieszkałych przez 61 osób. Kolonia miała układ łańcuchowy z dość rozproszoną zabudową. Nad początkowym, południowym odcinkiem ulicy zbudowano żelazny wiadukt kolejowy. Obecna dość nieliczna zabudowa kolonii (ul. Połoniny) pochodząca z okresu międzywojennego jest sukcesywnie zagęszczana przez współczesne domy jednorodzinne. Przy budynku nr 10 zachował się ludowy krucyfiks z 1 poł. XIX w. (fot.  431)

Rękawczyn (Theresienfeld) został założony w l. 1780–1790 przez zarząd kopalni i był przeznaczona dla górników. Znajduje się na południowy wschód od Słupca, na północno-wschodnim stoku Wilkowca i w sąsiedztwie kopalni. Kolonia otrzymała nazwę od imienia hrabiny Pilati, Theresii. Znajdowało się na jej terenie 26–36 domów zamieszkiwanych przez 107–198 osób. W 2 pół. XIX w. kolonia systematycznie wyludniała się. Osada ta założona na planie podkowy (ul. Debry) jest jedynym przysiółkiem Słupca, który ma planowany układ i rozkład zabudowy. Obecna osiedlowa, szeregowa zabudowa Rękawczyna pochodzi z początku XX w., i jest zasadniczo bezstylowa. Współcześnie dobudowuje się pojedyncze budynki mieszkalne. Historyczna kolonia Rękawczyn obejmuje zasadniczo tylko ul. Debry, ale współcześnie łączy się z nią błędnie sąsiedni historyczny przysiółek Słupca Zielonkę (Wiesenthal) oraz nowe osiedle z 1924 r. zwane Nowym Zagórzem.

Przed 1792 r. założono Zagórze lub Zagórzno (Hinterberg), usytuowane na południowy zachód od Słupca, w dość dużym od niego oddaleniu, na południowym stoku wzniesienia. Powstała wówczas niewielka kolonia o układzie wielodrożnym, znajdująca się obecnie przy zachodnim krańcu ul. Zagórze. Przed r. 1866 kolonia została rozbudowana o nową część, przeznaczoną być może dla górników. Kolonia powstała u podnóża Wilkowca została przestrzennie odseparowana od starszego przysiółka i założona, na planie litery L. Rozplanowano ją przy lokalnych drogach (przy rozłogach), przeciętych drogą do Słupca (ob. przy dalszym odcinku ul. Zagórze). W l. ok. 1885–1908 w obu częściach kolonii znajdowało się 43–46 budynków zamieszkiwanych przez 204–239 osób. Trzecią częścią kolonii zwanej obecnie Nowym Zagórzem stało się osiedle z 1924 r. rozplanowane na południowy wschód od Słupca, również przy ul. Zagórze. Jest ono położone bliżej Słupca i Rękawczyna. Przy ulicach o układzie litery T wzniesiono skromne, jednolite domy dwurodzinnne. Osiedle to ze względu na tarasowy układ, wkomponowanie w stok i jednolitą zabudowę stanowi malowniczy akcent w krajobrazie otoczenia Słupca.

Przed 1792 r. powstał także Straszków zwany też Węglową Wolą (Leppelt), przysiółek przeznaczony zapewne dla górników, usytuowany na południowy wschód od Słupca, blisko kopalni węgla kamiennego. Nazwa kolonii utworzona została poprzez zniekształcenie nazwiska Leopold, które nosił mieszkający tu dawniej właściciel dóbr kmiecych. Ok. 1824 r. oś układu przestrzennego kolonii stanowiła lokalna droga ze Słupca do Bożkowa (obecna ul. Kłodzka), a nieregularne siedlisko wsi wypełniała rozproszona zabudowa. W 1862 r. na terenie przysiółka powstała kopalnia Magdalena, połączona później z założoną w sąsiedztwie w 1857 r. kopalnią Neue Frischauf i w końcu zamknięta po rozbudowie kopalni Johann Baptista. W l. ok. 1830–1908 znajdowało się na terenie kolonii 13–26 domów zasiedlonych przez 71–215 osób. Współcześnie zachowały się relikty układu przestrzennego Straszkowa z ulicami o jednej nazwie Węglowa Wola lub Węglowa Górka. Istnieje też zabudowa pochodząca z pocz. XIX w. oraz zabudowa osiedlowa z okresu międzywojennego. Wznoszono na terenie Straszkowa także kapliczki, jak np. kapliczkę zwaną Hermannskapelle (1906). Jedna z tych kapliczek zachowała się do dziś. (fot. 447)

W XIX w. powstało dziesięć dalszych kolonii Słupca, wzmiankowanych w następującym porządku chronologicznym: Wolfshäuser, Kościelniki (Kirchenhäuser), Olberg, Neues Vorwerck, Glashütte, Wolfswinckel, Dolsko (Wiesenthal), Nagórzany (Oberberg), Ochsenwiesen i Goldgraben.

Kolonia Wolfshäuser lub Wolfswinckel została założona w l. 1824–1830 na gruntach folwarku polnego zwanego Wolfsvorwerck, istniejącego tu ok. 1750 r. i wzmiankowanego jeszcze w r. 1845. Nowa, niewielka kolonia rozplanowana została pomiędzy Wilkowcem a sąsiadującym z nim od południa wzniesieniem (Herrmannasberg), na południowy zachód od Słupca i przy drodze gruntowej będącej przedłużeniem ul. Zagórze w kierunku zachodnim. W l. 1830–1874 173–281 osoby zasiedlały 32–48 budynków, a po 1885 r. kolonia znacznie się wyludniła. Do 1908 r. pozostały 3–4 budynki z 12–14 mieszkańcami. Do dziś zachowały się szczątkowo łańcuchowy układ przestrzenny kolonii i pozostałości jej zabudowy.

Przed 1830 r. powstały także Kościelniki (Kirchenhäuser, Kirchberg), założone na gruntach należących do parafii rzymsko-katolickiej w Słupcu. Osada zajęła północny stok Góry Wszystkich świętych, blisko dolnego wierzchołka zwanego Kościelcem. Rozwijała się bardzo wolno, gdyż jeszcze w 1845 r. znajdowały się na jej terenie tylko dwa budynki. W l. 1874–1908 odnotowano ich już 9–14, gdy użytkowano kamieniołom. Obecnie układ przestrzenny zanikającej kolonii nie jest czytelny, a zabudowa uległa destrukcji. W ruinie jest też obecnie folwark polny zwany nowym (Neues Vorwerck), założony w 1855 r. przez Oskar Wilhelm Ludwig hrabiego von Pilati na 200 morgach lasu. Znajdował się on na północny zachód od Słupca, przy jednej z dróg łączących tę wieś z Nową Rudą.

W związku z działalnością kopalni Johann Baptista założona została przy niej w l. ok. 1860–1866 huta szkła, produkująca kopalniane oświetlenie. Przy niej powstała niewielka, parodomowa kolonia domów robotniczych zwana Glashütte lub Johannishütte. W l. ok. 1874–1908 mieszkało w niej 113–157 osób. Później hutę zlikwidowano. Kolonia przetrwała i zwana była później Gruben. Huta znajdowała się na północ od kopalni „Johann Baptista”, w sąsiedztwie obecnego Osiedla Wojska Polskiego. Układ przestrzenny i zabudowa kolonii zanikły. Zachowały się natomiast układ i zabudowa kilkunastodomowej kolonii Dolsko, Zielonki (Wiesenthal), założonej przed 1866 r. u podnóża południowo-wschodniego stoku Wilkowca i na południe od Słupca. Kolonia ta leżąca pomiędzy Zagórzem a Rękawczynem miała układ rozproszony, a należące do niej domostwa wznoszono przy drogach polnych biegnących wzdłuż rozłogów. Układ ten dawna kolonia zachowała do dziś.

Po 1866 r. założono także Nagórzany (Oberberg), które usytuowano na zachodnim zboczu Przykrzca, na północny zachód od Słupca. W l. 1874–1908 kolonia ta składała się z 18–24 domów zamieszkiwanych przez 103–142 osoby. Przy skrzyżowaniu dróg, znajdowała się ufundowana w 1680 r. przez jezuitów kolumna z figurą Chrystusa jako Pana świata. Poniżej kolonii do 1890 r. czynna była kopalnia Concordia. Obecnie przysiółek wyludnia się. Czytelne są relikty jego łańcuchowego układu oraz zachowały się pozostałości zabudowy.

Zanikła zupełnie założona po 1866 r. niewielka, kilkunastodomowa kolonia górnicza Goldgraben, Goldgruben, usytuowana na południowy wschód od kopalni i mająca dawniej układ rozproszony. Teraz na jej miejscu znajdują się hałdy pokopalniane i osadniki.

VI.Nowa Ruda-Zacisze

Historycznenazwy miejscowości i ich etymologia

undir der Buche (1353, 1478), unter der Buche (1596, 1604),

Buchaw (1440, 1478, 1490), Buche (1559, 1632/1633), Puche (1560),

Buchau (1789–1945),

Najstarsza historyczna nazwa wsi undir der Buche, wywodziła się od pochodzącego z języka niemieckiego określenia de Buche. Miała charakter topograficzny i oznaczała miejsce przy bukowym lesie. Obecna nazwa miejscowości Zacisze obca jest lokalnej tradycji.

Historiamiejscowości

Po 1352 — Według Wittiga została założona wieś.

1353 — Pierwsza wzmianka o wsi undir der Buche, funkcjonującej już na prawie niemieckim.

1390 — Istniały dobra we wsi.

Przed 1400 — Jak sądził Wittig, cystersi mogli zapoczątkować wydobycie węgla kamiennego koło Zacisza.

1478 — Wzmiankowano kopalnię węgla kamiennego na terenie Zacisza (colunge unter der Buche), należącą do Paula Heinricha.

1596 — Wymieniono sołtysa z Zacisza.

1559–1631 — Zacisze należało do parafii w Nowej Rudzie, podobnie jak w późniejszych czasach.

1631–1789 – Wieś była niewielka. Miało w niej swe gospodarstwa tylko 5–13 kmieci, a w l. 1765–1789 — odnotowano także ok. 62 uboższych zagrodników i chałupników. Ludność wsi żyła z rolnictwa i w niewielkim stopniu z rzemiosła. Zapewne też zatrudniana była w kopalniach znajdujących się na gruntach tutejszego dominium. W 1765 r. Zacisze podzielone było na dwie części, większą należącą do Stillfriedów i mniejszą wchodzącą w skład dóbr kameralnych, obejmującą może sołectwo. W 1789 r. wymieniono dodatkowo także część wsi należącą do miasta (2 parcele) oraz zaliczono do Zacisza noworudzki zamek z trzema folwarkami.

1830–1845 — Do miejscowości podzielonej na dwie zasadnicze części należały wówczas 3 przysiółki oraz posiadłości miasta. Zacisze nabierało charakteru osady przemysłowej związanej z trzema kopalniami węgla kamiennego.

ok. 1885–1937 — Rozbudowujące się miasto wkraczało na terytorium gminy wiejskiej Zacisze, zajmując kupione w 1 poł. XIX w. grunty noworudzkiego dominium. Znajdowały się one m. in. na dawnym wzniesieniu Hopfenberg (z ul. Kopernika, Niepodległości). W 1885 r. gmina wiejska Zacisze wystąpiła z roszczeniami do tych gruntów, do parcel położonych na tyłach ul. Piastów, na terenie folwarku Kaltenvorwerck oraz do około 63 innych spornych działek. Nie uzyskała jednak wiele i w wyniku ugód zawartych w l. 1890 i 1897 miasto utrzymało zasadniczo swój stan posiadania, czyli ok. 110 ha wyłączonych z areału gminy wiejskiej Zacisze. W wyniku tej eskpansji miasta i przestrzennego połączenia Zacisza z Nową Rudą stało się ono towarzyszącym miastu osiedlem mieszkalno-przemysłowym. Dzięki sąsiedztwu miasta i rozwojowi górnictwa liczba mieszkańców Zacisza stale wzrastała i swój najwyższy poziom osiągnęła w 1933 r. (1547 osób). W 1939 r. Zacisze należało już do Nowej Rudy.

2000 — Zacisze jest mieszkalno-przemysłowym osiedlem Nowej Rudy ze skromną bazą handlowo-usługową.

Dziejedóbr

1353 —Katarzyna von Donyn z Nowej Rudy pobierała czynsze z Zacisza (undir der Buche).

1391–1393 — Do dóbr noworudzkich nie należała jeszcze cała wieś, ale tylko 2 i 1/2 łana dóbr.

1500 — Wzmiankowano Hansa von Warnsdorf zur Buche, zapewne właściciela wsi.

1524–1810 — Przed 1524 r. Zacisze stało się własnością Stillfriedów ze Ścinawki Średniej. Reprezentujący tę gałąź rodziny Jacoba von Stillfried und Rattonitz przekazał wieś swoim bratankom, Georgowi IV na Nowej Rudzie oraz jego bratu Adamowi, którzy przyłączyli ją do dóbr noworudzkich. W 1600 r. przy podziale dóbr Heinricha von Stillfried und Rattonitz starszego na Nowej Rudzie Zacisze zostało przekazane jego najmłodszemu, piątemu synowi Georgowi († przed 1615). Po jego śmierci wieś została ponownie scalona z dobrami noworudzkimi.

1810–1937 — Dobra w Zaciszu kupili wraz z całą noworudzką majętnością hrabiowie von Magnis. Sprzedali oni w r. 1822 miastu Nowej Rudzie m.in. większość gruntów dominium w Zaciszu, które zostały później rozparcelowane[105]. Pozostawili jednak sobie do 1898 r. jakieś parcele w Zaciszu. W 1902 r. miały one powierzchnię 31 ha i związane były z kopalnią Ruben. W l. ok. 1917–1930 grunty w Zaciszu połączone z działkami w Drogosławiu, Kolnie i w Nowej Rudzie miały łączną powierzchnię 21–26 ha, nadal należały do kopalni Ruben i były okresowo dzierżawione. W 1937 r. były już własnością należącego do Magnisów i Pilatich przedsiębiorstwa Neuroder Kohlen und Thonwerke. W 1945 zapewne te dobra zostały przejęte przez Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego, a w 1949 — oddane Ministerstwu Rolnictwa.

Tabelarycznezestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska
Rok	Areał w ha	Domy i dymy*	Ludność	Warstwy ludności	Instytucje publiczne, przemysł zajęcia ludności
1478					kopalnia węgla kamiennego
1604					gospoda
1631				13 kmieci
1632				9 kmieci
1765				8 kmieci, 92 zagrodników i chałupników	kopalnie
1789		75*	440	5 kmieci, 62 zagrodników i chałupników	2 młyny, 3 kopalnie, rzemiosło (m.in. gorzelnik, rzeźnik, 9 tkaczy lnu)
1830		89**			3 kopalnie, rzemiosło
1845		96**	700**		3 kopalnie, cegielnia, rzemiosło, w tym tkacze bawełny z 46 warsztatami tkackimi
1857			1000
1874		153**	1065**
1885	539	158**	1115
1895	427	144**	1065**
1908	426	151**	1371**		urząd gromadzki i urząd stanu cywilnego, kopalnie
1933			1547
1950					kopalnia węgla kamiennego

** z przysiółkami

Układprzestrzenny miejscowości i charakterystyka jej zabudowy

Zacisze rozlokowane zostało w dolnej części Doliny Woliborki, pomiędzy Górą Ruda i Górą Św. Anny. Miejscowość znajduje się przy drodze wylotowej z Nowej Rudy do Kłodzka i Dzierżoniowa. W poł. XVIII w. łańcuchowe Zacisze było wsią usytuowaną w pewnym oddaleniu od Nowej Rudy i położoną bliżej Woliborza. Z Nową Rudą łączyło się drogą w dolinie Woliborki, czyli dzisiejszą ul. Cichą. Najstarsze siedlisko Zacisza znajdowało się przy obecnych ulicach Jasnej, Srebrnej i Krzywej. Początki dalszych przekształceń układu przestrzennego wsi zaczęły się w l. 40. XIX w., gdy wytyczono na południe od wsi i na jej gruntach odcinek szosy z Kłodzka do Wałbrzycha — obecną ul. Niepodległości. Ulicę tę zabudowywano od 4 ćw. XIX w., a nowe budynki oraz zabudowane parcele pomiędzy Zaciszem i Nową Rudą stały się pierwszymi elementami nowego, wielodrożnego układu przestrzennego wsi. Stały się też częścią późniejszego przestrzennego połączenia Nowej Rudy i Zacisza, które w 4 ćw. XIX w. stanowiło już z Woliborzem jeden zespół osadniczy.

Choć samo Zacisze nie było duże, miało jednak stosunkowo duży areał gruntów, graniczących od wschodu i południowego wschodu z Nową Rudą. Do dawnej gminy wiejskiej, według jej roszczeń XIX w., należało także wzniesienie Hopfenberg [106]i może tyły parcel ob. ul. Piastów. Po ugodach w l. 1890–1897 miasto zachowało teren aż do obecnego dworca PKS przy ul. Niepodległości. Pozyskiwało też później inne grunty należące od Zacisza, i w końcu przed 1939 r. cała wieś została przyłączona do Nowej Rudy stając się jej przedmieściem. Głównie tu przewidywano budowę nowych osiedli. Pierwsze osiedla jak np. niezidentyfikowane obecnie osiedle Buchauer Siedlung planowano już w czasie I wojny światowej. W l. 1926–1928 zaprojektowano kolejne osiedle, położone na wschód od wzniesienia Hopfenberg i na południe od ul. Niepodległości, omówione już w kontekście rozwoju przestrzennego Nowej Rudy. Jest to obecne osiedle z ulicami Demokratów, Lipową, Mickiewicza, Graniczną i Ogrodową. Przy jego wschodnim krańcu i przy ul. Niepodległości zbudowano też przed r. 1932 niewielkie osiedle z trójkątnym placem i szeregową zabudową przy dwóch jego bokach. W sąsiedztwie tego osiedla powstało przed 1939 r. inne jeszcze niewielkie, szeregowe osiedle przy ul. Złotej z czworobocznym placem w głębi. Tak więc z ul. Niepodległości związany został ciąg trzech osiedli. Dwa inne, o bardzo prostych, szeregowych układach i także niewielkie usytuowano przy ul. Słonecznej. Po tych wszystkich zmianach układ przestrzenny Zacisza stał się niejednorodny Zachowany został łańcuchowy układ dawnej wsi, a jej nowsza część o charakterze podmiejskim otrzymała układ wielodrożny. Układ ten zachował się bez większych zmian do dziś.

Na tle zabudowy Zacisza wyróżnia się rządcówka (lub sołectwo) przy ul. Niepodległości 17, wzniesiona ok. 1860 r., ale budowana jeszcze według stylów architektonicznych 1 poł. XIX w. W ujęciu bryły budynku i w kompozycji wystroju jego elewacji czytelny jest jeszcze późny barok.

Tradycyjna, mieszkalna zabudowa Zacisza nie zachowała się, co było zapewne wynikiem industrializacji Obecna zabudowa wsi pochodzi z 2 poł. XIX w. i z początku XX w. oraz reprezentuje skromną architekturę wernakularną. Dominują stypizowane bryły domów wywodzące się z neoklasycyzmu, najczęściej z środkowymi, podwyższonymi ryzalitami pozornymi z trójkątnymi szczytami. Bardzo skromny wystrój elewacji tworzą głównie gzymsowania i proste obramienia okienne. Przy ul. Niepodległości wzniesiono domy o podobnych bryłach, ale zbudowane w stylu budownictwa ceglanego (nr 21, 23, 56). Budownictwo początku XX w. reprezentuje wielorodzinny budynek mieszkalny przy ul. Srebrnej 7, wzniesiony zapewne według jakiegoś standartowego projektu. Skromnie też prezentuje się zabudowa osiedlowa wypełniająca małe osiedla przy ul. Niepodległości, Złotej i Słonecznej. Tworzą ją jednokondygnacjowe domy o bardzo prostych bryłach, dwurodzinne z dachami dwuspadowymi.

Historyczneprzysiółki Zacisza

Przysiółki Zacisza powstały w południowej części gruntów uprawnych należących do wsi, pomiędzy Zaciszem, Nową Rudą, Dzikowcem i Słupcem. Przy starej drodze z Nowej Rudy przez Słupiec do Kłodzka powstały osady Sośnina i Siemiątków, położone blisko folwarku polnego Kaltenvorwerck. Przy innej drodze do Słupca założono Dolinę, a przy drodze do Dzikowca — kolonię Sichdichfür.

Najstarszymi przysiółkami Zacisza są Sośnina i osada Schichdichfür. Pozostałe przysiółki i kolonie powstały w 2 poł. XIX w. Zakładane były na rozparcelowanych tylnych częściach (Hinteracker) dóbr kmiecych, a domy wznosili osadnicy.

Sośnina (Kiefer) wzmiankowana była już w 1674 r., ale nie wiadomo, czy wówczas nazwa ta odnosiła się już do przysiółka, czy też do lasu sosnowego. Od tego lasu otrzymała swą nazwę także gospoda (Kieferschank) usytuowana przy trakcie z Nowej Rudy do Kłodzka. Zapewne w jej sąsiedztwie powstał przysiółek, założony przed 1748 r. na gruntach folwarku Kaltenvorwerck. Osada zwana była: Kieferei (1829, 1874), lub Kiefferhäuser (1748), Kieferhäuser, 1845-1945). Zajmowała północno-wschodnie zbocze Góry Św. Anny. Ok. 1748 r. przysiółek tworzyło 5 parcel zagrodniczych, a w 1825 r. znajdowało się na jej terenie 14 domów. W 2 poł. XIX w. 19–31 budynków mieszkalnych zajmowało 125–228 osób. Osada wyludniała się w XX w. W końcu XIX w. miała układ łańcuchowy, którego osią był stary trakt do Kłodzka, wówczas lokalna, polna droga, ob. ul. Stara Osada i Kołowa. Łańcuchowa, niewielka Sośnina tworzyła wraz z Siemiątkowem, folwarkiem Kaltenvorwerck oraz z kolonią Nowej Rudy Kuźnicą jeden zespół osadniczy. Obecnie zachowały się relikty dawnego układu przestrzennego i dawnej zabudowy Sośniny. Na jej terenie wprowadzana jest współcześnie nowa zabudowa.

Ok. 1750 r. istniał też przysiółek Habitschhäuser, zwany później Schindelhäuser lub Volkelhäuser. Usytuowany był przy lokalnej drodze z Zacisza ku dawnemu traktowi do Kłodzka. Był to mały przysiółek z dwiema zabudowanymi parcelami. W przysiółku mieszkało maksymalnie 15 osób (1908).

Niejasna jest geneza kolonii Sichdichfür położonej przy drodze z Zacisza do Dzikowca. Według lokalnej tradycji miał w przeszłości znajdować się na miejscu kolonii las, w którym Stillfriedowie mieli swój dom myśliwski. Później zbudowano na terenie późniejszej osady gospodę, a w XIX w. założono kolonię tkaczy i górników. W 1908 r. kolonia ta miała układ rozproszony i łączyła się mającym podobny układ Nowym Dzikowcem. W 16 domach mieszkało 81 osób. Obecnie zachował się układ przestrzenny kolonii znajdującej się obecnie częściowo w granicach miasta, a częściowo w granicach gminy wiejskiej Dzikowiec. Część kolonii odłączona od Nowej Rudy i scalona z drugą kolonią Zacisza — Ebersdorfer Grenze zwana jest obecnie Nowym Dzikowcem.

Wspomniana kolonia Ebersdorfer Greznze wzmiankowana była po raz pierwszy w 1874 r. W l. 1874–1908 znajdowało się na jej terenie 16–17 budynków zamieszkiwanych przez ok. 100 osób. Kolonia o układzie rozproszonym (przy lokalnych drogach) tworzyła z kolonią Sichdichfür jeden zespół osadniczy. Przyłączona obecnie do Dzikowca zwana jest nowym Dzikowcem.

W l. 70. XIX w. wzmiankowano też Dolinę (Schlegeler Grenze), niewielką, parodomową osadę o układzie wielodrożnym, położoną w dolinie potoku i przy obecnej szosie z Nowej Rudy do Kłodzka (ul. Słupieckiej), na północny zachód od Porąbki, kolonii Słupca. W kolonii tej 6–8 domów zamieszkiwało 29–46 osób. Jeden z domów (nr 42) należał w l. 20. XX w. do J. Wittiga i jest muzeum tegoż teologa i historyka. Obecnie czytelny jest jeszcze układ przestrzenny kolonii, zachowała się też znaczna część jej zabudowy.

Zwszystkich kolonii Zacisza najpóźniej powstał Siemiątków (Neue Welt), na terenie którego znajdowała się w przeszłości gospoda o tej samej nazwie. Kolonia wzmiankowana w 1895 r. została założona na stoku Góry Św. Anny, przy dawnym trakcie do Kłodzka, pomiędzy Sośniną, folwarkiem Kaltenvorwerck i Kuźnicą, z którymi to osadami tworzy jeden ciąg osadniczy o układzie łańcuchowym (ul. Kołowa). Ok. 1895 r. 9 budynków stanowiących zabudowę Siemiątkowa zamieszkiwało 65 osób. Natomiast w 1908 r. kolonia znacznie się wyludniła.

VII.Górnictwo węgla kamiennego w okolicach Nowej Rudy

Zarysdziejów

Początki górnictwa w okolicach Nowej Rudy Wittig datował na okres przed 1400 r. Wiązał je z działalnością cystersów, mających swe dobra w Drogosławiu (?). Pierwsza jednak, archiwalna wzmianka o kopalniach węgla kamiennego w sąsiedztwie Nowej Rudy pochodzi z r. 1478 i dotyczy kopalni węgla w Zaciszu zwanej unter der Buche. Następne informacje o wydobyciu węgla w okolicach Nowej Rudy pochodzą z 1545 r., kiedy to czynna była kopalnia w Bożkowie. Została ona wzmiankowana, obok kopalni w Zaciszu i w Słupcu w r. 1625. Były to wówczas jedyne kopalnie koło Nowej Rudy lub trzy najważniejsze. Wojna trzydziestoletnia przyhamowała rozwój górnictwa, ale odżyło ono w 2 poł. XVII w. I tak np. ok. 1662 r. użytkowano liczne szyby pomiędzy Słupcem a Bożkowem. Działały niektóre stare kopalnie, jak w Słupcu oraz zakładano nowe: m.in. w Jugowie (1662), Bożkowie (1663), Dzikowcu (1677) i Woliborzu (lata 60. XVII w., 1697). Kopalnie te, a właściwie dość płytkie szyby kopalniane użytkowano najczęściej przez kilkadziesiąt lat. Później wyznaczano kolejne pola górnicze i budowano nowe szyby. W czasach nowożytnych pola górnicze i kopalnie należały do właścicieli dóbr, i były często dzierżawione przedsiębiorcom, chłopom lub mieszczanom. Użytkowano je najczęściej zimą, gdyż pracowali w nich pańszczyźniani chłopi, którzy w kopalniach należących do szlachty odrabiali pańszczyznę. Dopiero upowszechnione stosowanie węgla spowodowało całoroczną, nieprzerwaną pracę kopalń

Gdy Prusy przejęły Śląsk i Hrabstwo Kłodzkie węgiel włączono do regaliów. Oznaczało to, że jego wydobycie objęte zostało monarszym prawem wyłączności. Władze domagały się od właścicieli kopalń płacenia dziesięcin oraz opłat za tzw. nadania, czyli prawo użytkowania kopalń. Zaczęto sporządzać rejestry przedsiębiorstw. Według nich, np. w 1746 r. czynne były na obszarze od Ludwikowic do Bożkowa trzy kopalnie należące do hrabiów von Götzen z Bożkowa, do baronów von Pilati i do baronów von Stillfried und Rattonitz z Nowej Rudy. Rozwój górnictwa został znacznie przyspieszony od końca XVIII w., gdyż związany był zapotrzebowaniem na paliwo węglowe w przemyśle oraz w gospodarstwach domowych. W 2 poł. XVIII stulecia zintensyfikowano prace poszukiwawcze złóż węgla kamiennego na południowo-wschodniej krawędzi Gór Sowich w okolicach Przygórza. Kontrolę na kopalniami sprawował od 1769 r. Pruski Urząd Górniczy.

Na początku XIX w. nadal szukano złóż węgla na obszarze nadania górniczego Nowa Ruda. W tutejszych kopalniach warunki pracy były trudne, a węgiel sprzedawany głównie na lokalnym rynku był droższy niż węgiel górnośląski. Wszystko to spowalniało w 1 poł. XIX w. rozwój górnictwa. W tej sytuacji właściciele kopalń łączyli małe kopalnie we większe i nowocześniejsze zakłady wydobywcze. Czynili to np. hrabiowie von Magnis, którzy ok. 1815 r. ze znacznej części kopalń na terenie Drogosławia, Dzikowca, Przygórza i Zacisza utworzyli jedno przedsiębiorstwo.

Szybszy rozwój dolnośląskiego górnictwa przypadł dopiero na 2 poł. XIX w. oraz na dwa pierwsze dziesięciolecia XX w. Nastąpiło wówczas znaczne rozszerzenie się rynków zbytu, m.in. dzięki doprowadzeniu linii kolejowej, wykorzystywaniu węgla w przemyśle (maszyny parowe), w transporcie kolejowym i dzięki liczbowemu wzrostowi siły roboczej rekrutującej się w dużym stopniu z uboższych warstw ludności wiejskiej. W r. 1862 istniały w okolicach Nowej Rudy 32 pola górnicze, z których 19 było skonsolidowanych. Nie obyło się też bez okresów kryzysów w górnictwie. Pierwszy przypadł na lata ok. 1840–1871, a kolejny wystąpił w l. 1875–1879. W dolnośląskim górnictwie stagnacja utrzymywała się jeszcze do 1889 r.

Od końca XIX w. oprócz węgla kamiennego wydobywano i przetwarzano w okolicach Nowej Rudy także łupek i glinkę[107], do eksploatacji której prawo uzyskali Magnisowie. Na obszarze wydobywczym koło Nowej Rudy posiadali oni trzy skonsolidowane kopalnie: Frischauf w Bożkowie, Ruben w Zaciszu-Kolnie i Rudolf pod Przygórzem. Inne kopalnie, jak np. Johann Baptista i Concordia w Słupcu należały do baronów von Pilati. Wszystkie te kopalnie zostały połączone w 1898 r. w jedno przedsiębiorstwo zwane Neuroder — Kohlen und Thonwerke[108], z siedzibą dyrekcji najpierw w Bożkowie, a od 1901 — w Nowej Rudzie.

Kolejny poważny kryzys w dolnośląskim górnictwie przypadł na czas I wojny światowej. Później, w okresie międzywojennym górnictwo przeżywało okresy regresu lub stagnacji. Przyczyną były niekorzystne warunki geologiczno-transportowe, peryferyjne położenie geograficzne i odcięcie od tradycyjnych rynków zbytu w wyniku ustalenia nowych granic po I wojnie światowej. Zmniejszeniu uległ eksport, a ponadto wyrosła konkurencja — zagłębie górnicze w Rejonie Zachodniogórnośląskim, popierane przez państwo ze względów politycznych. Spadła liczba zatrudnionych. W tej sytuacji węgiel z dolnośląskich kopalni użytkowano lokalnie, m.in. do produkcji energii elektrycznej w elektrowni w Ścinawce Średniej oraz wytwarzano z niego koks. Nawet w czasach kryzysu sytuacja ekonomiczna kopalń noworudzkich była znacznie lepsza niż wałbrzyskich. Do 1930 r. działały tu dwa przedsiębiorstwa Neuroder — Kohlen und Thonwerke i kopalnia Wenzeslaus w Ludwikowicach[109], a później — tylko przedsiębiorstwo Neuroder — Kohlen und Thonwerke zwane Neu—Kotho, do którego należały kopalnie Ruben w Zaciszu-Kolnie, Rudolf w Przygórzu i Johann Baptista w Słupcu. W 1939 r. zamknięto kopalnię w Jugowie

Wydobycie węgla kamiennego w kopalniach należących dawniej do przedsiębiorstwa Neu—Kotho podjęto od lipca 1945 r., a rację utrzymania tych kopalń stanowiło zaleganie w złożach węgla koksującego. W 1948 r. połączono kopalnie Nowa Ruda, Przygórze i Jan w jedną kopalnię KWK Nowa Ruda, a należące do nich jednostki produkcyjne otrzymały nazwy Szyb Piast, Szyb Bolesław i Szyb Jan. Jednostki te w 1951 r. zostały podniesione do rangi samodzielnych przedsiębiorstw. W 1954 r. odłączono od KWK Nowa Ruda kopalnię Jan i utworzono z niej przedsiębiorstwo państwowe KWK Słupiec z siedzibą w Słupcu. Następnie w 1971 r. połączono KWK Nowa Ruda z KWK Słupiec w kopalnię KWK Nowa Ruda z siedzibą w Słupcu. Najwyższe wydobycie w historii kopalni odnotowano w 1976 r. W l. 1992–2000 realizowano program likwidacji kopalni.

Gwarectwogórnicze w Nowej Rudzie

W l. 1598 i 1608 wzmiankowano w Nowej Rudzie gwarectwo górnicze. Od 1769 r., na mocy postanowień Pruskiego Urzędu Górniczego utworzono górnicze spółki brackie kształtowane na wzór organizacji cechowych. Górnicy śląska i Hrabstwa Kłodzkiego otrzymali pewne przywileje i w okresie pracy w górnictwie zwolnieni byli od pańszczyzny. Musieli jednak złożyć przysięgę wierności i posłuszeństwa w urzędzie górniczym. Zniesienie poddaństwa w 1807 r. spowodowało liczbowy wzrost załóg górniczych[110].

Już ok. 1815 r. Nowa Ruda była administracyjnym centrum kopalń Magnisów, a na siedzibę zarządu obrano zamek. Później, po 1898 r., po założeniu przedsiębiorstwa Neuroder Kohlen- und Tonwerke, w zamku miało swoją siedzibę gwarectwo. Tu też przed 1932 r. założono Muzeum Górnictwa. Medyczną opieką nad górnikami zajmował się początkowo lekarz górniczy, czynny w Nowej Rudzie około 1845 r. W 2 poł. XIX w., w związku z rozwojem cywilizacji, wzrostem liczby górników i realnym zagrożeniem życia w kopalniach (wyrzutami gazowo-skalnymi) nie było to wystarczające. Zbudowano zatem w mieście (na wzniesieniu Haumberg) w 1911 r. wielki szpital górniczy, należący do dolnośląskiego gwarectwa, jeden z największych na Śląsku.

Po 1945 r. działało w Nowej Rudzie gwarectwo górnicze. W l. 1945–1954 siedzibą dyrekcji kopalni był nadal zamek. Nie wiadomo, co stało się ze znajdującym się w nim przedwojennym Muzeum Górnictwa. Nowe muzeum urządzono przy ul. Obozowej 4, przy dawnej kopalni Rubengrube, później KWK Nowa Ruda (Piast). Szpital górniczy został oddany ZOZ w Nowej Rudzie.

Kopalnie wDrogosławiu

1753 — Na gruntach baronów von Stillfried und Rattonitz farbiarz Jerzy Ruhm ze Srebrnej Góry założył kopalnię Neue Hoffnung, czynną po 1754 r. i wkrótce zlikwidowaną.

1801–1854 — Powstała kopalnia Gustaw założona przez radcę sądowego Franckego z Nowej Rudy, zwana od 1815 r. Gustaw Heinrich. W 1815 r. kopalnie w Drogosławiu przyłączono do przedsiębiorstwa Magnisów, zwanego Gräfl. Magnis’schen Bergwerksverwaltung. W Drogosławiu, w l. 1853–1854 eksploatowano także kopalnię Amazone.

1913 — Na gruntach Drogosławia znajdowały się pola górnicze należące do kopalni Mittelsteine.

ok. 1939 — Na obszarze gminy wiejskiej Drogosław założono po 1919 r. szyb Annaschacht (z zabudową towarzyszącą) sąsiadujący z kompleksem zabudowy szybu Bahnschacht należącego do kopalni Ruben w Zaciszu-Kolnie.

2000 — Dawny szyb Annaschacht stanowił część kopalni Nowa Ruda.

Kopalnie wZaciszu–Kolnie

Przed 1400 — Cystersi mogli, według Wittiga, zapoczątkować wydobycie węgla kamiennego koło Zacisza.

1478 — Pierwsza, wzmiankowana właścicielka kopalni w Zaciszu, wdowa Barbara Heinisch sprzedała ją Paulowi Heinrichowi. W rękach tej rodziny kopalnia pozostawała do 1590 r.

1590 — Heinrich Heinrich zawarł umowę z kmieciem węglowym (Kohlenbauer) Wenzelem dotyczącą uruchomienia starej kopalni położonej na gruncie zwanym Wenzelserbe. Nie wiadomo kiedy grunt ten nabył Heinrich von Stillfried und Rattonitz starszy, który wydzierżawił ją wspomnianemu powyżej Heinrichowi. Dał mu też możliwość zakładania kopalń na innych gruntach i nałożył obowiązek dostarczania części urobku do dominium.

ok. 1600–1625 — Czynna była kopalnia węgla w Zaciszu, którą w 1615 r. dzierżawili dwaj przedsiębiorcy Georg Kästner i Michael Hartwig. Rozbudowywano wówczas kopalnię i drążono nowe szyby. Kopalnia znajdująca się pomiędzy Drogosławiem a Woliborzem[111] należała do baronów von Stillfried und Rattonitz z Nowej Rudy, którzy otrzymywali z niej wpływy.

1742–1868 — W 1742 r. baronowie von Stillfried und Rattonitz z Nowej Rudy założyli w nowym miejscu (?), bliżej Nowej Rudy i Drogosławia kopalnię Ruben. W r. 1777 zgłoszono pola górnicze pod nazwami Joseph (eksploatowane do 1802 r.) i Sankt Georgengrube. Kopalnia Ruben swą zarejestrowaną działalność rozpoczęła w 1788 r. Znajdowała się ona na gruntach Zacisza, lub — na gruntach Kolna. W l. 1801–1810 czynna była w Zaciszu kopalnia[112]: Neuer Joseph. Przed 1815 r. połączono dwa pola górnicze Joseph i Sankt Georgengrube w jedno pole o nazwie Joseph[113]. W 1840 r. czynny był w kopalni szyb Schurr. W 1860 r. dokonano konsolidacji kopalni Rubengrube. Przyłączono wówczas do niej m.in. pola górnicze znajdujące się na terenie Zacisza (Neue Rubengrube, założone w 1835 r., Joseph i Sankt Georgengrube), pole górnicze w Dzikowcu (Lisette, założone w r. 1840) oraz pole górnicze w Drogosławiu (Lisette Touissant, założone w 1839). Do 1868 r. wydobycie węgla w kopalni było jednak małe.

1868–1945 —W 1868 r. zgłębiono szyb kopalni Rubengrube zwany Maxschacht. W rok później uruchomiono eksploatację sztolnią Joseph, usytuowaną pomiędzy szybami Maxschacht i Ruben [114].Dalszemu rozwojowi kopalni sprzyjały odkrycie w 1877 r. cennych złóż łupku ogniotrwałego oraz budowa linii kolejowej z Kłodzka do Wałbrzycha (1880), umożliwiającej dostęp do nowych rynków zbytu. W konsekwencji nastąpiła intensyfikacja wydobycia węgla i łupku wykorzystywanego w przemyśle. Warunki eksploatacji były jednak uciążliwe. W 1910 r. użytkowano trzeci szyb kopalni Ruben/Bahnschacht. W wyniku głębienia kopalnianych szybów dotarto w pierwszym dziesięcioleciu XX w. do głębokości, na których występował gaz. Zaczęły się więc w kopalni wyrzuty gazowo-skalne, ograniczające okresowo wydobycie. Ok. 1917 r. rozbudowywano kopalnię, którą w okresie międzywojennym modernizowano technicznie. W 1934 r. założono przy kopalni Przyzakładową Szkołę Górniczą.

1945–2000 — Od r.1945 zaczęto użytkować kopalnię Ruben zwaną teraz Piast lub częściej Nowa Ruda. Zajmowała ona Obszar Górniczy Nowa Ruda o powierzchni 23,59 km² usytuowany w środkowej części Noworudzkiego Rejonu Węglowego. Znajdują się tu złoża węgla kamiennego, a pod nimi — złoża łupku ogniotrwałego i argilitu (glinki). Użytkowano dwa szyby kopalniane Lech (dawny szyb Maxschacht) i Piast (dawny szyb Bahnschacht). Kopalnię systematycznie modernizowano pod względem technologicznym, ale jej dalszy rozwój ograniczały urbanizacja jej otoczenia i dość częste wyrzuty gazowo-skalne. W 1946 r. otwarto przy kopalni Zasadniczą Szkołę Górniczą, a r. 1954 siedziba dyrekcji KWK Nowa Ruda została przeniesiona z miasta (z zamku) na teren kopalni. W l. 70. XX w. realizowano program rozbudowy i rekonstrukcji kopalni zakończony w 1975 r. W r. 1980 zamknięto prażalnię łupku, a po 1992 r. rozpoczęto likwidację kopalni.

Kopalnie wSłupcu

Kon. XVI w.– ok. 1625 — Wysuwane są przypuszczenia o wydobyciu węgla koło Słupca już w końcu XVI stulecia. Pierwsza jednak wzmianka o górnictwie pochodzi z 1607 r., kiedy to natrafiono na złoża złota koło wsi. Znaleziono też węgiel kamienny, gdyż w 1625 r. wzmiankowano jego kopalnię w Słupcu.

1681–1789 — Kopalnie węgla w Słupcu należały do dóbr. W 1742 r. założono nową kopalnię Johann Baptista, sztolnię w dolinie poniżej obecnego osiedla Koszyn. W trzy lata później, w r. 1745 czynne były 3 kopalnie Pilatich, w 1767 r. były to kopalnie Johann Baptista, Fortruna i Glückaufschacht. Kolejny szyb Louisenstollen wzmiankowano w 1782 r.

1815–1859 — Hrabiowie von Pilati użytkowali kopalnie Alte Lisette (1815), Johann Baptista, Segen Gottes (1830) i Neue Lisette (zwaną od 1843 Glückauf-Philippgrube). Do 1840 r. nastąpił wzrost wydobycia w kopalni Johann Baptista. Węgiel sprzedawano hutom na Morawach. Około poł. XIX w. zmieniła się technologia wydobycia węgla. Zaczęły powstawać kopalnie głębinowe. Taki charakter otrzymał np. szyb Oskarschacht w1858 r. Koło Słupca znajdowały się też złoża miedzi. Wydobycie prowadzono ok. 1859 r. w kopalniach miedzi Onkel Fritz i w 2 innych, prywatnych kopalniach należących do kupców.

kon. XIX w.–1945 — Prowadzono zakrojone na szeroką skalę prace poszukiwawcze złóż węgla kamiennego na zachód od Słupca. W 1897 r. znaleziono łupek ogniotrwały i po ugodzie z Magnisami powstało przedsiębiorstwo Gewerkschaft Neuroder Konsorcium Kohlen und Thonnwerke. Natrafiono też na złoża węgla kamiennego. Również w 1897 r. przebudowano kopalnię Johann Baptista. Założono w 1901 r. nowy szyb wydobywczy Bianka, dla którego jako szyb wentylacyjny wykorzystano starszy szyb Oskarschacht. W 1902 r. połączono słupieckie kopalnie z bożkowską kopalnią Frischaufgrube i od tego czasu nowe przedsiębiorstwo zwane było Johann Baptista Grube. W l. 20. XX w. znaczną część wydobycia sprzedawano elektrowni w ścinawce średniej, a okres szczytowy w funkcjonowaniu kopalni przypadł na r. 1923. W czasach wielkiego kryzysu gospodarczego, około r. 1930 kopalni groziła likwidacja, ale sytuację uratowało zamknięcie zakładu wydobywczego w Ludwikowicach i przejęcie jego rynków zbytu.

1945–2000 — Obszar Górniczy Słupiec ze złożami węgla i łupku ogniotrwałego, szybami Jan, Nowy I i Nowy II zajmuje powierzchnię 24.08 km². W przeciwieństwie do kopalni Piast/Nowa Ruda brano pod uwagę tylko rozbudowę kopalni w Słupcu. W r. 1956 opracowano Generalny Projekt Wstępny dla KWK Słupiec przewidujący rozwój kopalni przez budowę nowego szybu wydobywczego. W trzy lata później opracowano plan koncepcyjny kopalni Słupiec i ukończono rozbudowę zakładu przeróbczego. W 1961 r. po intensywnych poszukiwaniach nowych złóż znaleziono poważne zasoby węgla i łupku, co stało się podstawą do opracowania kolejnego Generalnego Projektu Wstępnego rozbudowy KWK Słupiec. W l. 1962–1964 zrealizowano pierwszy etap rozbudowy kopalni i przeprowadzono głębienie szybu wydobywczego Nowy I i szybu wentylacyjnego Nowy II. Żelbetową wieżę szybu Nowy I zbudowano w r. 1965. W l. 1966–1984 realizowano dalsze inwestycje związane z cyklem technologicznym i potrzebami socjalnymi. W 1970 r. ukończono stawy osadowe. W wyniku tych wszystkich działań kopalnia w Słupcu stała się największą w Dolnośląskim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego.

VIII. Materiały wykorzystane wopracowaniu

Archiwaliai rękopisy

Akta dotyczące kościoła ewangelickiego w: Kirchenbauten im Reg. Bez. Breslau, Vol. III, 1846–1868. Geheimes Sttatsarchiv Berlin, Rep. 76 IX, Sect. 8. Nr 1$ Ev. Konsistorium II/2309, Kirchenangelegenheiten Neurode, 1844–1924, A.P. Wrocław; Kirchenangelegenheiten Neurode 1851–1962, Ev. Zentralarchiv Berlin, EOK 7/14859.

Ankauf der Freiherrl. v. Pilatischen Lehnguts zu Schlegel, 1781, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum Magnisów, Akta, Magn. 2381.

Archeologiczne Zdjęcie Polski w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Dokumentacja obszaru AZP 90–23, W. Rośkowicz, 1989.

Dokumentacja obszaru AZP 91–23, W. Rośkowicz, 1989.

Buchau [Zacisze], Kieferei ]Sośnina] und Annaberg, [ok. 1674–1831], Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum Magnisów, Archiwum Magnisów, Akta, Magn. 2432.

Dokumenty dotyczące dóbr noworudzkich z lat 1807–1810, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum Magnisów, Archiwum Magnisów, Akta, Magn. 2393.

Dokumenty dotyczące rozwoju górnictwa na terenie Drogosławia w l. 1709–1718, Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Archiwum Magnisów, Wrocław, Archiwum Magnisów, Akta, Magn. 2366.

Brzezicki S., Architektura kościołów Josepha Ebersa (1845–1923) jako przykład syntezy sztuki katolickiej i protestanckiej. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Zofii Ostrowskiej-Kębłowskiej, Wrocław 1994, Instytut Historii Sztuki Uniwerystetu Wrocławskiego.

Publikacje

Adressbuch des Grundbesitzes in der Provinz Schlesien dem Areal von 500 Morgen aufwärts mit Angabe des Gutes, der speziellen Culturamtes des Grundsteuer Reinertrages, des Besitzers resp. Pachters, der nächsten Post-Telegraphen- und Eisenbahn-Stationen und der Industriezweige, welche auf dem betreffenden Gute betrieben werden, Berlin 1873.

Adresbuch für die Grafschaft Glatz 1924/1925.

Albert F., Glätzer Frühgeschichtel. Die merkwürdige Deutung des ON. Schlegel, Glatzer Heimatblätter, 21/1935

Albert F., Eine Kirchenstatistik der Grafschaft Glatz vom Jahre 1756, Glatzer Heimatblätter, 13/1927, Nr 1.

Bach A., Urkundliche Kirchen-Geschichte der Grafschaft Glatz, Breslau 1841.

Berger A., Eine Übersicht über die Pfarreien und Kuratien der Grafschaft Glatz betreffend die Zeit von 1841–1946, Kirchlengen, Kreis Herford 1961, mps.

Bernatzky A., Lexicon der Grafschaft Glatz, Leimen/Heidelberg 1984.

Berndt J. Ch. G., Wegweiser durch des Sudeten-Gebirge, Breslau 1828.

Białowąs M., Kościół i parafia rzymskokatolicka w Nowej Rudzie, Nowa Ruda 1948.

Blaschke A., Die Grafschaft Glatz im Jahre 1632/1633, Glätzer Heimatblätter, Jg. 16, 1930.

Bohm Ch. L., Handbuch der Geographie und Statistik des preussischen Herzogthums Schlesien, Berlin 1806.

Börsch-Supan E., Müller-Stüler D., Friedrich August Stüler 1800–1865, München, Berlin 1997.

Braumühl, Das Schloß Neurode im Wandel der Zeiten, Glatzer Heimatblätter 17/1931.

Brosig A., Neuester und zuverlässigster Führer durch die Grafschaft Glatz von [...], Breslau 1866.

Czechowicz B., Siedemnastowieczne barokowe kaplice na Ziemi Kłodzkiej, śląski Labirynt Krajoznawczy, Wrocław 1993.

Czechowicz B., Kaplica św. Anny na górze Świętej Anny koło Nowej Rudy (architektura, wyposażenie i artystyczne formy kształtowania otoczenia). [w:] Człowiek i środowisko w Sudetach. Red.: M. Boguszewicz, A. Boguszewicz, D. Wiśniewska, Wrocław 2000, s. 277-298.

Dziewulski W., Zaludnienie i germanizacja Ziemi Kłodzkiej, Rocznik Kłodzki, T. I, 1948,

Ein altes Wahrzeichen an einem Hause in Neurode, Neuroder Heimatblätter 1 (nr 18), 1925.

Elsner, Geschichte des Steinkohlenbergbaues in der Grafschaft Glatz, Guda Obend 20/1930.

Ferien in der Grafschaft Glatz, Breslau [1930]

Festschrift zur 50 Wiederkehr des Gründungstages an 1 März 1891 der Firma Geyer & Klemt Neurode, 1941.

Fischer Ch. F., Geographisch-statistisches Handbuch über Schlesien und die Grafschaft Glatz, Breslau und Jauer 1818.

Fogger J., Erzbergbau im Neuroder Eulengebirgsteil, Glatzer Heimatblätter, 23/1937.

Gemeindelexicon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 1 December 1885, Berlin 1887

Gemeindelexicon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 1 December 1905, Berlin 1908.

Die Gemeinden- und Gutsbezirke des Preussisches Staates und ihre Bevölkerung. Nach dem Urmaterialien der allgemeinen Volszählung vom 1 December 1871 bearbeitet und zusammengesetzt vom K oniglichen Statistischen Bureau. V. Die Provinz Schlesien, Berlin 1874.

Gierłowski Z., Kopalnie węgla kamiennego w Nowej Rudzie. Zarys historyczny, Wrocław 1973.

Glatzer Bahnbaukalender, Die Grafschaft Glatz 12/1917, nr 5/6.

Grzybowski W., Oddychając historią wieków. Kościół i parafia św. Mikołaja w Nowej Rudzie 1337–1997, Nowa Ruda 1997.

Hainke A., Bildstöcke der Grafschaft Glatz, Glatz 1930.

Hainke A., Die Grafschaft Glatz, Breslau 1941.

Heinzelmann, Beiträge zum Predigergeschichte der Grafschaft Glatz von 1524–1624, Liegnitz 1914.

Heinzelmann Pastor in Glatz, Geschichte der ewangelischen Kirche der Grafschaft Glatz, Glatz 1917.

Historia i kronika kopalni węgla kamiennego Nowa Ruda. Zarys dziejów, praca zbiorowa, Kraków 1989.

Hoffmann J., Goldwiese, Eigenes aus der Geschichte der Pfarrei Neurode und deren ehemaliges Filialen, Neuroder Heimatblätter 1 (nr 10), 1925.

Hoffmann J. in Goldwiese, Neurode und seine Kirchen, Die Grafschaft Glatz 20/1925.

Hoffmann J., Goldwiese, Kurze Geschichte der kath. Pfarreien des Kreises Neurode, Neuroder Heimatblätter 2 (nr 13), 1926

Hoffmann J., Goldwiese, Kurze Geschichte der kath. Pfarreien des Kreises Neurode, Schlegel, Neuroder Heimatblätter 2 (nr 17), 1926

600-Jahr-Feier der Bergstadt Neurode, Neurode 1937.

Just W., Schlegel. Ein Streifzug durch die Gechichte des Dorfes, Die Grafschaft Glatz 27/1932.

Der Kaiserbrief über die Neuroder Stadtrechte 1569, Glatzer Heimatblätter, 17/1931.

Katholische Liebestätigkeit in der Grafschaft, Arnestus Kalender, 1929.

Klemenz P., Die Ortsnamen des Kreises Neurode, Neuroder Heimatblätter 2 (nr 9), 1926

Klemenz P., Die Ortsnamen der Grafschaft Glatz sprachlich und geschichtlich erklärt, Breslau 1932.

Knie J., Geographische Beschreibung von Schlesien, preussischen Antheils der Grafschaft Glatz und der preussischen Markgrafschaft Ober Laussitz, Breslau 1830.

Knie J., Alphabetisch–statistisch–togographische Übersicht der Dörfer, Flecken, Städte und anderen Orte der Königlichen Preuss. Provinz Schlesien, Breslau 1845.

Kögler J., Dokumentierte Geschichte und Beschreibung der Mediatstadt Neurode [1897] w: Kögler J., Die Chroniken der Grafschaft Glatz, Band I, Modautal 1992.

Kolbe B., Auszug aus dem im Steueramte zu Glatz befindlichen Urbarium des Grafen Hans von Hardeck von Jahre 1534, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. II, Habelschwerdt 1882/3.

Kolbe B., Urbarium der Grafschaft Glatz von Jahre 1571, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. III, Habelschwerdt 1883/4.

Kurze geschichtliche Nachrichten zum Album der Grafschaft Glatz, Glatz (1862)

Kwaśny Z., Wosch J., Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1975.

Lincke U., Auszug aus dem Urbarium der Stadt Neurode von Jahre 1665, Grofschoftersch Feierobend 1932.

Lincke U., Die Erbherren von Neurode bis zum Jahre 1813, Glatzer Heimatblätter 17/1931.

Lincke U., Die Glatzer Güter im Jahre 1640, Glatzer Heimatblätter 15, 1929.

Lincke U., Die von den Husiten zerstörten Glatzer Burgen und Dörfer, Glatzer Heimatschriften, 20/1928.

Ludwig F., Die Grafschaft Glatz in Wort und Bild, Glatz 1896/1897.

Maetschke, Geschichte des Glatzer Landes vom Beginne der deutschen Besiedlung bis zu den Husittenkriegen, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. VIII, Habelschwerdt 1888/1889.

Lutsch H., Die Kunstdenkmäler der Landkreise der Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889.

Maetschke E., Was kann man über die Besiedlung des Kreises Neurode sagen, Neuroder Heimatblätter 1 (nr 18), 1925.

Nachtrag zu Albert F., Die merkwürdige Deutung des ON. Schlegel, Glätzer Heimatblätter, 21/1935.

Nagel P., Glatz, Die alte Kirche in Schlegel, Arnestuskalender 1932.

Neues vollstandiges Verzeichniss der in Schlesien und der Grafschaft Glatz befindlichen Dörfer, Marktflecken, Breslau 1814.

Neuling H., Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange Mittelalters, Breslau 1902.

Der Name Neurode, Glatzer Heimatblätter, 21/1935.

Neurode im Eulengebirge, Festgabe zum Bundesschießen in Neurode von 4 bis 11 Juli 1926.

Die Neuroder Bäcker- und Fleischerordnung 1617, Glatzer Heimatblätter, 17/1931.

Das Neuroder Tuchmacherprivileg von Jahre 1611, Glatzer Heimatblätter, 17/1931.

Niedel R., Die Entwicklung der Schulverhältnisse des Dorfes Schlegel Kr. Glatz bis zu Herausgabe der Regulativen (1854), Glatzer Heimatblätter, 25/1939.

Nowa Ruda. Przewodnik, Nowa Ruda 1995.

Pastorf M., Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1876.

Pilati M. Graf v., Beiträge zur Ortskunde. Urkundliche Nachrichten über das Dorf Schlegel Kr. Neurode, seit dem Jahre 1780, Guda Obend 15/1925.

Powiat Nowa Ruda. Ziemia, przeszłość, współczesność, Wrocław 1971.

Die rekonstruitre Geschichtskarte als vergiftete Quelle, Glätzer Heimatblätter 21/1935.

Die Rittergüter und selbstandigen Gutsbezirke in den Provinz Schlesien [...], Breslau 1870.

Rund um den Annaberg [...] Zusammenstellung und Bildauswahl, wyd.: Jörg Marx, Leimen/Heidelberg 1979.

Sakwerda J., Nowa Ruda, Wambierzyce, Radków, Wrocław 1986.

Schindler K., Denck- und Merckwürdigkeiten der Grafschaft Glatz, Leimen/Heidelberg 1985.

Schlesien, Riesengebirge, Grafschaft Glatz, Reisehandbuch von K. Baedecker, Leipzig 1938.

Die Schlesischen Gebirge, Breslau 1936.

Schlesisches Ortschaftverzeichniss Th. I, Breslau 1934.

Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1886–1937.

Schlesisches Städtebuch [...], Stuttgart-Berlin-Köln 1995.

Słownik geografii turystycznej Sudetów, Góry Sowie, T.11, Wrocław 1995

Spitzer F.A., Buchau. Flurnamen aus Buchau und seinen Kolonien, Neuroder Heimatblätter 2 (nr 18), 1926

Spotkanie między starymi a młodymi laty, Nowa Ruda 1946–1986 [o drukarni].

Stillfried-Rattonitz, R., Grafen, Grafen von Alcantara, Beiträge zur Geschichte des schlesischen Adels, Berlin 1864, współopr. w: Stillfried - Rattonitz, R., Grafen, Grafen von Alcantara, Erlaünternde Anmerkungen zum Ältesten Glätzer Amtsbüche, Den Adel des Glätzer Landes bettreffend, Berlin 1864.

Tschitschke M., Statistische Darstellung der Seelsorgsbenefizien und kirchlichen Stifftungen in der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1500, Blätter für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. II, 1911–1920.

Tschöppe-Köpprich, Grafschafter Bergkapellen, Guda Obend 1917.

Die Verbalhorniesierung des Namens Neurode, Glätzer Heimatblätter 20/1934.

Verzeichniss der Pfarreien, Kuratien, Geistlichen und Ordensniederlassungen in der Grafschaft Glatz dem preuss. Anteil der Erzdiözese Prag, Glatz 1902.

Verzeichniss der Pfarreien, Kuratien, Geistlichen und Ordensniederlassungen in der Grafschaft Glatz dem preuss. Anteil der Erzdiözese Prag, Glatz 1937.

Volkmer, Chronik der beteudenteren Brände in den Städten der Grafschaft Glatz, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. V., Habelschwerdt 1885/6.

Volkmer, Verzeichniss der adeligen, Freirichter und Freibauergüter 1715, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. V., Habelschwerdt 1885/6.

Volkmer, Verzeichniss der Städte, Dörfer und wichtigsten Kolonien der Grafschaft Glatz, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, IX, 1889/90

Volkmer, Hohaus, Geschichtsquellen der Graffschaft Glatz, Erster Band, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz bis zum Jahre 1400, Habelschwerdt 1883.

Volkmer, Hohaus, Geschichtsquellen der Graffschaft Glatz, Zweiter Band, Urkunden und Regesten zur Geschichte der Grafschaft Glatz von 1401 bis 1500, Habelschwerdt 1888.

Volkmer, Hohaus, Geschichtsquellen der Graffschaft Glatz, Dritter Band, Constitutiones Synodi Comitatus Glacensis in causis religionis, 1559, Die Dekanatsbücher der Christophorus Neaetius 1560 und des Hieronymus Keck 1631, Habelschwerdt 1884.

Volkmer, Hohaus, Geschichtsquellen der Graffschaft Glatz, Vierter Band, Die älteste Gltazer Stadtbuch 1324-1412, Habelschwerdt 1889.

Volkmer, Hohaus, Geschichtsquellen der Graffschaft Glatz, Fünfter Band, Aelstestes Glatzer Amtsbuch oder Mannrechtsverhandlungen, Habelschwerdt 1889.

Wanderbuch für die NW-Grafschaft Glatz und des Eulengebirge, Neurode 1932.

Wanderungen und Spaziergange [...], Die Grafschaft Glatz 2/1907.

Weczerka H., Handbuch der historischen Stätten Schlesien, Stuttgart 1977.

Wedekind E. L. Geschichte der Grafschaft Glatz, Neurode 1857.

Weigel J. A. V., Gegraphische Beschreibung des suverainen Herzogthums Schlesien von..., Vierter Theil. Die Grafschaft Glatz, Berlin 1801.

Wiadomości katolickie, Nowa Ruda 1991, 1995 (periodyk).

Wiese v. H., Die Freirichter der Graffschaft Glatz, Prag 1879.

Wittig J., Chronik der Stadt Neurode, Neurode 1937.

Wittig J., Ein Bild vom alten Schlegel, w: Rund um den Annaberg [...] Zusammenstellung und Bildauswahl, wyd.: Jörg Marx, Leimen/Heidelberg 1979.

Wittig J., Haus und Flurheiligtümmer in der Gemarkung Schlegel, Die Grafschaft Glatz 27/1932.

Zappe, Neuroder Flurnamen, Neuroder Heimatblätter 1 (nr 13), 1926

Zarys historii Kopalni Węgla Kamiennego Słupiec w Słupcu, pow. Nowa Ruda, b.m. 1968.

Zenker H., Urkundliche Nachrichten über das Dorf Schlegel, Kr. Neurode, bis zum Jahre 1870, Habelschwerdt [po 1890].

Zenker H., Vom Lehrerseminar in Schlegel, Neuroder Heimatblätter 2 (nr 18), 1925.

Zeschau, W. v. Die Germanisierung der vormals tschechischen Glatzer Landes im 13 und 14 Jahrhunderte und die Stammgehuorigkeit der deutschen Einwandern, Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz, Bd. VII, Habelschwerdt 1887/1888.

Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1789, Bd. 9.

Dokumentacjakonserwatorska

NowaRuda, historyczny ośrodek miejski

Miasto, opracowania studialne, plansze

Małachowicz E., Misiewicz J., Katalog zabytków, wnioski konserwatorskie, PKZ Wrocław 1958, w zbiorach ROSiOśK we Wrocławiu.

Kutzner M., Studium historyczno-urbanistyczne Nowej Rudy, PKZ Wrocław 1961, w zbiorach ROSiOśK we Wrocławiu.

Studium konserwatorskie, [b. m.] 1962, plansza w skali 1:2500, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Nowa Ruda, Katalog zabytków, [b. m.] 1963, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Nowa Ruda, [katalog zabytków, strefy ochrony konserwatorskiej i teren objęty rewaloryzacją], [b. m.] 1979, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — użytkowanie budynków i terenów (1: 2500), ok. 1963, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — stan techniczny budynków, (1: 2500), ok. 1963, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — rozwinięcie pierzei rynkowej nr 2–7, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — rozwinięcie pierzei rynkowej nr 17–23, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — rozwinięcie ul. Zaułek (ob. Nadrzecznej i Zaułek, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

plansza — rozwinięcie ul. Łukowej, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kościół rzymskokatolicki p.w. św. Mikołaja

Sprawozdanie z prac renowacyjnych ołtarza głównego z kościoła parafialnego p.w. św. Mikołaja w Nowej Rudzie, A. Martinez. Nowa Ruda 1993–1994, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kościół ewangelicki, ob. pomocniczy p.w. Bożego Ciała, ul. Kolejowa

Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, K. Guttmejer, 1994, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kaplica Loretańska, ul. Cmentarna

Karta techniczna zabytku architektury lub budownictwa. Kaplica Loretańska (dawny układ założenia), 1959 r., w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kaplica loretańska. Nowa Ruda. Inwentaryzacja Pomiarowa przeprowadzona we wrześniu 1972 r. w ramach prac III Ogólnopolskiego Obozu Naukowego Studentów Historii Sztuki Ogólnopolskiego Obozu Naukowego w Bystrzycy Kłodzkiej, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Zamek, ul. J. Piłsudskiego 2

Inwentaryzacja architektoniczna [b. a., b. m. ] 1971, w archiwum szpitala w Nowej Rudzie przy ul. J. Piłsudskiego 16.

Dwór Górny, ul. Kościelna 30

Inwentaryzacja architektoniczna, WBP Wałbrzych 1976, w archiwum Komendy Hufca ZHP, przy ul. Kościelnej 30.

Ekspertyza o stanie technicznym więźby dachowej, Zakład Usług Prokektowo-Technicznych, Dzierżoniów 1990, w archiwum Komendy Hufca ZHP, przy ul. Kościelnej 30.

Orzeczenie techniczno-konstrukcyjne ze sposobem zabezpieczenia, WBP Wałbrzych [b. r.], w archiwum Komendy Hufca ZHP, przy ul. Kościelnej 30.

P.T. Kolorystyka elewacji, Dom Kultury Dzieci i Młodzieży, Nowa Ruda, ul. Kościelna 30, WBP Wrocław 1976 [rysunki elewacji], w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Ratusz, Rynek 1

Inwentaryzacja architektoniczna, Ratusz miejski, Nowa Ruda, Rynek 1, WBP Wałbrzych 1980, w archiwum Urzędu Miasta w Nowej Rudzie.

Zabudowa mieszkalna

Orzeczenie techniczne dotyczące stanu technicznego budynku mieszkalnego przy ul. Jeziornej 7, st. inspektor ds. technicznych A. Jarząbek, [b.r.], w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Orzeczenie techniczne. Budynek mieszkalny, Nowa Ruda, ul. Nadrzeczna 5, NOT Rada Wojewódzka w Wałbrzychu, Zespół Usług Technicznych, Wałbrzych 1992, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

P.T. Wzmocnienie stropów i murowanych podcieni, Nowa Ruda, ul. Nadrzeczna 5, Zakład Usług Techniczno-Budowlanych Inwest-Bud., Wałbrzych 1993, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

P.T. Modernizacja z elementami ZTE Internat Liceum Zawodowego w Nowej Rudzie przy ul. Warskiego [Niepodległości] 6–8, WBP Wrocław 1984, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Domy, ul. Piastów 1, 5, 7, 19, 21, 23, 25, 27, — karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, K. Guttmejer, 1994, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Program prac konserwatorsko-budowlanych elewacji budynku przy ul. Przechodniej 3 w Nowej Rudzie, woj. dolnośląskie, S. Makowski, Zakład Konserwacji Zabytków, Wrocław 1999, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Hotel Sudety, [Rynek 11], Inwentaryzacja budowlana, WBP Wrocław [przed 1981]

Figury i kapliczki przydrożne

Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, Inwentaryzacja przeprowadzona we wrześniu 1972 r. w ramach prac III Ogólnopolskiego Obozu Naukowego Studentów Historii Sztuki Ogólnopolskiego Obozu Naukowego w Bystrzycy Kłodzkiej, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Krucyfiks kamienny. Zmiana lokalizacji. [projektowane przeniesienie krucyfiksu z ul. J. Piłsudskiego na teren przy kościele św. Krzyża], Opinia techniczno-budowlana, J. Szwitański, Nowa Ruda 1999, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

NowaRuda-Drogosław

Zespół dworski i dworzec kolejowy w Zdrojowisku

Karta architektury dworu w Drogosławiu, K. Guttmejera 1998 r., w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Eysymontt K., Studium historyczno-stylistyczne ogrodów dworskich w Drogosławiu, ścinawce Dolnej, Tłumaczowie, pow. Nowa Ruda, PKZ Wrocław 1969, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Ciesielski H. z zespołem, Ewidencja założeń ogrodowo-parkowych woj. wałbrzyskiego, gm. Nowa Ruda, Drogosław, BIPROZET Wrocław 1985, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Karta architektury dworca kolejowego w Drogosławiu, S. Januszewski. 1993, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

NowaRuda-Słupiec

Kościół parafialny św. Katarzyny

Kościół parafialny p.w. św. Katarzyny w Nowej Rudzie-Słupcu. P.T. dobudowy przedsionka zakrystii, F. Sobański, Wrocław 1996, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

P.T. Odbudowy kościoła pomocniczego M.B. Bolesnej na Górze Wszystkich świętych w Nowej Rudzie-Słupcu, Detal architektoniczny, wnętrze i ogrodzenie, F. Sobański, Wrocław 1994, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kościół pomocniczy p.w. M.B. Bolesnej na Górze Wszystkich świętych

Kościół pomocniczy M.B. Bolesnej na Górze Wszystkich świętych, Nowa Ruda-Słupiec, Detal architektoniczny, wnętrze i ogrodzenie, F. Sobański, Wrocław 1996, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kościół pomocniczy M.B. Bolesnej na Górze Wszystkich świętych, rysunki wnętrza, przekrój, dokumentacja prac konserwatorskich sztukaterii i polichromii, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kościół pomocniczy M.B. Bolesnej na Górze Wszystkich świętych, Nowa Ruda-Słupiec, Projekt zagospodarowania terenu, F. Sobański, Wrocław 1996, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Zespół dworski

Ciesielski H., Wrabec H., („Aura” we Wrocławiu), Ewidencja założenia ogrodowo-parkowego w Nowej Rudzie-Słupcu, Wrocław 1995, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Górnictwoi przemysł

Browar miejski

Inwentaryzacja architektoniczno-konserwatorska budynku browaru w Nowej Rudzie przy ul. Bohaterów Getta 10, WBP Wałbrzych 1983, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Kopalnia KWK Nowa Ruda-Piast, ul. Obozowa

Szkic geologiczny okręgu noworudzkiego, ok. 1972, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Budynek starej kotłowni [przy szybie Lech], Nowa Ruda Pole Piast (kopalnia Nowa Ruda), Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana, T. Wizerkaniuk, L. Tarnawski, Budoprojekt. Przedsiębiorstwo Wielobranżowe, Jelenia Góra 1993, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana budynku starej kotłowni [na terenie kopalni KWK Nowa Ruda-Piast], Nowa Ruda Zakład Cięcia Kamienia Gran MarCo. S.A., W. Muszyński, Usługi Projektowo-Techniczne w Budownictwie, Nowa Ruda 2000, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Budynek starej kuźni [przy szybie Lech], Nowa Ruda Pole Piast (kopalnia Nowa Ruda), Inwentaryzacja architektoniczno-budowlana, T. Wizerkaniuk, L. Tarnawski, Budoprojekt. Przedsiębiorstwo Wielobranżowe, Jelenia Góra 1993, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Prażalnia łupku przy KWK Nowa Ruda-Piast, ul. Obozowa

Białko B., Januszewski St., Niemczyk E., Studium historyczne prażalni łupku w Nowej Rudzie (1880–1980), IHASiT Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1981, w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.

Inwentaryzacja fotograficzna z opisem technicznym budynku byłej prażalni i sortowni łupku, Nowa Ruda, pole Piast, KWK Nowa Ruda, [b.a., b.m. b. r.], w zbiorach SOZ Delegatury w Wałbrzychu.