V. Katalog

W katalogu zestawiono zabytki wpisane do Rejestru Zabytków (z podaniem numeru i daty wpisu), jak i budowle o walorach kulturowych będące dobrami kultury, objętymi ewidencją prowadzoną przez samorząd. Katalog zestawiono w układzie rzeczowo-funkcjonalnym. Zastosowano podział na:

historyczny ośrodek miejski

przysiółki Nowej Rudy

Drogosław (z przysiółkami)

Kolno (z przysiółkami)

Słupiec (z przysiółkami i Kościelcem)

Zacisze (z przysiółkami)

Przy omawianiu zabudowy historycznego ośrodka miejskiego najpierw scharakteryzowano w odrębnych rozdziałach jego centrum, dawne Górne Miasto, a następnie — zabudowę przedmieść. Tu zastosowano układ mający swe uzasadnienie w chronologii powstawania dzielnic i nowych części przedmieść. Wyodrębniono:

Dzielnicę Górną i Mariacką

Dzielnicę Stawową, Dzielnicę przy Młynie (z drogą do Broumowa)

Długą Dzielnicę (z Doliną Woliborki)

Przedmieście na wzniesieniu Haumberg

Przedmieście na wzniesieniach Hopfenberg i Koberberg

Przedmieście na stokach Góry Św. Anny

W każdym z rozdziałów omówiono dzieje placów i ulic , przekształcenia układu przestrzennego oraz obiekty zabytkowe. Uszeregowano je według następującego porządku: budowle sakralne, kapliczki, wyposażenie kościołów, szlacheckie siedziby, budynki użyteczności publicznej, domy mieszkalne i budownictwo przemysłowe. W przypadku zmiany funkcji za główną uznano funkcję pierwotną.

Charakterystykę niektórych obiektów zabytkowych poprzedzono omówieniem dziejów budowli starszych, już nie zachowanych. Ich historię, jak i historię towarzyszących im cmentarzy oraz założeń ogrodowych wyróżniono drukiem pochyłym.

W obrębie dzielnic zabudowa mieszkalna prezentowana jest w układzie alfabetycznym, a szybkie odnalezienie omawianych obiektów ułatwi skorowidz

Miasto— historyczny ośrodek miejski

Układ urbanistyczny centrum historycznego ośrodka miejskiego wpisany został do rejestru zabytków pod nr rej. 499 dnia 24.08.1959.

GórneMiasto

Kościołyi zespoły kościelne

Kościół p.w. Św. Mikołaja, starszy, nie istniejący

(il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], 21–22, 24–27 [24], [25], [26], [27])

Zbudowany przed 1567 r. jako parafialny kościół ewangelicki i trzeci w kolejności w Nowej Rudzie („evangelische Kirche in der Oberstadt”). Przejął wezwanie od starego, katolickiego kościoła parafialnego, który później został opatrzony wezwaniem Wniebowzięcia NMP.

Nowy kościół parafialny wzniesiono jako stosunkowo niewielki. W 1577 r. dobudowano do niego od północy kaplicę, a w 1594 r. powiększono ją. Jak podał Kögler w 1596 r. wzniesiono wieżę, a w 1599 r. kryto jej hełm blachą?. Według Wittiga natomiast wieża została wówczas podwyższona i zaopatrzona w izbę dzwonową? (Dachstube) Można przypuszczać, że ten renesansowy kościół był jednoprzestrzenny z prosto zamkniętym prezbiterium. W 1605 r. Stillfriedowie zbudowali w kościele swój grobowiec rodzinny. Na ścianach kościoła znalazły się liczne epitafia. W 1622 r., w czasie wielkiego pożaru miasta, zniszczona została wieża kościoła.

W dwa lata później, w 1624 r., kościół ten został przejęty przez katolików i stał się katolickim kościołem parafialnym. Około poł. XVII w. uznano go za zbyt mały. W l. 1659–1660 kościół został rozbudowany. Według Köglera powiększono go od południa, według Klambta — usunięto boczne empory, a według Wittiga — kościół rozbudowano od strony ul. Kościelnej, i przemurowano całe sklepienie. W każdym razie, jak wynika to z dokumentu z 1660 r. umieszczonego w gałce wieży, przy rozbudowie wykorzystano mury starej świątyni. Nad zakrystią wzniesiono lożę kolatorską. Budowę kościoła finansowali proboszcz, właściciel noworudzkich dóbr Bernhard II von Stillfried und Rattonitz, oraz jeden z członków rady miejskiej. W kościele urządzono grobowiec rodzinny panów von Stillfried und Rattonitz[1].

Kościół przebudowano w stylu wczesnego baroku łączonego z tradycyjną, późnorenesansową architekturą. Wczesny barok przejawił się głównie w rozwiązaniu wnętrza kościoła, cechującym się logiką układu i przestrzennym powiązaniem prezbiterium[2] i nawy. Nawę zbudowano jako jednoprzestrzenną z głębokimi, odrębnie sklepianymi i wysokimi wnękami kaplicznymi (bocznymi pseudonawami). Nie wiadomo, czy były one usytuowane po jednej, czy też po obu stronach centrum nawy. Artykulację wnętrza kościoła tworzyły arkady łuku tęczowego i wnęk kaplicznych oraz pilastry wielkiego porządku lub lizeny i profilowane belkowanie. Tej kompozycyjnej jednolitości pozbawiona była bryła kościoła, która mogła być zależna od reliktów starszej budowli. Nawiązanie do architektury późnorenesansowej czytelne było w zastosowaniu prostego zamknięcia prezbiterium oraz w asymetrycznym usytuowaniu wieży. Szczyt wzniesiono w konstrukcji szkieletowej i otynkowano. Zastosowano charakterystyczne okna termalne oraz podział ramowy elewacji. Ogólnie architektura kościoła odpowiadała sposobowi budowania i stylowi architektonicznemu północnowłoskich budowniczych. Noworudzki kościół był na Ziemi Kłodzkiej niewątpliwie jednym z wcześniejszych przykładów wczesnobarokowej architektury sakralnej. Otrzymał też bardzo efektowny, wysoki, dwuprześwitowy hełm. Nie ma pewności, co do autorstwa przebudowy kościoła. Przypisuje się ją Andrei Carove[3].

W XVIII i XIX w. noworudzki kościół parafialny był wielokrotnie odnawiany. Zmieniano też jego wyposażenie. W 1740 r. uszkodzony został hełm wieży. Odbudowano go w r. 1741, jako spłaszczony, jednoprześwitowy. Następnie, w l. 1752–1754 przeprowadzono w nowym stylu (wpływy rokoka) renowację wnętrza kościoła. Wybielono je, a balustrady chóru muzycznego ozdobiono polichromią. Powiększono też okna prezbiterium. W 1771 r. wyzłocono gałkę hełmu. W 4 ćw. XVIII w. zbudowano w kościele dwie krypty mieszczańskie[4]. W r. 1794 kościół remontowano i ponownie go bielono[5]. Zewnętrzne schody na chór muzyczny przebudowano w 1843 r., a w r. 1849 dobudowana została kruchta z konfesjonałami (Beichthalle). Renowację wnętrza, odnowienie fresków na sklepieniu przez malarza Münstera zrealizowano w 1852 r. Wydaje się też, że wówczas wzbogacono wystrój prezbiterium i nawy o neoklasycystyczny detal architektoniczny (sztukaterie). Elewacje kościoła odnawiano w l. 1852 i 1855. W 1878 r. kryto na nowo dach. Niedługo później, w 1884 r. kościół spłonął. Zniszczeniu uległy dach, hełm wieży i sklepienia. Po pożarze kościoła zamierzano początkowo go odbudować, lecz nie pozwolił na to stan zachowania murów. W 1885 r. saperzy z Nysy wysadzili w powietrze ruiny starego kościoła. Zdecydowano się na budowę nowego, większego kościoła, mogącego pomieścić około 4000 wiernych i kupiono sąsiednie parcele przy ul. Kościelnej.

Kościół parafialny p. w. Św. Mikołaja, 1886-1890, 1902, nr rej. zabytków 973/Wł z dnia 8.12.1983

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 16– 17, 27– 28,fot. 12–19 [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19])

Projekt nowego kościoła w stylu ceglanego neogotyku wykonał Joseph Ebers (*1845–†1923)[6]. Wybrany przez niego typ przestrzenny trzynawowego kościoła halowego z transeptem miał nie tylko znaczenie estetyczne, ale i funkcjonalne, gdyż umożliwiał skupienie wiernych blisko ołtarza. Podobnemu celowi służyło usytuowanie empor nad nawami bocznymi. Dla kultu prywatnego przeznaczono kaplice przy transepcie. Wieża umieszczona została asymetrycznie przy elewacji bocznej korpusu kościoła, aby była dobrze wyeksponowana od strony Włodzicy. Pod wieżą urządzono nową kryptę Stillfriedów oraz kaplicę podwieżową Św. Krzyża. Nowy, nieorientowany kościół usytuowano zupełnie inaczej niż starą świątynię. Prezbiterium zwrócono ukośnie ku ul. Kościelnej, a fasadę — ku korytu Włodzicy. Wynikało to być może z konieczności pomieszczenia bardzo dużego kościoła na niezbyt rozległym terenie. Rozczłonkowana bryła świątyni stała się akcentem architektonicznym widocznym od strony jednej z ważniejszych dróg. Efekt ten wzmogło jeszcze posadowienie kościoła na wzniesieniu, dzięki czemu wyeksponowany został monumentalizm jego architektury. Nie wszystkim to się jednak podobało, gdyż np. proboszcz Heinke zajmujący się sztuką sakralną hrabstwa uważał kościół za źle wkomponowany w krajobraz. Istotnie przytłacza swoją wielkością nawet znajdujący się w sąsiedztwie pałac. Monumentalizm cechuje także wnętrze kościoła nawiązujące do wnętrz francuskich katedr i niemieckich kościołów halowych. Jednocześnie uderza ciężkość proporcji. Wnętrze kościoła zdobione według zasady horror vacui charakteryzuje się barwnością tworzoną przez glazurowaną cegłę, polichromię sklepienia i witraże. Szukając wzorów dla kościoła można wskazać zarówno na niemiecką architekturę romańską, na francuskie wczesnogotyckie i gotyckie katedry, na niemieckie kościoły halowe i na niemiecki gotyk ceglany.

Nowy kościół posadowiono o 4 metry głębiej od starego. Na fundamentach wzmocnionych dodatkowymi łukami konstrukcyjnymi, będącymi odpowiednikami gurtów i żeber stanęła budowla o długości 53 m i o szerokości 22 m. Wieża osiągnęła wysokość 72 m (z hełmem). Roboty budowlane prowadził w l. 1886–1890 budowniczy Lauterbach z Wojborza.

W l. 1887–1888 kładziono już więźbę dachową i kryto dach francuską dachówką[7]. W 1888 r. zbudowano sygnaturkę, a w l. 1889–1890 skupiono się na wznoszeniu wieży[8]. Polichromię sklepienia kościoła wykonał w 1889 r. malarz Krachwitz z Ząbkowic[9]. W 1890 r. zrealizowano posadzki. W prezbiterium — z mozaikowych płyt z Mettlach, a w korpusie nawowym — z płyt piaskowcowych (z Linsee nad Wezerą). W tym też roku powstały witraże[10], dzwony[11], ołtarze[12]. W 1895 r. ustawiono w kościele neogotyckie konfesjonały, a w 1896 r. zawieszono w nim dwa żyrandole wykonane z jednego, wielkiego, zamówionego przez Ebersa we Wrocławiu. Przeniesiono też ocalałe pozostałości wyposażenia dawnego kościoła[13]. Kościół odnawiany był współcześnie. W 1960 r. wykonano nowy dach nad zakrystią (po pożarze). W r. 1964 przemalowano niektóre fragmenty polichromii prezbiterium kościoła. Naprawy wieży i przypór przeprowadzono w l. 1967–1968. W l. 1971–1974. przeprowadzono renowację sklepień, przemalowano polichromie wnętrza kościoła, fugowano spoiny, wymieniono niektóre partie tynków.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli wraz z wieżą, wieżyczkami schodowymi, zakrystią i przyporami;

— zachować formy dwuspadowych dachów (z lukarnami) łączonych prostopadle z dachami trójspadowymi, zachować formy dachów wielopołaciowych, ostrosłupowe hełmy wieży i wieżyczek schodowych;

— zachować dyspozycję wnętrza z wielobocznie zamkniętym prezbiterium, halową nawą z emporami, z transeptem i kaplicami;

— zachować krzyżowo-żebrowe sklepienia i wystrój wnętrza wykonany z cegły, w tym klinkierowej oraz dekoracyjną polichromię sklepienia;

— zachować układ osi okiennych w elewacjach oraz wykrój otworów z maswerkami, zachować portale z wimpergami;

— zachować ceramiczną artykulację elewacji w formie fryzów i gzymsów;

— zachować klinkierową okładzinę elewacji i ceramiczną dekorację architektoniczną elewacji w postaci ślepych okien z maswerkami, rozet, opasek okiennych, gzymsów nadokiennych, portali;

— zachować stolarkę drzwiową;

—zachować wyposażenie kościoła (wpisane do rejestru zabytków ruchomych pod nr 671/1-6 dec. z dn. 31.03.1987);

— zastosować przy wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy kościele lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Stary cmentarzewangelicki, następnie katolicki, parafialny, od 1885 r. plac kościelny (z kaplicą, symbolicznym pomnikiem pochowanych tu zmarłych)

Do ok. poł. XVI w. cmentarze istniały przy kolejnych, noworudzkich kościołach parafialnych, Św. Krzyża i Św. Mikołaja (starszym). Przed 1596 r. powstał cmentarz (neues Begruabniß) przy parafialnym kościele ewangelickim zbudowanym przed 1567 r. Według Wittiga został założony na stromym brzegu Włodzicy. Przed 1623 r. powiększono go o parcelę zwaną Alte Schule darowaną przez mieszczanina Petera Jenischa, Po 1624 r. cmentarz ten ponownie użytkowany był przez katolików i w 1631 r. powiększono go o parcelę po wypalonym domu. W r. 1635 r. powstała nowa brama cmentarna zwana też kościelną (Kirchtor). Około poł. XVIII w. cmentarz przy kościele parafialnym założony był na planie owalu i otoczony murem. Stała też na nim w l. 1751/1752 mała kostnica. W 1818 r. cmentarz został zamknięty.

W 1885 r. zlikwidowano go ostatecznie i zamieniono na plac kościelny. Ekshumowane szczątki pogrzebano we wspólnym grobie usytuowanym na północny wschód od kościoła. Nad tym grobem wzniesiono w 1898 r. kaplicę grobową (symboliczny pomnik). W ścianę nowego kościoła wmurowano pomnik żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Plac kościelny wydzielono stylowym ogrodzeniem, murowanym w całości lub częściowo (z kamienia i cegły), wzbogaconym metalowymi, stylowymi segmentami lub balustradami. W mur otaczający teren kościelny wmurowano dwie płyty nagrobne z 1 ćw. XVII w. Plac kościelny wybrukowano początkowo kocimi łbami, a w 1919 r. — kostką granitową.

Kaplica przy kościele parafialnym, symboliczny pomnik na wspólnym grobie zmarłych ekshumowanych ze starego cmentarza parafialnego, 1898 r.

(fot. 20– 21)

Wzniesiona na planie pięcioboku w stylu gotyku ceglanego. Wnętrze (z Pietą), nakryte sklepieniem żebrowym o układzie promienistym otwarto na zewnątrz poprzez ostrołuczną arkadę. Projektant kaplicy nie jest znany, zapewne był to J. Ebers. Autor projektu kaplicy projektował również plebanię i budynek gospodarczy przy kościele. Świadczą o tym charakterystyczne zwieńczenia szczytów. Kaplica została odnowiona w r. 1995.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę kaplicy z przyporami, trójkątnym szczytem i wielopołaciowym dachem;

— zachować ogólną dyspozycję wnętrza (na planie pięcioboku), jego artykulację;

— zachować układ okien w elewacjach oraz wystrój elewacji złożony z wgłębnych obramień otworów, obramienia szczytu i rozety w polu szczytu;

— zastosować przy przekładaniu dachu szarą dachówkę.

— kaplica kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Plebanie

Najstarsza plebania znajdująca się przy kościele parafialnym p.w. Św. Krzyża została zniszczona, jak kościół, w czasie wojen husyckich i pozostawała ruiną jeszcze w 1442 r. Kolejna plebania przy kościele Św. Mikołaja (starszym) była użytkowana i zajęta została w l. 60. XVI w. przez luterańskiego kaznodzieję. Protestanccy kaznodzieje lub pastorzy nie mieli stałej, tej samej siedziby[14]. Wzmiankowana jest natomiast w 1684 r. w sposób jednoznaczny plebania przejętego już przez katolików kościoła parafialnego. Około 1736 r. plebania ta stojąca na południowy zachód od kościoła była dwukondygnacjowym budynkiem z dachem dwuspadowym. (il. VI) W r. 1807 zbudowano nową, murowaną plebanię, która spłonęła w 1884 r.

Około 1715 r. zagroda plebańska usytuowana na południowy zachód od kościoła składała się z: plebanii i dwóch budynków gospodarczych częściowo o konstrukcji szkieletowej. Sąsiadowały z nimi sad i małe pastwisko. Obecnie nie istnieje. W l. 1982–1983 na miejscu dawnego ogrodu wzniesiono dom katechetyczny .

Plebania przy kościele parafialnym, 1887–1888

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 16– 17, fot. 22)

Obecna plebania zbudowana została (zapewne według projektu Josepha Ebersa) w stylu gotyku ceglanego. Trzykondygnacjowy budynek z ozdobnymi szczytami dominuje w panoramie miasta podobnie jak kościół. W 1959 r. przeprowadzono remont dachu. Współcześnie wtórnie podzielono niektóre wnętrza budynku. Na plebanii przechowywane są gotyckie i barokowe rzeźby z kościoła p.w. Św. Mikołaja, wpisane do rejestru zabytków ruchomych pod nr B/792/513/1-5 dec. z dnia 20.03.1995.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z trójkątnymi szczytami i środkowymi ryzalitami pozornymi, również z trójkątnymi szczytami;

— zachować formę dwuspadowego dachu z ozdobnymi lukarnami oraz dekoracyjnie kształtowanymi kominami;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów (zamkniętych łukiem ostrym, odcinkowo i okulusów) w elewacjach;

— zachować klinkierową okładzinę elewacji oraz wystrój elewacji złożony z ostrołucznych blend, gzymsów łączących się z parapetami okien wykonanymi z cegły klinkierowej, z odcinków ceglanych fryzów oraz z ramowego obramienia szczytów;

— zachować stolarkę okien i drzwi;

— zachować ogólną dyspozycję wnętrz budynku;

— zachować istniejące elementy dawnego wystroju wnętrz;

— zastosować przy przekładaniu dachu szarą dachówkę ceramiczną.

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Budynek gospodarczy przy kościele parafialnym p.w. Św Mikołaja, obecnie garaże, ok. 1888

(fot. 23)

Przeznaczony był na ok. 60 ton opału potrzebnego do ogrzania kościoła w sezonie zimowym. Zbudowano go zasadniczo w stylu budownictwa użytkowego. Jedynie boczna elewacja szczytowa otrzymała kostium w stylu ceglanego neogotyku. Jak sugerują to formy zwieńczenia szczytu i klinkierowych parapetów blend budynek projektowany był przez autora projektu plebanii, zapewne przez Ebersa.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę, formę dwuspadowego dachu, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz dekorację architektoniczną szczytu w postaci blend, gzymsu łączonego z klinkierowymi parapetami blend i ramowego obramienia szczytu;

— zachować ozdobny mur ogniowy dzielący dach budynku;

— zastosować przy przekładaniu dachu szarą dachówkę ceramiczną.

W zachodniejczęści placu kościelnego, znajduje się piaskowcowa neogotycka rzeźba Dobrego Pasterza z 2 poł. XIX w. (il. 24)

Kościółewangelicki, ob. rzymskokatolicki, pomocniczy p.w. Bożego Ciała, ul. Kolejowa, 1866–1868, nr rej. 1414/Wł z dn. 8.10. 1994

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 29, fot. 25–29 [25], [26], [27], [28], [29])

Neogotycki kościół zbudowano z czerwonego piaskowca, a maswerki wykonano z szarego piaskowca. Płytkie, wieloboczne prezbiterium połączono z wydłużoną, prostokątną nawą (z drewnianymi emporami wspartymi na słupach), nakrytą otwartą więźbą dachową z łukowymi wspornikami. Wysmukłą wieżę w fasadzie, zwieńczoną iglicą ujęto dwoma kwadratowymi w rzucie portykami sklepionymi krzyżowo-żebrowo. Nieznany projektant tego kościoła związany niewątpliwie ze szkołą berlińską 3 ćw. XIX w. czerpał wzorce z niemieckiego gotyku (przestrzenne ujęcie nawy), z gotyku angielskiego (otwarta więźba dachowa z charakterystycznymi wspornikami), neoromanizmu (fryzy arkadowe) i z architektury włoskiej (portyki przy wieży). Zwieńczenie wieży oraz układ portyków przy wieży były już charakterystyczne dla szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. Architektura kościoła bliska jest dziełom A. Stülera. Prace budowlane prowadził budowniczy Bernhard z Niemczy. Wyposażenie dla kościoła wykonali m. in.: kamieniarze z Radkowa (neogotycki ołtarz i ambonę), bracia Walther z Góry (organy), i zegarmistrz Fischer z Kaltwasser (zegar wieżowy). Po 1945 r. kościół nie był użytkowany zgodnie ze swoim przeznaczeniem. W l. 50. przekazano GS Samopomoc Chłopska. Urządzono w nim sklep. W l. 1996–1997 kościół wyremontowano i obecnie służy celom kultowym. Zachowano bez większych zmian jego architekturę, częściowo zmieniono wygląd balustrad drewnianych empor. W okna prezbiterium wprawiono nowe witraże.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli z przyporami, z płytkim prezbiterium zamkniętym pięciobocznie, z jednoprzestrzenną nawą, wieżą i dwiema kruchtami przy niej;

— zachować formy dachów (dwuspadowego i wielopołaciowego) oraz ostrosłupowego hełmu wieży;

— zachować układ wnętrza z drewnianymi emporami, dwupołaciowym stropem z dekoracją snycerską oraz sklepienia krzyżowe-żebrowe w kruchtach i prezbiterium;

— zachować układ i wykrój okien z maswerkami i drzwi, nietynkowane, kamienne elewacje, artykulację w formie gzymsów, lizen i fryzu arkadowego oraz rozczłonkowanie górnej kondygnacji wieży złożone z narożnych sterczyn i płytkich występów muru zwieńczonych wimpergami;

— zachować stolarkę drzwi wejściowych;

— zachować brukowany dziedziniec przed kościołem;

— zastosować przy ewentualnym zmienianiu pokrycia dachu szarą dachówkę zbliżoną kolorystycznie do barwy kamiennych elewacji;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy kościele lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Starszaszkoła ewangelicka, pastorówka, ob. dom , ul. Kolejowa 12, 1846, 2 poł. XIX w.

(fot. 30)

Początkowo szkoła ewangelicka funkcjonowała w wynajętych pomieszczeniach domu przy ul. Kolejowej. W 1846 r. wybudowano nowy budynek (w stylu prostego neoklasycyzmu), w którym znalazły się pastorówka i nowa szkoła. Szkoła użytkowana była do 1896 r.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli oraz formę dwuspadowego dachu;

— zachować układ osi okiennych;

— zachować kształt otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i gzymsy nadokienne;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową;

— zastosować przy wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną.

Nowaszkoła ewangelicka, obecnie dom, ul. Kolejowa 15, ok. 1896

(fot. 31)

Niewielki budynek szkolny wzniesiono w stylu budownictwa ceglanego łączonego z neogotykiem (szczyty), neorenesansem nawiązującym do architektury holenderskiej (wystrój elewacji wykonany z użyciem cegły i kamienia).

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli, formę dwuspadowego dachu i ceramiczne jego pokrycie;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować boniowanie przyziemia, podziały gzymsowe elewacji, kamienne opaski okienne oraz kamienne obramienia szczytów (z kamiennymi krzyżami);

— zachować stolarkę okien i drzwi;

— wymagana korekta wtórnie dobudowanej przeszklonej werandy w elewacji płd.;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną.

Siedzibyszlacheckie

Zamek, ul. J. Piłsudskiego 2, XV w., ok. 1536, przed 1663, ok. 1687–1688, 1796, 1901, nr rej. 1559 z dn. 16.03.1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 21–23, [21], [22], [23], 30–35, [30], [31], [32], [33], [34], [35], fot. 32–50 [32], [33], [34], [35], [36], [37], [38], [39], [40], [41], [42], [43], [44], [45], [46], [47], [48], [49], [50])

Siedziba rycerska w Nowej Rudzie wzmiankowana była już w r. 1352 jako Hof zu Newenrode[15]. Posadowiona na wzniesieniu, wysoko nad korytem Włodzicy pełniła w średniowieczu funkcję ośrodka dóbr oraz zapewne lokalnej strażnicy przy drodze wzdłuż koryta rzeki. Według Braumühla była ona początkowo drewnianą budowlą wzniesioną na kamiennych fundamentach[16]. Spłonęła w 1428 r. i została odbudowana przez Wenzela von Donyn w l. 1428–1464, może już jako murowana, tworzona przez jedno- lub półtoratraktowe skrzydła. Może jeszcze w XV w., albo już w 1 poł. w. XVI wzniesiono przy skrzydle frontowym przysadzistą wieżę strażniczą, lub też wieżową klatkę schodową.

Kolejna przebudowa zamku, przeprowadzona w l. 1536–1550, przypadła na czasy Georga IV von Stillfried und Rattonitz (†1554, ale jej zakres nie jest znany. Noworudzki zamek[17] scharakteryzowano po raz pierwszy w 1600 r. Wzmiankowano wówczas jego następujące fragmenty: apartamenty (Gemach), sklepione izby (Gewölbe), komnaty (Kammern), budynek bramny z piekarnią (Thor- oder Backhaus), budynki z izbami i komnatami na piętrze oraz małe izdebki koło kamiennych schodów ku Włodzicy. W 1622 r. zamek spłonął, ale, jak sądził Braumühl, największego uszczerbku doznało tylko zwrócone ku miastu jego frontowe skrzydło. Zostało odbudowane (wraz z wieżą) przed 1630 r.

Bardziej radykalna przebudowa zamku przypadła na czasy Bernharda II von Stiilfied und Rattonitz (†1669) i zrealizowana została przed 1663 r. Wyburzono wówczas stare boczne skrzydło południowo-zachodnie i na zachowanych fundamentach wzniesiono nowe. Dlatego też zauważalna jest nieregularność jego wewnętrznych podziałów. W przyziemiu nowego skrzydła umieszczono salę ogrodową (salę terrenę) oraz pokoje gościnne. Na piętrze usytuowano skrajnie główną salę reprezentacyjną, w późniejszych czasach zwaną Salą Antenatów. Na piętro skrzydła wiodła klatka schodowa (z jednobiegowymi schodami) umieszczona w korytarzowym trakcie od strony dziedzińca, zdobiona niszą z motywem muszlowym i doświetlona eliptycznym okienkiem. Nowe skrzydło otrzymało kubiczną bryłę. Od strony Włodzicy posadowione było na tarasie wzmocnionym wysokim murem oporowym z przyporami. Skrzydło składało się z wyższej dwu- i półkondygnacjowej części północnej (z salą reprezentacyjną) i z nieco niższej, dwukondygnacjowej części południowej. Nakryte zostało odrębnymi dachami płaskimi, z których jeden osłonięto attyką (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) Jednolity wystrójelewacji tworzyły osie okienne z prostokątnymi oknami oraz z okulusami w partii najwyższego półpiętra, gzymsowania i obramienia okienne. Nowe skrzydło zamku, jedna z wcześniejszych, wczesnobarokowych budowli rezydencjonalnych w Hrabstwie Kłodzkim, otrzymało pałacowy charakter. Ukształtowane zostało w nawiązaniu do włoskich manierystycznych pałaców miejskich i było na tle ówczesnej architektury rezydencjonalnej hrabstwa odosobnione pod względem formalnym. Przede wszystkim z powodu zastosowania niezwykle tu rzadkiego dachu płaskiego z attyką[18] i ze względu na połączenie w osiach okiennych okien prostokątnych i okulusów[19]. Tak prezentująca się architektura zamkowego skrzydła była niewątpliwie dziełem północnowłoskiego budowniczego. Według Braumühla — Andrei Carove. Architekt zastosował interesujące rozwiązanie formalne, które polegało na zaznaczeniu w bryle pałacu miejsca usytuowania sali reprezentacyjnej. Zaakcentował je podwyższając północną część skrzydła, wieńcząc ją attyką oraz stosując osie okienne z oknami prostokątnymi i z okulusami. Sugerował tym samym, że sala jest wnętrzem półtorakondygnacjowym, a nie, jak w rzeczywistości, tylko jednokondygnacjowym. Po wzniesieniu nowego skrzydła zamku przebudowano niektóre wnętrza w starych skrzydłach oraz przekształcono częściowo ich elewacje. Starą wieżę nakryto dwuprześwitowym hełmem[20].

Zapewne w l. 80. XVII w. w czasach Bernharda von Stillfried und Rattonitz III († 1702) zmieniono zadaszenie barokowego skrzydła południowo-zachodniego. Sugerują to rysunek Wernhera z r. 1736 oraz ryciny z ok. 1862 r[21]. (il. Ikonografia 21–22) Przedstawione na nich skrzydło zamku nakryte było dwoma równoległymi dachami[22].

Tak prezentujący się zamek złożony ze skrzydeł o średniowiecznym jeszcze charakterze, przebudowywanych w XVI w. oraz ze wczesnobarokowych budynków przetrwał do 1796 r[23]. (il. Ikonografia 23, 31–35 [31], [32], [33], [34], [35]) Wówczas, w czasach Johanna Josepha II von Stillfried und Rattonitz, przeprowadzono ostatnią znaczącą przebudowę zamku. Dość radykalne zmieniono układ i wygląd zamku od strony miasta. Przebudowano dwa skrzydła zamku i wykorzystano trzecie, wczesnobarokowe, południowo-zachodnie, by stworzyć reprezentacyjny, pałacowy i nowoczesny formalnie front zamku oraz urządzić nową salę reprezentacyjną. Ujednolicono wysokość budynku od strony miasta i nakryto go nowym dachem mansardowym. Aby uzyskać przestrzeń sprzyjającą ekspozycji zamku od strony rynku, wyburzono budynek bramny i pozostałe budynki przy przednim dziedzińcu zamkowym. Nowe skrzydło zamku o charakterze miejskiego pałacu było kształtowane w pewnym stopniu w odniesieniu do architektury fryderycjańskiej, ale zbudowane zostało w stylu późnego baroku[24]. Architektura czasów fryderycjańskich wpłynęła niewątpliwie na koncepcję ryzalitu środkowego oraz na podkreślenie horyzontalności frontowego skrzydła. Dominującym jednak stylem był późny barok, w którym przebrzmiewały jeszcze echa wczesnego baroku.

Te stylistyczne zapóźnienia zauważalne są w architekturze nowej części pałacu. Są to: koncepcja wąskiej, wydłużonej sieni przejazdowej w przyziemiu, wiązki pilastrów na elewacji ryzalitu, portale w fasadzie ryzalitu i w elewacji dziedzińcowej, uszakowe obramienia okienne, czy też podobnego typu portale wewnętrzne. Nie powiązano też przestrzennie reprezentacyjnej klatki schodowej z sienią przyziemia i salą na piętrze, ale wynikało to z zastanej dyspozycji wnętrz budynku. Jednocześnie zastosowane zostały rozwiązania wykształcone w dobie dojrzałego baroku w austriacko-czeskiej architekturze rezydencjonalnej. Były to: układ dwutraktowy ze środkowym korytarzem i salą reprezentacyjną na piętrze ryzalitu[25] oraz reprezentacyjna, trójbiegowa klatka schodowa. Podobne budowano jeszcze na początku XIX w. Osiemnastowieczna architektura rezydencjonalna austriacko-czeska wpłynęła na koncepcję wystroju elewacji oraz szczegóły tego wystroju. Przede wszystkim w osiach okiennych elewacji ryzalitu oraz dziedzińcowej elewacji klatki schodowej zastosowano zestawienie okien i okulusów. Wykorzystano schemat wystroju elewacji złożony z boniowanego przyziemia, podziałów pionowych w partii ryzalitu i podziałów poziomych w bocznych partiach elewacji. Wykorzystano takie elementy wystroju elewacji jak narożne pseudoboniowanie, formy płycin w attyce, wysokie klińce nad oknami przyziemia, trapezowe naczółki okienne z dekoracją w formie kampanul, czy też charakterystyczne kształty wklęsło-wypukłych gzymsów nadokiennych.

Dojrzały barok 2 ćw. XVIII w. był już zapóźniony stylistycznie w końcu tego stulecia, oczywiście w odniesieniu do wiodących centrów artystycznych. Jednak w architekturze Hrabstwa Kłodzkiego rozprzestrzeniał się w największej skali dopiero w czterech ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. Ulegał przy tym pewnym wpływom rokoka i wczesnego neoklasycyzmu. W przypadku noworudzkiego zamku formy charakterystyczne dla dojrzałego baroku zostały nieco usztywnione pod wpływem wczesnego neoklasycyzmu. Wczesny neoklasycyzm w czystej postaci przejawił się tylko w formach stolarki drzwi w głównym portalu. Tak prezentujący się front noworudzkiego zamku nie miał analogii w architekturze hrabstwa. Wykazywał wpływy architektury krajów habsburskich i architektury fryderycjańskiej. W jego architekturze odczuwalny był też rys tradycjonalizmu. Wszystkie te czynniki i pewna ciężkość proporcji architektury zamku pozwalają przypuszczać, że projektantem przebudowy był prowincjonalny architekt. Działał na terenie Hrabstwa Kłodzkiego i tu zapoznał się (poprzez urzędy budowlane) z rezydencjonalną architekturą czasów fryderycjańskich lub przybył ze Śląska.

Po 1810 r. noworudzki zamek przestał być użytkowany jako siedziba, gdyż hrabiowie von Magnis rezydowali w Bożkowie. Od 1819 r. do lat 60. XIX w. w reprezentacyjnej sali zamku mieściła się sala nabożeństw dla ewangelików. W pozostałych wnętrzach zamku umieszczono urzędy dominialne. W XIX w. nie przeprowadzano chyba większych prac remontowych. Wiadomo tylko, że 1844 r. zamek kryty był gontem. Według obrazu z ok. 1852 r. najstarsza część zamku (od strony Włodzicy) miała szczyty odeskowane (!) i kryta była dwoma równoległymi dachami. Przed 1861 r. szczyty te obniżono, a skrzydło zamku osłonięto spłaszczonym dachem dwuspadowym, zachowanym współcześnie.

Według Braumühla w zamku miał siedzibę do 1880 r., zarząd kopalniami Magnisów[26]. Później, do r. 1901, mieszkali tu emerytowani hrabiowscy służący. Następnie siedzibę w zamku znalazło gwarectwo Neuroder Kohlen und Tonnwerke. W 1901 r. gruntownie odnowiono wnętrza zamku i wtórnie je podzielono. Część I piętra adaptowano na mieszkania dla dyrektora i urzędników. Wielką salę reprezentacyjną wtórnie podzielono na szereg lokalności i klatkę schodową[27]. Urządzono w niej nowe lokalności w dwóch kondygnacjach. Przed 1932 r. założono w zamku Muzeum Górnictwa. Po 1945 r. zamek użytkowany był jako siedziba dyrekcji kopalni, a po 1954 — jako siedziba PRN (1954–1975). Po 1975 r. siedzibę znalazł tu noworudzki ZOZ. Wnętrza zamku okresowo remontowano. Niektóre wtórnie przedzielono. Obecnie pozostaje pod zarządem starostwa w Kłodzku.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę czteroskrzydłowego budynku z wewnętrznym dziedzińcem, dachami dwuspadowym i mansardowym oraz pokrycie dachowe;

— zachować dawną dyspozycję wnętrz tam gdzie nie została wtórnie przekształcona, a więc wnętrza na piętrze najstarszego, północno-zachodniego skrzydła (z przyściennymi łękami), elementy ciągu reprezentacyjnego: sień przyziemia, i korytarz (galerię) na piętrze frontowego, południowo-wschodniego skrzydła;

— zachować nie związaną przestrzennie z sienią przyziemia, reprezentacyjną klatkę schodową, trójbiegową, z biegami w trzech równoległych, sklepionych tunelach otwartych ku sobie arkadami. Biegi połączone z hollami kondygnacji i wydłużonymi podestami półpięter;

— zachować sklepione kolebkowo pomieszczenia piwnic oraz zachowane w przyziemiu skrzydeł południowo-zachodniego i północno-wschodniego sklepienia kolebkowe z lunetami, sklepienia kolebkowe z parami lunet stykających się szwami, sklepienia żaglaste z gurtami (sień przyziemia), sklepienia żaglaste i krzyżowe (klatka schodowa);

— zachować sklepienia ciągu reprezentacyjnego i wnętrz mieszkalnych piętra: sklepienie żaglaste z gurtami (sień w przyziemiu), sklepienia żaglaste i krzyżowe (reprezentacyjna klatka schodowa) stropy z fasetami, przedzielone podciągami (galeria na piętrze skrzydła frontowego, stropy z fasetami (we wnętrzach skrzydła południowo-zachodniego);

— zachować pozostałości dawnego wystroju wnętrz: sufity z barokowymi sztukateriami, dwa barokowe kominki i barokowe kartusze (we wnętrzach na piętrze południowo-zachodniego skrzydła), widoczne fragmenty pilastrów (z impostami) stanowiących artykulację dawnej sali balowej (we frontowym, południowo-wschodnim skrzydle zamku), profilowane pseudogłowice filarów klatki schodowej;

— zachować wewnętrzne kamienne portale uszakowe z guttami, podobne drewniane futryny oraz profilowania faset;

— zachować układ osi okiennych, rozkład otworów wejściowych oraz wykroje otworów w elewacjach zamku;

— zachować kolumnowe portale w ryzalicie elewacji frontowej oraz w elewacji dziedzińcowej, a także dekorację architektoniczną fasady: boniowanie przyziemia, pilastry, gzymsy, opaski okienne, obramienia uszakowe, trójkątne naczółki, dekorację ornamentalną i attykę;

— zachować stolarkę drzwiową i okienną, zewnętrzną i wewnętrzną, z 2 poł. XVIII w., z końca XVIII w. (barok i wczesny neoklasycyzm) oraz przeszklone drzwi z lat ok. 1910–1920 (neoklasycyzm);

— zachować metalowe, kute drzwi w elewacji dziedzińcowej skrzydła południowo-zachodniego;

— określić nowy program funkcjonalny dla zamku umożliwiający usunięcie wtórnych podziałów wnętrz i powrót do dawnej dyspozycji wnętrz, w tym do układu reprezentacyjnej sali balowej;

— przeprowadzić remont elewacji, wykonać nowe tynki na elewacjach, odtworzyć ich dekorację ornamentalną i zaprojektować nową ich kolorystykę;

— zachować i zabezpieczyć zachowane mury otaczające pałac;

— zastosować przy ewentualnym przekładaniu pokrycia dachu szarą dachówkę ceramiczną;

— wskazana konserwacja kamieniarki przez konserwatora technologa;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy zamku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać zezwolenie konserwatorskie.

Urządzeniadworskie w otoczeniu zamku w l. 1660–1945

Zabudowa dziedzińca frontowego (Vorburg)

(il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], 35)

Zwrócony ku rynkowi, nieregularny, frontowy dziedziniec przed zamkiem kształtowany był już w 1 poł. XVI w., gdy Georg IV von Stillfried und Rattonitz (†1554) wzniósł w 1536 r. budynek bramny, tzw. Vorburg. Nad przeprutym w nim asymetrycznie przejazdem umieszczono herby Georga IV i jego żony, zapatrzone w datę 1536. Nie wiadomo, czy już wówczas powstały także pozostałe budynki gospodarcze. Około 1600 r. w budynku bramnym znajdowała się piekarnia, ponieważ określony on został wówczas jako Thor- oder Backhaus. W 2 poł. XVII w. frontowy budynek bramny (Vorburg) został przebudowany i nabrał charakteru reprezentacyjnego frontu zamku. Według autora monografii Stillfriedów Wittiga stary budynek został wyburzony i zastąpiony nowym, barokowym, wzniesionym w l. 1687/1688. Wnioskując z ryciny z 1862 r. (na podstawie rysunku z 1736 r.) budynek ten mógł otrzymać nowy wystrój elewacji złożony z podziałów wielkiego porządku i obramień okiennych. Kryty był dachem czterospadowym. Natomiast w rekonstrukcji wyglądu zamku publikowanej w artykule Braumühla przyjęto możliwość, że renesansowy budynek bramny był tylko przebudowany. Przypuszczano, że zachował swoją dawną bryłę z płaskim dachem i attyką oraz ewentualnie otrzymał nowy wystrój elewacji z dominacją podziałów poziomych. W XVII w. i XVIII w. ostateczny swój kształt otrzymała pozostała zabudowa gospodarcza frontowego dziedzińca. Obok budynku bramnego, wykorzystywanego także na mieszkania dla służby, usytuowano wydłużoną stajnię, kwadratową w rzucie ujeżdżalnię (Reithaus) i przy nim — remizę. W 1796 r. przy przebudowie zamku wyburzono budynek bramny, w związku z czym otworzył się widok na nowe frontowe skrzydło rezydencji Stillfriedów. Pozostawiono ujeżdżalnię[28], przebudowaną później, w l. 1796–1803 na dworski budynek teatralny, którego fasada zdobiona była sentencją Hic ridendo corrigutur mores. Niektóre skrajnie usytuowane budynki gospodarcze istniały jeszcze w 1813 r. Ich relikty, przetrwały do 1855 r. i zachowały się przy wylocie ul. J. Piłsudskiego do rynku. W 1889 r. zostały już wchłonięte przez zabudowę miejską. (il. Ikonografia 35–37 [35], [36], [37])

Ogródprzy zamku

W XVII i XVIII stuleciu znaczną część dziedzińca zajmował zamkowy ogród ozdobny. Jego lokalizacja wynikała z potrzeby upiększenia otoczenia zamku, a samo założenie ogrodu na dziedzińcu nie było w czasach nowożytnych zjawiskiem odosobnionym. Czynnikiem decydującym o takim rozwiązaniu była niewątpliwie szczupłość miejsca przy zamku.

Ogród ozdobny, o którym mowa, został założony w l. 60. XVII w. przy nowym, wczesnobarokowym skrzydle zamku. O istnieniu tego ogrodu świadczą założenie sali ogrodowej w przyziemiu skrzydła oraz zachowany do dziś ozdobny mur z owalnymi okulusami. Ogród składał się z dwóch części, bardzo wąskiej i wydłużonej założonej wzdłuż nowego skrzydła zamku oraz z części czworobocznej urządzonej na większej części frontowego dziedzińca przed zamkiem[29]. Tu ogród miał układ kwaterowy z krzyżującymi się ścieżkami, z kolistym placem i może z fontanną, jak sugeruje to Wittig, w miejscu starej studni. W l. ok. 1813–1889 zachowany był jeszcze dawny kwaterowy ogród przed zamkiem. Jednocześnie przed 1866 r. na północny wschód od nowego skrzydła zamku i wzdłuż ulicy urządzono drugi, niewielki ogród kwaterowy założony na planie trapezu, dzielony krzyżującymi się ścieżkami. Na jego skraju, od strony Włodzicy wzniesiono centralny pawilon ogrodowy. Układ ten istniał jeszcze w 1889 r.)

W okresie międzywojennym starsza część ogrodu nie miała już układu kwaterowego i wypełniona została trzema zróżnicowanymi, nieregularnymi gazonami, obsadzonymi pojedynczymi młodymi drzewami. Na jednym z gazonów ustawiono rzeźbę. Ogród wydzielony był metalowym ogrodzeniem na podmurówce. W 1907 r. przed zamkowym ogrodem umieszczono pomnik cesarza Wilhelma I. Na granitowym cokole z trzema symbolicznymi przedstawieniami górnika, tkacza i Germanii wykonanymi w wysokim reliefie ustawiono stojącą postać monarchy. Pomnik wykonano według projektu prof. Segera z Berlina. (il. Ikonografia 50) Ogród przy północno-wschodnim skraju frontowego skrzydła zamku zamieniono po 1889 r. na gazon. Współcześnie oba ogrody nie istnieją. Na miejscu starszego urządzono niewielki skwer, a na miejscu nowszego ustawiono pomnik. (il. 34)

Folwark przy zamku

(il. Ikonografia 6 [6A] [6B], [6C], 36)

Na północny wschód od rezydencji i frontowego dziedzińca znajdował się założony w czworobok, rozległy folwark z owczarnią (Vorderhof) zbudowany na tyłach północno-zachodniej pierzei rynkowej. Majdan otaczały jednokondygnacjowe budynki gospodarcze, głównie murowane, niekiedy z odeskowanymi szczytami lub drewnianymi dobudówkami. Folwark ten łączył się poprzez most nad późniejszą ul. Podjazdową, z drugim folwarkiem dworskim na wzniesieniu Hopfenberg.) Folwark zamkowy istniał jeszcze w 1813 r. Przed 1826 r. został rozebrany. Na jego gruntach wzniesiono później budynki szkolne.

Inne nie istniejące urządzenia dworskie w l. 1660–1945

Główny ogród ozdobny przy drodze do Broumowa

(il. Kartografia 3–4)

Drugi, główny ogród ozdobny, usytuowano przy drodze do Broumowa, przy obecnej ul. A. Fredry. Był on oddalony od zamku zapewne ze względu na brak miejsca przy nim i z uwagi na topografię terenu. Lokalizacja ogrodu dokonana została w miejscu najbardziej odpowiednim, u podnóża wzniesienia Haumberg, niezbyt daleko od rezydencji, na terenie płaskim, umożliwiającym plantowanie. Nie wiadomo, kiedy ten stosunkowo duży ogród powstał, może w l. ok. 1700–1736. O ile rycina z 1862 r. wiernie oddaje wygląd założenia zawierało się ono w obrębie czworoboku, ogrodzone było murem. Podzielone zostało na partery ścieżkami przecinającymi się pod kątem prostym. Partery haftowe (?) otrzymały kształty prostokątnych płycin ze ściętymi wklęśle narożnikami i wypełnione zostały roślinnością tworzącą różne wzory. Na przecięciach ścieżek założono koliste place, a na jednym z nich wzniesiono pawilon, określany przez Braumühla jako herbaciarnia. Ze schematycznego przedstawienia go na rycinie trudno wnioskować o charakterze jego architektury. W 1796 r. pawilon ten został przebudowany. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])

Zapewne przy wyprzedaży noworudzkich dóbr ok. 1822 r. dawny ogród dworski został sprzedany mieszczanom z Nowej Rudy. Dlatego też w XIX w. pozostawał w posiadaniu m. in. młynarza, który zamierzał udostępnić ogród jako miejsce rekreacyjne mieszkańcom miasta. Jeszcze w 1889 r. założenie zachowało swój zasadniczy układ przestrzenny. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. ogród miał już charakter ogrodu uprawnego. W r. 1921 został rozparcelowany, a na jego terenie zbudowano do 1924 r. osiedle z domami dla górników. Zarys dawnego ogrodu czytelny był jeszcze w l. 30. XX w. w obrysie nowego osiedla

Inne budynki dworskie

(il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])

Do urządzeń dworskich należał także wolnostojący budynek dworski nad Włodzicą służący rekreacji. Była to ujeżdżalnia (Reithaus, Reitschule), murowana z kamienia, wewnątrz dwunawowa z nawami wydzielonymi rzędem kolumn. Zbudowana przed 1688 r. została zniszczony w tym roku przez powódź, a następnie szybko odbudowana. Spłonęła w r. 1745.. W XIX w. skupione nad Włodzicą dworskie wolnostojące budynki służące rekreacji oraz gospodarce, jak ujeżdżalnia czy dworska pralnia w XIX w. już nie istniały.

Pozostałe folwarki w Nowej Rudzie

(il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], 36)

Na gruntach dworskich w sąsiedztwie miasta znajdowały się w przeszłości trzy folwarki.

Jeden zwany Vorderhof, scharakteryzowany już powyżej znajdował się przy zamku. Zlikwidowany został przed 1826 r.

Drugi folwark związany był z dobrami dominialnymi na wzniesieniu Hopfenberg [30].Tu w końcu XIV w. usytuowane było, według Wittiga, pańskie pastwisko. Folwark wzmiankowano w 1574 r. jako „Herrenvorwerck unter dem Hopfenberg in der Vorstadt” Połączony był mostem Erbherrenbrücke[31] z folwarkiem Vorderhof przy zamku. Około 1600 r. folwark na wzniesieniu Hopfeneberg miał murowaną zabudowę. Później 1600 r. nie był wymieniany, w związku z czym Wittig przypuszczał, że został może zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej. Dowodzi tego także przyłączenie gruntów folwarku do dóbr w Zaciszu (Buchau). Według pomiaru z 1794 r. były to 22 morgi. W 1818 r. grunt ten oraz pozostałości dominialnego folwarku kupiło miasto.

Lokalizacja trzeciego folwarku zwanego Graupner Vorwerck nie jest dokładnie znana. Według Wittiga miał się on znajdować koło ozdobnego ogrodu dworskiego. Został zlikwidowany zapewne przed 1826 r. Należał chyba do noworudzkich Dóbr Górnych.

Dom służącywypoczynkowi i rozrywce właścicieli dóbr (Kavalierhaus) ⇒ ul. Kościelna 8.

Dwór Górny,ob. Komenda Hufca ZHP ul. Kościelna 30, 1598, po 1823, ok. 1850–1860, 1 poł. XX w., lata 60. XX w., nr rej. 652/Wł z dn. 25.05.1977.

(il. Kartografia 1–3 [1], [2], [3], Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], fot. 51–56 [51], [52], [53], [54], [55], [56])

Dwór [32]należący do Dóbr Górnych powstałych w 1597 r. wzniesiony został w r. 1598 przez Bernharda von Stillfried und Rattonitz, o czym świadczą herby Bernharda i jego żony (z domu von Borschnitz) umieszczone na elewacji. Dwór przestrzennie dominujący nad zabudową folwarku został wzniesiony na platformie. Zbudowany został jako wydłużony, dwukondygnacjowy, trójtraktowy budynek, murowany, z odeskowanymi szczytami, zawierający w przyziemiu sklepione wnętrza i nakryty dachem dwuspadowym. Ze względu na technikę budowlaną i kształt bryły przypominał ówczesne okazalsze budynki miejskie. Wyróżniał się jednak na tym tle swoją wielkością i portalem z dekoracją heraldyczną. Ten interesujący portal wykonany został przez włoskiego kamieniarza, o czym świadczy dobór motywów zdobniczych takich jak: maszkarony, delfiny, liście i wić akantu, girlandy, woluty i ornament kandelabrowy, szyszki, rozety i rogi obfitości. Ogólna koncepcja portalu utrzymana została w duchu renesansu 1 poł. XVI w. Sień piętra oświetlono zdwojonym oknem w fascjowym obramieniu z zaciosem, stosowanym w l. 90. XVI stulecia. W czasach nowożytnych dwór okresowo bywał kurią majątkową, i okresowo siedzibą członków rodziny von Stillfried und Rattonitz. Taką funkcję pełnił m.in. w czasie wojny trzydziestoletniej i w 2 poł. XVIII w.

W l. ok. 1796–1819 ewangelicy mieli w nim salę nabożeństw. W 1823 r. dwór spłonął. W 1 poł. XIX w. był zapewne odbudowany, co sugerują charakterystyczne formy naczółkowego dachu. Dwór ten należący do Tschischwitzów był też przebudowywany w l. ok. 1850–1860 przy wykorzystaniu neoklasycyzmu i tudorowskiego neogotyku. Przemawiają za tym architektura ryzalitu w elewacji tylnej oraz znajdujący się w niej portal. Trzeba podkreślić, że nawiązania do neogotyku mają bardzo swobodny charakter, w wyniku czego koncepcja portalu może być uznana za dość oryginalną kompozycję. Przebudowę tę, o dość zresztą ograniczonym zakresie, przeprowadzał zapewne jakiś lokalny budowniczy. Prawdopodobnie w 1 poł. XX w. przebudowano strych na częściowo mieszkalny, zakładając w połaci dachu lukarny, w tym jedną nakrytą dachem o połaciach wklęsło-wypukłych. W l. ok. 1886–1930 dwór pełnił funkcję szlacheckiej siedziby. Po 1930 r. użytkowany był jako rządcówka, a po 1945 r. — jako dom i później Młodzieżowy Dom Kultury Budynek okresowo remontowano, m.in. w 1977 r.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować trójtraktowy układ wnętrz;

— zachować sklepienia dużej piwnicy, sieni przyziemia i lokalności w tejże kondygnacji, kolebkowe z lunetami oraz sklepienie kolebkowe tunelowej klatki schodowej;

— zachować bryłę budowli z ryzalitem w elewacji zachodniej i formę dachu naczółkowego z lukarnami oraz cebulasty, jednoprześwitowy hełm ryzalitu;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować renesansowy portal z dekoracją heraldyczną i ornamentalną, zdwojone obramienie fascjowe z zaciosem (w elewacji wschodniej) oraz neogotycki portal z herbami (w elewacji zachodniej);

— zachować stolarkę okienną i drzwiową, w tym neorenesansową, wewnętrzną stolarkę drzwiową na piętrze budynku;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy dworze lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać zezwolenie konserwatorskie;

— wskazane przywrócenie dyspozycji przestrzennej wnętrz przyziemia, odsłonięcie pokrytych współcześnie tynkiem sklepień, przeprowadzenie badań stropów wyższych kondygnacji dworu (pod kątem poszukiwania ich dawnej polichromii) i konserwacja portalu oraz pozostałej kamieniarki przez konserwatora technologa.

Folwark

Folwark należący do Dóbr Górnych założony przy wylocie ul. Kościelnej zajął stok wzniesienia opadający ku korytu Włodzicy. Przy prostokątnym majdanie, skupiono zabudowę złożoną początkowo z dworu i z budynków gospodarczych. Około 1600 r. na terenie folwarku znajdowały się: owczarnia, ogród użytkowy, krupiarnia, olejarnia i pralnia. Układ folwarku poprzedzającego dwór od wschodu pozostawał bez większych zmian od czasów nowożytnych do dziś. Wymieniano tylko budynki gospodarcze. Około 1736 r. były one jednokondygnacjowe, częściowo ryglowe. Niektóre miały odeskowane szczyty. W 2 poł. XIX w. zabudowa folwarku została radykalnie przebudowana, a przy północnej pierzei dziedzińca gospodarczego zbudowano niewielkie oficyny mieszkalne. Zabudowa folwarku poddana była przekształceniom także współcześnie i jest bezstylowa.

W końcu XIX w. po wytyczeniu drogi do dworca kolejowego urządzono parkowo teren położony na zachód od dworu. Obsadzono go głównie drzewami, wśród których znalazł się buk purpurowy.

Budynkiużyteczności publicznej

Ratusz, Rynek 1 poł. XVI w., po 1622, 1844–1845, 1892–1894, 1893, nr rej. 1630/Wł z dn. 1.10.1998.

(il. Ikonografia 39– 41 [39], [40], [41], 43– 44, 46– 47, fot.57–62 [57], [58], [59], [60], [61], [62])

Pierwszym ratuszem był według Wittiga dom (Haus) przy kościele Św. Krzyża wymieniony w 1442 r. Między 1442 a 1446 r. zbudowano nowy, drewniany ratusz, a stary użytkowano na inne cele. Jak przypuszczał Wittig kolejny ratusz (Haus auf dem Markt) powstał zapewne ok. 1540 r., i był jednym z pierwszych budynków na nowym rynku. Dlatego też początkowo zwrócono go frontem ku zamkowi. Wzniesiony jako budynek drewniany z murowanymi piwnicami, wzmiankowany był w 1590 r. W 1595 r. dołączono doń przybudówki z ławami mięsnymi i chlebowymi. Ratusz spłonął w wielkim pożarze miasta w 1622 r. Został odbudowany zapewne ok. poł. XVII w., już jako budynek murowany.

Zachowały się dwa znacznie różniące się przedstawienia tego nowożytnego ratusza, jedno z 1736 r. i drugie z r. 1825. Na pierwszej z rycin ratusz tworzyły dwukondygnacjowy budynek nakryty dwoma równoległymi dachami[33] oraz prostopadły do niego wydłużony budynek z dachem dwuspadowym i portalem w elewacji bocznej. (il. VI [6A], [6B], [6C]) Natomiast na rycinie z 1825 r. ratusz ukazano w widoku bocznym. Nie istniał już prostopadły do niego budynek, a sam ratusz składał się z głównego korpusu nakrytego dwuspadowym dachem z drewnianą sygnaturką[34], ze skrajnej, niewielkiej przybudówki (z szalowanym deskami trójkątnym szczytem) oraz z krytego ganku osłoniętego dwoma odrębnymi dwuspadowymi dachami. Otwory w elewacjach rozłożone zostały stosownie do potrzeb, a elewacje nie miały artykulacji. Ratusz reprezentował więc użytkowe budownictwo doby renesansu, w którym trwały jeszcze echa późnego gotyku. (il. Ikonografia 39) Swoją bryłą z przybudówkami i wysokimi dachami, w tym równoległymi, przypominał budowle gotyckie. Nowożytny charakter, wczesnobarokowy, miały może tylko sygnaturka z cebulastym hełmem oraz wykroje otworów. W ratuszu tym znajdowało się wiele pomieszczeń mających wystrój wykonany artystycznie w drewnie. Okazale prezentowała się też sala posiedzeń rady, w której gromadzono portrety właścicieli dóbr. Znajdowały się tu: portret Bernharda der Ältere i Hansa Bernharda von Stillfried und Rattonitz. W 1824 r. remontowano sygnaturkę na dachu ratusza, a w końcu lat trzydziestych XIX w. zamierzano już zbudować nowy ratusz. Potrzeba ta wynikła z otwarcia miasta na świat poprzez rozbudowę sieci dróg. Była też konsekwencją podejmowanego przez magistrat unowocześniania układu przestrzennego Nowej Rudy, a także upiększania miasta. Dlatego też pierwszym posunięciem magistratu było wyburzenie w 1838 r. przybudówek ratusza (z ławami mięsnymi i chlebowymi) oraz umieszczenie na jego południowo-wschodnim narożniku zegara słonecznego. W tej formie ratusz istniał jeszcze w 1844 r.

Pierwsze, odrzucone przez radę miejską, projekty nowego ratusza wykonał cieśla Wendler ze Ścinawki Średniej. Następny, niezrealizowany projekt był dziełem królewskiego inspektora budowlanego Friedricha z Kłodzka. Natomiast zaakceptowany został w l. 1844–1845 drugi projekt cieśli Wendlera, zbliżony stylem do projektu Friedricha. Prace budowlane realizował noworudzki budowniczy Lauterbach. Aby obniżyć koszty budowy zamiast wysokiego dachu z ceramicznym pokryciem proponowanego przez Friedricha Wendler zaprojektował dach płaski kryty blachą. Nowy ratusz zbudowano jako trzykondygnacjowy budynek o zwartej bryle, mający skromny wystrój elewacji pozbawiony reprezentacji. (il. Ikonografia 40) Wystrój ten złożony był z gzymsowań oraz z prostych obramień okiennych. Reprezentował bardzo prosty neoklasycyzm. Ze względu na swój kubiczny kształt noworudzki ratusz zwany był przez mieszkańców miasta młynkiem do kawy (Kaffeemühle von Neurode). Później zbudowano na dachu ratusza sygnaturkę podobną do sygnaturki na dachu budynku w jednej z noworudzkich fabryk (Oberwalditzerfabrik). W nowym ratuszu urządzono: mieszkanie burmistrza, pomieszczenia urzędowe sądu królewskiego, krajowego i miejskiego oraz areszt. Brakowało sali na obrady rady miejskiej, dlatego musiała ona znaleźć do ok. 1889 r. inne miejsce obrad — Stadhaus. Gdy sąd przeniósł się do własnej siedziby rada miejska starała się przystosować stary ratusz do celów komunalnych.

Projekt przebudowy wykonał Berger, architekt Magnisów z Bożkowa, współpracujący z kolegą z Wrocławia Seiffertem. Nawiązał on do szkiców ołówkowych nowego ratusza wykonanych po 1889 r. na zlecenie rady miejskiej przez budowniczego Heidenricha z Kopic[35]. Berger i Seiffert zaprojektowali budynek w stylu neorenesansu. Ratusz budowano w l. 1892–1894. Realizowali go m.in.: murarze Tautz (prace murarskie) i Klose (ciesiołka) i dworski kamieniarz L. Nigl działający w Słupcu oraz we Wrocławiu i Dachstein z Lesicy. W 1893 r, zainstalowano gałkę na hełmie wieży oraz zegar z fabryki zegarów Eppnera ze Srebrnej Góry.

Front nowego ratusza skierowany został ku południowemu zachodowi. W centrum elewacji wzniesiono ozdobny ryzalit ze szczytową nadbudową, z za której wyłania się wieża. Południowo-zachodni narożnik budynku rozwiązano według koncepcji Heidenricha. W narożnej wieży zawarto schody na strych. Kolorystykę elewacji tworzyły: białe ściany łączone z kamieniarką z czerwonego piaskowca. Ponadto elewacje zdobione były ozdobnymi kotwicami, sgraffitem, emblematami cechu sukienników, przemysłu tekstylnego i górnictwa oraz fikcyjną datą założenia miasta. Parter ratusza rozwiązano skromnie. Tu zawarto m.in. holl i reprezentacyjną klatkę schodową. Na drugim piętrze urządzono małą i wielką salę posiedzeń. Wielką, podwyższoną, salę nakryto dekoracyjnym, drewnianym, stropem naśladującym otwartą więźbę dachową. Okna ozdobiono witrażami przedstawiającymi herby Rzeszy, Prus i Śląska, Nowej Rudy, Radkowa, Kłodzka i Bystrzycy Kłodzkiej. Przy jednym z narożników ratusza umieszczono barokową figurę Św. Floriana. W 1926 r. założono w ratuszu centralne ogrzewanie. W l. 20. XX w. wykonano ozdobne przeszklenie okien sali posiedzeń rady, obecnej sali ślubów. Na grubych szybach wyszlifowano sceny rodzajowe lub postacie symbolizujące zajęcia mieszkańców Nowej Rudy. Współcześnie ratusz był remontowany. Nie zachowały się witraże z herbami niemieckich miast. Wymieniono też stylową stolarkę drzwi do sali ślubów na bezstylowe i nie pasujące do wnętrza budynku współczesne, lustrzane drzwi przesuwane.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować ogólną dyspozycję wnętrz ratusza (na wszystkich kondygnacjach;

— zachować sklepioną kolebkowo piwnicę;

— zachować wystrój jednoprzestrzennej klatki schodowej: ozdobne, wewnętrzne, kamienne obramienie okienne, drewniany strop z profilowaną fasetą (z kroksztynami) i polichromią, kamienne kolumny przy wylocie schodów w hollach I i II piętra oraz ozdobną metalową, ażurową balustradę schodów;

— zachować drewniany strop w sali posiedzeń na II piętrze, zrealizowany w formie otwartej więźby dachowej, wzmocniony na wzór architektury angielskiej dekoracyjnymi więzarami;

— zachować drewniane stropy kasetonowe w innych wnętrzach na II piętrze;

— zachować rozczłonkowaną bryłę ratusza z ryzalitem, swobodnie rozmieszczanymi wykuszami o różnych funkcjach, ze szczytami, w tym jednym w fasadzie przechodzącym w wieżyczkę z prześwitem i hełmem;

— zachować dach czterospadowy z lukarnami i jego pokrycie, hełm wieżyczki w fasadzie (z metalowym, ozdobnym grzebieniem), wieloboczny hełm z iglicą (nad narożnym wykuszem) oraz ich pokrycie;

— zachować układ osi i wykrój otworów w elewacjach i przeszklenie okien (także witraże);

— zachować gzymsowania, kamienne obramienia szczytów i ich zwieńczenia, ozdobne, kamienne obramienia okienne i otworów wejściowych;

— zachować barokową fontannę z figurą Św. Floriana z 1756 r. przy północnym. narożniku ratusza (rzeźba wpisana do rejestru zabytków ruchomych pod nr 589 z dn. 17.03.1983.).

— zachować stolarkę drzwi wejściowych oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wewnętrznych prowadzących na wieżę;

— przywrócić dawną stolarkę drzwiową wejścia do sali ślubów;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy ratuszu lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać zezwolenie konserwatorskie.

Dom zarządumiasta (Stadthaus), ob. dom, ul. Kościelna 1, 1849, 1876

(fot. 127)

Nowy Stadthaus[36] zbudowany został w r. 1849 na miejscu zlikwidowanego browaru (1558, 1688) oraz na sąsiedniej działce. Nowy budynek administracyjny przeznaczony dla zarządu miasta był drugim tego rodzaju w Nowej Rudzie. Służył na zebrania magistratu do końca lat 80. XIX w., gdyż ratusz zajmowany był przez sąd. Zbudowany został przez mistrza murarskiego Schönfeldera. W sieni wmurowano kamień z datą 1558 i inicjałami B i B lub R (Ratsbräu?) W r. 1876 budynek podwyższono o piętro. Zawierał salę posiedzeń, pomieszczenia na spotkania towarzyskie, mieszkanie burmistrza, policyjny areszt, klasę szkolną, lokalności seminarium nauczycielskiego. Później budynek użytkowany był jako urząd finansowy (Finanzamt). Budynek otrzymał formę mieszczańskiej kamienicy ze skromnym wystrojem elewacji w stylu neoklasycyzmu tworzonym przez gzymsy i okna o łuku odcinkowym. W l. 1907–1913 dom użytkowany był jako siedziba królewskiego seminarium nauczycielskiego. Obecnie jest to dom.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, żaglaste sklepienie sieni;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i naczółki;

— zachować wmurowany w sieni fragment kamiennego bloku z datą 1558 oraz umieszczoną poniżej płycinę z herbem Nowej Rudy i datą 1849.

Budynek użyteczności publicznej, przed 1945 r. siedziba policji, ob. MOPS w Nowej Rudzie, ul. Kolejowa 18, 1892

(fot. 63–64 [63], [63a], [64])

Pierwotne przeznaczenie budynku nie jest znane. Jedynie w polskim przewodniku po Nowej Rudzie (1995) zawarta została informacja o funkcji budynku jako siedziby policji. Nie można też wykluczyć, że może była to placówka klasztorna. Budynek został wzniesiony w stylu budownictwa ceglanego łączonego z neogotykiem.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budowli z wykuszami i szczytami oraz formę mansardowego dachu z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych i drzwiowych w elewacjach;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować architektoniczną dekorację elewacji w postaci ceglanych obramień okiennych, fryzów, gzymsów, szczytów;

— zachować portal wejściowy z płaskorzeźbionym tympanonem;

— zachować stylową stolarkę okien i drzwi;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną;

— obiekt kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków;

Dworzec kolejowy, budynek stacyjny i wiata, ul. Kolejowa 24, ok. 1880–1903

(il. Kartografia 2–3, fot. 65–69 [65], [66], [67], [68], [69])

Miejsce pod budowę dworca zostało wybrane w 1874 r. Niedługo później zbudowano obecny budynek stacyjny. Mógł też powstać po r. 1903, gdy rozbudowano torowiska i przebudowano gospodarcze budynki dworcowe. W 1903 r. zbudowano składy (Güterschuppen), rampy do załadunku bydła i rampy załadowcze. Budynek stacyjny wzniesiono z czerwonego piaskowca i w stylu neoklasycyzmu łączonego ze stylem arkadowym. Koncepcja wystroju elewacji zaczerpnięta z budownictwa ceglanego. Dworzec reprezentował skromniejszą wersję ówczesnego budownictwa kolejowego. Standardowy wygląd otrzymała też wiata peronowa.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dwuspadowego dachu z drewnianym oszalowaniem i kroksztynami;

— zachować układ osi oraz gzymsowe podziały elewacji;

— zachować wykrój otworów okiennych oraz stolarkę drzwi i okien;

— zachować drewnianą wiatę peronową.

Dworzec kolejowy, budynek mieszkalny dla pracowników kolei, ul. Kolejowa 24, ok. 1880–1903

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dachu z drewnianym oszalowaniem i kroksztynami;

— zachować układ osi oraz dekorację architektoniczną fasady w formie ceglanego fryzu;

— zachować wykrój otworów okiennych oraz stolarkę okien i drzwi.

Dworzec kolejowy, budynki gospodarcze, ul. Kolejowa 24, ok. 1880–1903

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę, układ osi oraz formę i drewniane pokrycie dachu.

Szkołazawodowa dla dziewcząt, ob. Biblioteka, Piłsudskiego 4, po 1919.

(fot. 70)

Szkoła zawodowa Haushaltung-Gewerbe und Berufsschule für Mädschen została założona w 1919 r. Przejęła kadrę pedagogiczną z rozwiązanej szkoły Haushaltungs- und Gewerbeschule. Początkowo zajmowała pomieszczenia w szkole wyższej dla chłopców i dziewcząt przy ul. J. Piłsudskiego, a w l. 20. XX w. — w katolickiej szkole ludowej i w progimnazjum Później otrzymała własny budynek wzniesiony (w stylu neoklasacyzmu) na miejscu katolickiej szkoły z 1826 r. Szkoła używała budynek jeszcze w 1932 r. Po 1945 r. służył on przez jakiś czas jako Internat Szkoły Górniczej.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, dach naczółkowy (z wystawką i lukarnami) oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować układ osi w elewacjach, gzymsowe podziały elewacji i płyciny;

— zachować wykrój otworów, stolarkę okien i drzwi oraz opaski okienne.

Poczta, od1912 r. siedziba filii Banku Dzierżoniowskiego, a od 1913 — Miejskiej Kasy Oszczędności, ob. Bank Zachodni SA, Armii Krajowej 4, 1879?, po 1913, 1934

(fot. 71)

Ok. 1736 r. na miejscu obecnego budynku znajdował się dom usytuowany kalenicowo względem ulicy Armii Krajowej i prostopadły do niego budynek gospodarczy o konstrukcji szkieletowej zwrócony kalenicowo ku ul. Małej. Około 1855 r. zabudowa ta już nie istniała. Potem wzniesiono na działce nowy budynek, który w 1879 r. zajął urząd pocztowy. Budynek ten użytkowany później przez instytucje finansowe został przebudowany w 1934 r. w stylu modernizmu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi i balkony w elewacjach;

— zachować wykrój osi okiennych i gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżową stolarkę okien i drzwi.

GórneMiasto, charakterystyka placów i ulic, zabudowa mieszkalno-usługowa (gospody, hotele, domy mieszkalne)

Rynek— układ przestrzenny, urządzenie, omówienie zabudowy (am Ring (1567, 1570), auf dem Ringe (1569))

Regularny, prostokątny, ale pochyły rynek, obniżający się ku północy, założono na stoku Wzgórza Zamkowego. Z naroży rynku wyprowadzono ul. Kościelną, Kolejową, Armii Krajowej i Bohaterów Getta, z których tylko dwie ostatnie wytyczone zostały w miarę prosto. (il. Kartografia 3) Po założeniu górnego miasta uległ zmianie układ dróg w jego otoczeniu. Nowy wjazd do rynku od północy docierał od strony doliny Włodzicy i Starego Miasta. Wiódł drogą przebiegającą głębokim wąwozem na miejscu obecnej ul. Podjazdowej. Z noworudzkiego rynku wychodziły ul. Bohaterów Getta, ku północnemu wschodowi. Wykształciły się też od tej strony nowe połączenia drogowe z Kłodzkiem. Istniejący w czasach nowożytnych układ rynku i wychodzących z niego ulic, nie ulegał większym zmianom. Jedynie w 1796 r. po przebudowie noworudzkiego zamku i wyburzeniu jego starej frontowej części wytyczono do rynku nową drogę, przeprowadzoną na tyłach domów w północno-zachodniej pierzei rynkowej, późniejszy, początkowy odcinek ul. J. Piłsudskiego.

Znacznie większym zmianom, niż sam układ urbanistyczny rynku, podlegały jego urządzenie i zabudowa. Długo jednak brakowało rynkowi, jako głównemu wnętrzu miejskiemu okazałości i reprezentacji. Wygląd rynku znany jest z ryciny z 1736 r. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])Ratusz, choć nie wynika to z przekazu ikonograficznego usytuowany był asymetrycznie, skoro w 1756 r. ustawiono w centrum rynku fontannę Św. Floriana[37]. Figurę świętego wykonał być może Michael Ignatz Klahr[38].Około 1839 r., rynek nadal nie miał cech reprezentacyjnego wnętrza miejskiego. Brakowało wyrównanej powierzchni, a plac poprzecinany był drogami jezdnymi, znacznie zagłębionymi pod ciężarem wozów. Na jednym z wyniesień terenu stały ratusz i pręgierz[39]. (il. Ikonografia 39) W 1845 r., po wzniesieniu nowego ratusza rozpoczęto wyrównywanie pagórkowatego rynku. Nie wybrukowano go jednak początkowo i pozostawiono porośnięty darnią. Dlatego też zwano go zielonym rynkiem (grüner Ring). Później w 1858 r. rynek otrzymał bruki. W tym też roku usunięto z niego barokową fontannę Św. Floriana, a na jej miejscu wykonano podziemny zbiornik wodny z pompą. Figurę Św. Floriana postawiono na nowym cokole w zachodnim narożniku rynku, przed zamkiem.

W 4 ćw. XIX w. ozdabiano rynek małą architekturą i pomnikami, w 1888 r. zbudowano tu kolumnę pogodową (Wettersäule) z barometrem i termometrem, a w latach 1883–1913 wzniesiono pomnik cesarza Wilhelma. W końcu XIX w. poszerzano zbyt wąskie wjazdy do rynku. Ok. 1884 r. poszerzono wjazd południowy, a w r. 1894 — wjazd od ul. Bohaterów Getta. (ulica wyjazdowa do Kłodzka). Następnie po przebudowie ratusza (1892–1894) umieszczono na jego narożniku nową fontannę Św. Floriana, złożoną z nowego cokołu oraz dawnej barokowej figury[40]. Od lat 90. XIX w., po zakończeniu budowy ratusza urządzano rynek na nowo. Wykonano nowe bruki. W 1892 r. usunięto z rynku krzyż misyjny z 1737 r. i przeniesiono na plac kościelny. Ale po pewnym czasie odczucie pustki na rynku skłoniło mieszkańców miasta do zbudowania nowej fontanny Św. Jana Chrzciciela. Powstała ona w 1909 r Na początku XX w. rynek brukowany kostką granitową przecinały po przekątnych dwie jezdnie krzyżujące się przed ratuszem. Jedynie przy fontannie Św. Jana Chrzciciela znajdował się owalny gazon z dwoma drzewami. (il. Ikonografia 43– 44, 47, 49)

W l. 60. lub 70. XX w. zmieniono dawne urządzenie rynku. Jezdnie poprowadzono wzdłuż pierzei rynkowych, a w bezpośrednim sąsiedztwie ratusza i fontanny Św. Jana Chrzciciela założono schody terenowe oraz tarasowe gazony wzmocnione murami oporowymi kamiennymi lub licowanym kamieniem.

Ze względu na pochyłość rynku i jego nierówności niektóre domy rynkowe dostępne były poprzez schody. Dotyczyło to szczególnie budynków w północno-wschodniej i północno-zachodniej pierzei, a szczególnie w sąsiedztwie wylotu obecnej ul. Podjazdowej. Znajdował się tu w przeszłości wąwóz z drogą. Dlatego też, według Wittiga, podcienia pierwszych domów rynkowych stojących wysoko na stokach tegoż wąwozu połączono przed 1598 r. mostem murowanym z kamienia, zwanym w XVI w. Kamiennym Mostem (Steinere Brücke) [41], lub Schwibbogen, Schwebebogen (w gwarze ludowej). Most ten łączył dom mieszczański (nr 2) z gospodą zwaną Taberne (na miejscu obecnego domu rynkowego nr 28). (il. Ikonografia 39) Po zlikwidowaniu mostu w 1858 r. i po zbudowaniu obecnej ul. Podjazdowej do chodników w podcieniach domów rynkowych (nr 2–7) dobudowano nowe, piaskowcowe schody. W 2 poł. XIX w. oraz w 1 poł. XX w., w trakcie ostatecznego urządzania rynku zlikwidowano większość schodów. Usunięto je sprzed domów w pierzejach północno-zachodniej i południowo-zachodniej, a przed domami w pierzei południowo-wschodniej założono płytkie, parostopniowe schody terenowe. Schody pozostawiono natomiast przed domami 2–3 przy pierzei północno-wschodniej ze względu na duże obniżenie poziomu rynku przy wylocie ul. Podjazdowej. Wzdłuż linii dawnych podcieni poprowadzono na wysokości domów 5–6 terenowe schody wyrównawcze, a dalej wzdłuż pierzei i na wysokości domów 2–4 zbudowano kamienny mur oporowy ze schodami. (il. Ikonografia 43)

Zabudowę rynku wzmiankowano w księgach miejskich w l. ok. 1567–ok. 1615. Około 1739 r. tworzyły ją zwarte zespoły zabudowy pierzei rynkowych. Najkrótsza była pierzeja północno-zachodnia, gdyż rynek otwierał się ku zamkowi. Na tyłach tej pierzei znajdował się w czasach nowożytnych folwark dominialny. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])

W czasach nowożytnych zabudowa rynku tworzona była przez szczytowe, dwukondygnacjowe budynki z murowanymi piwnicami, drewniane, drewniano-murowane lub murowane. Elewacje frontowe wieńczono trójkątnymi szczytami, odeskowanymi lub o konstrukcji szkieletowej. Były to głównie domy podcieniowe, choć nie wszystkie jako takie przedstawiono na rycinie z r. 1736. Podobny charakter miała zabudowa rynku jeszcze ok. 1825 r. Niektóre podcienia były wówczas murowane, a pozostałe — drewniane, wsparte na słupach z zastrzałami. (il. Ikonografia 39) Były to nieraz domy tak skromne, jak np. domy tkaczy w Międzylesiu. W 1823 r. — spłonęło 7 domów rynkowych, m.in. na narożniku rynku i ul. Kolejowej. Tradycyjna zabudowa rynku dominowała jeszcze do ok. poł. XIX w., gdy zaczęto wymieniać ją na murowaną. Dlatego też zrąb obecnej zabudowy rynku powstał w 3 ćw. XIX w. Tworzyły go domy znacznie wyższe od poprzednich. Kolejne modernizacje domów przeprowadzono w końcu XIX w. oraz w l. ok. 1910–1920. Najokazalsze elewacje utrzymane w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem lub neobarokiem otrzymały domy nr 11, 14, 24 i 26). W stylu budownictwa ceglanego 2 poł. XIX w. wzniesiono w końcu tego stulecia dwa domy rynkowe nr 8 i 9 znajdujące się już w linii zabudowy ul. Bohaterów Getta. W l. 1910–1920 przebudowano domy nr 4, 6 oraz 10) (il. Ikonografia 43–52 [43], [44], [45], [46], [47], [48], [49], [50], [51], [52])

Domom mieszkalnym towarzyszyły budynki gospodarcze zwane w XVI w. domami tylnymi (Hinterhaus). Około 1736 r. nie były to typowe oficyny mieszkalno-gospodarcze, ale wolnostojące na przeciwległym krańcu działek budynki gospodarcze drewniane lub o konstrukcji szkieletowej. Jeszcze w 2 poł. XIX w. budynki gospodarcze na tyłach działek rynkowych były częściowo drewniane i kryte gontem. W końcu XIX w. i w 1 poł. XX w. wymurowywano je i nadawano im układ oraz charakter oficyn mieszkalno-gospodarczych.

Współcześnie zachowane zostały układ urbanistyczny rynku i powiązanych z nim ulic oraz podział na działki (według stanu z końca XIX w.). Trzy pierzeje rynkowe zabudowane są w całości, czwarta, północno-zachodnia — w połowie. Otwiera się ona ku noworudzkiemu zamkowi. Utrzymano mury oporowe z 1 poł. XX w. Nawierzchnie rynku współczesne.

Zachowały się ratusz usytuowany na rynku asymetrycznie, blisko jego północnego narożnika i fontanna Św. Jana Chrzciciela. Przy rynkowych pierzejach wznoszą się domy maksymalnie czterokondygnacjowe z pseudomezzaninem, w większości kryte dachami płaskimi. Elewacje węższych domów — 3–5 osiowe, innych, szerszych, łączonych— 6–8 osiowe. (fot. 72–97 [72], [73], [74], [75], [76], [77], [78], [79], [80], [81], [82], [83], [84], [85], [86], [87], [88], [89], [90], [91], [92], [93], [94], [95], [96], [97]). Zachowały się nieliczne budynki reprezentujące tradycyjne, lokalne budownictwo. Są to znacznie przebudowane w 2 poł. XIX w. i w XX stuleciu budynki podcieniowe, nr 2, 3 (1706) i 7 (1811), oraz kamienica z barokowym szczytem (nr 21)[42]. (fot. 72–74 [72], [73], [74], 76–78 [76], [77], [78]). Większą część zabudowy rynku stanowią domy radykalnie przebudowane w 2 poł. XIX w., czy też w latach ok. 1910–1920. Jednymi z ciekawszych przykładów noworudzkiego budownictwa czynszowego 4 ćw. XIX w. są kamienice nr 11, 14 i 24, (fot. 83– 84, 93).Inne domy mają znacznie skromniejsze wystroje elewacji, lub też wystroje uproszczone w trakcie remontów dokonywanych w l. 50. i 60. XX w.

Dom, Rynek 2, 2 poł. XVI/XVII w., 1825–1850, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3] Ikonografia 39, 41, 43, fot. 72)
Narożny, szczytowy dom w pierzei wymieniony został w l. 1570 i 1598. W 1736 r. był to budynek podcieniowy, dwukondygnacjowy, w tylnej części o konstrukcji ryglowej, mający w fasadzie odeskowany szczyt, nakryty dachem dwuspadowym. Jego podcień połączony był z podcieniem gospody Taberne kamiennym mostem, przerzuconym nad wjazdem do rynku, obecną ul. Podjazdową. W 1825 r. dom nr 2 stał na wysokiej podmurówce. Był drewniany, nakryty dwuspadowym dachem i miał drewniany podcień oparty na słupach z zastrzałami, kryty stropem. Trójosiową fasadę wieńczył trójkątny, odeskowany szczyt. W 2 ćw. XIX w. dom wymurowano, nadal jako podcieniowy, a na początku XX w. podwyższono go i nakryto dachem kombinowanym, płaskim, łączącym się w głębi z dachem czterospadowym. Wystrój elewacji tworzony przez narożne lizeny oraz profilowany gzyms koronujący podkreślony był jasnymi, malowanymi pasami. Podobnie ujęto obramienia okien. Tak przedstawiający się wystrój elewacji, z kamiennymi filarami podcieni, zachowany został współcześnie.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podcieniami;

— zachować sklepioną kolebkowo piwnicę (XVI/XVII w.), trzytraktowy układ przyziemia budynku z centralnie usytuowaną sienią i skrajnym przechodem;

— zachować podcienia kryte stropem, oparte na kamiennych filarach z cokołami i z uproszczonymi głowicami;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacji frontowej, gzyms koronujący, malowane opaski okienne;

— zachować stolarkę drzwi wejściowych oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta współczesnych witryn sklepowych.

Dom, Rynek 3,Böhmischer Hof, 1706, koniec XVIII w. lub 1 ćw. XIX w., ok. 1870–1880, XIX/XX w., nr rej. 1567 z dn. 16.03.1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 41, 43, fot. 72–74 [72], [73], [74])

Mieszkalną zabudowę działki wzmiankowano w l. 1583, 1607. W 4 ćw. XVIII w. dom należał do kupca Genedla, a w XIX w. — do niejakiego Böhma. Stąd też zwany był Böhmischer Hof, Ok. 1858 r. mieściła się w nim placówka pocztowa.

Budynek wzniesiono w 1706 r. jako szczytowy, podcieniowy i przynajmniej częściowo murowany. Około r. 1736 był on dwukondygnacjowy i miał elewację zwieńczoną odeskowanym szczytem. Podcień sklepiono w końcu XVIII w. lub w 1 ćw. XIX w. Następnie dom został przebudowany w l. ok. 1870–1880. Podwyższony otrzymał płaski dach i skromny wystrój elewacji złożony z gzymsowań oraz z odcinkowo zamkniętych okien zaopatrzonych w podobne gzymsy nadokienne, które po 1961 r. zostały usunięte. W 1961 r. znajdowały się w sieni dwa wewnętrzne, proste, kamienne portale.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podcieniami;

— zachować dużą, sklepioną kolebkowo piwnicę, trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie nakrytą kolebką z lunetami oraz z przechodem, zachować wnętrze w przednim trakcie nakryte nisko schodzącą kolebką z lunetami;

— zachować podcienia nakryte sklepieniem żaglastym z gurtami, oparte na kamiennych filarach z cokołami i z uproszczonymi głowicami;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacji frontowej, gzyms koronujący oraz kamienny, barokowy portal z datą 1706;

— zachować drzwi w portalu oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy budynku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa.

Dom, Rynek 4, 2 poł. XVI w., 3 ćw. XIX w., ok. 1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 75)

Z domu wzmiankowanego w l. 1581 i 1583 zachowały się murowane piwnice. Około roku 1736 budynek był szczytowy, zapewne podcieniowy, dwukondygnacjowy, i miał elewację zwieńczoną odeskowanym szczytem. Prawdopodobnie w 3 ćw. XIX w. zlikwidowano szczyt i podwyższono dom o jedną kondygnację. Około 1905 r. w czteroosiowej elewacji istniał jeszcze podcień. Ostateczną swą formę budynek otrzymał ok. 1910 r. Został wówczas podwyższony i nakryty dachem płaskim. Zlikwidowano cały przedni trakt z podcieniem, dlatego też dom cofnięty jest w stosunku sąsiedniej kamienicy nr 3. Wykonano też obecny, skromny wystrój elewacji z profilowanym gzymsem koronującym oraz — z niewielkim szczytem i lukarnami w dachu. Środkowy szczyt uformowany został w stylu neobaroku.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę i pokrycie dachu mansardowego ze szczytem i lukarnami;

— zachować sklepioną kolebkowo, dużą piwnicę i trzytraktowy układ budynku z zabiegową klatką schodową (z biegami z kamiennych stopni), wiodącą na podesty poszczególnych kondygnacji;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach, zachować gzymsowania i opaski okienne;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz wewnętrzną stolarkę drzwiową.

Dom, Rynek 5, ok. poł. XIX w., ok. 1900–1905

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 39, fot. 75– 76)
Działka, na której stoi budynek była zabudowana już w końcu XVI w. Znajdował się na niej nie tylko frontowy dom rynkowy, ale także dom tylny (Hinterhaus), wymieniony w r. 1595 i będący chyba oficyną. Około r. 1736 dom rynkowy był szczytowy, zapewne podcieniowy, dwukondygnacjowy, i miał elewację zwieńczoną odeskowanym szczytem. Podobnie przedstawiono go na obrazie z 1825 r. Około poł. XIX w. został podwyższony i pozbawiony całego przedniego traktu z podcieniem. W związku z tym cofnięty jest w stosunku domów nr 3 i 7. W wyniku kolejnej przebudowy ok. 1910 r. budynek otrzymał obecny, skromny wystrój elewacji z profilowanym gzymsem koronującym oraz z neoklasycystyczną attyką. Wmontowano też w fasadę balkony z metalowymi, ażurowymi balustradami. Ten wystrój elewacji zachowany współcześnie.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę zadaszenia;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i przechodem oraz z klatką schodową w środkowym trakcie, zabiegową (z biegami z kamiennych stopni), wiodącą na podesty poszczególnych kondygnacji. Zachować stylową, metalową balustradę schodów;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w fasadzie, gzymsowania, pełną attykę z wgłębnymi płycinami i opaski okienne;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— skorygować wygląd przebudowanego współcześnie przyziemia elewacji frontowej i znajdujących się w niej balkonów.

Dom, Rynek 6, ok. poł. XIX w., ok. 1900–1905

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C], 39–41, [39], [40], [41], 43–44, fot. 75– 76)

Dom wymieniony w 1593 r. około r. 1736 był budynkiem szczytowym, podcieniowym, dwukondygnacjowym, i miał elewację zwieńczoną trójkątnym, odeskowanym szczytem. W latach ok. 1900–1905 został podwyższony i pozbawiony całego przedniego traktu z podcieniem. W związku z tym cofnięty jest w stosunku domu nr 7. Budynek nakryty dachem płaskim otrzymał obecny, skromny wystrój elewacji, utrzymany w stylu prostego neoklasycyzmu, złożony z lizen przerywających gzymsy podokienne. Przed r. 1905 piony lizen podkreślone były przez kubiczne sterczyny, w czym też wyraziły się oddziaływania neogotyku. Współcześnie zachowany jest wystrój elewacji, z wyjątkiem sterczyn usuniętych po 1961 r.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacjach oraz dekorację architektoniczną fasady w postaci lizen w wielkim porządku;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wewnętrznych zdobioną motywami typowymi dla secesji.

Dom, Rynek 7, 2 poł. XVI w., 1811, 3 ćw. XIX w., XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C], 39, 41, 43– 44, fot.75–78 [75], [76], [77], [78])

Dom wymieniony w l. 1593–1603. Około r. 1736 był budynkiem szczytowym, podcieniowym, dwukondygnacjowym, i miał elewację zwieńczoną odeskowanym szczytem. Przebudowany został w 1811 r. i około r. 1825 był murowany w całości, szczytowy, podcieniowy, zwieńczony trapezowym szczytem i nakryty dachem naczółkowym. W 3 ćw. XIX w. został podwyższony o półtorej kondygnacji. Nakryty dachem płaskim otrzymał obecny, skromny wystrój elewacji, utrzymany w stylu prostego neoklasycyzmu, złożony z gzymsów i obramień okiennych. Został zwieńczony czterema kubicznymi sterczynami, będącymi namiastką attyki. Tak ukształtowany wystrój elewacji pozostał bez większych zmian.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować podcienia kryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, oparte na kamiennych filarach z cokołami i z uproszczonymi głowicami;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i przechodem oraz z klatką schodową w środkowym trakcie, ze schodami zabiegowymi z podestem (z biegami z kamiennych stopni);

— zachować sklepioną sień (sklepienie żaglaste z gurtami) oraz kolumnę w sieni (przy wylocie klatki schodowej;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach, zachować gzymsowe podziały, podokienniki, opaski okienne, gzymsy nadokienne, kamienny portal z datą 1811 oraz drugi portal w przyziemiu;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;.

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa;

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Dom, Rynek 8, ok. 1890–1900

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C], 39, 41–44, [ 41 ], [42], [43], [44],fot. 79)

Mieszkalna zabudowa działki wzmiankowana była w l. 1593–1603. Około r. 1736 działkę wypełniał budynek szczytowy, podcieniowy, dwukondygnacjowy, mający elewację zwieńczoną trójkątnym szczytem. W 1825 r. był w całości murowany i miał czteroosiowy szeroki front z oknami grupowanymi po dwa i z dwuprzęsłowym podcieniem. Fasadę wieńczył trójkątny szczyt z odrębnym rozkładem otworów. Dom nakryty był dachem dwuspadowym. Około połowy XIX w. został przebudowany. Bardziej równomiernie rozłożono osie okienne w fasadzie. W 2 poł. XIX stulecia zachował swą dawną bryłę z arkadami podcienia opartymi nie na kamiennych słupach, ale na murowanych filarach. Dom ten został wyburzony, a na jego miejscu zbudowano w l. ok. 1890–1900 nową, czterokondygnacjową kamienicę czynszową, cofniętą w stosunku do dawnej linii zabudowy o szerokość dawnego traktu z podcieniem. Kamienicę wzniesiono w stylu budownictwa ceglanego łączonego z neogotykiem.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę mansardowego dachu z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, ceglane fryzy oraz licowanie elewacji cegłą klinkierową i glazurowaną;

— zachować stolarkę okien, drzwi i witryn.

Dom, Rynek 9, ok. 1890–1900

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C], 42–43, fot. 79)

Brak informacji o wcześniejszej zabudowie działki. Wiadomo tylko na podstawie ikonografii, że w 1736 r. znajdował się na niej dwukondygnacjowy budynek szczytowy nakryty dwuspadowym dachem. W 2 poł. XIX w. był to dom drewniany z drewnianym podcieniem opartym na słupach z zastrzałami. W fasadzie powyżej podcieni rozmieszczono nieregularnie otwory okienne. Fasadę wieńczył trapezowy szczyt, a dom nakryty był dachem naczółkowym. Budynek ten został wyburzony i na jego miejscu wzniesiono w l. ok. 1890–1900 nową kamienicę podobną do kamienicy nr 8.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę mansardowego dachu z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, ceglane fryzy oraz licowanie elewacji cegłą klinkierową i glazurowaną;

— zachować stolarkę okien, drzwi i witryn.

Dom, Rynek 10, 2 poł. XVI w., 1655(?), 1859, ok. ok. 1890–1900, 1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 39– 40, 42, 46– 47, fot. 81– 82)

Z narożnego domu w pierzei, wzmiankowanego w 1575 r. zachowały się sklepione piwnice z ostrołucznym portalem wewnętrznym. Renesansowy budynek mógł być ewentualnie przebudowywany ok. 1655 r., gdyż taka data zachowała się na portalu umieszczonym w sieni. Około 1736 r. budynek był szczytowym, dwukondygnacjowym, rynkowym domem podcieniowym zwieńczonym trójkątnym szczytem, nakrytym dwuspadowym dachem. W większej części był murowany. Jako taki został przedstawiony też na obrazie z 1825 r. Stał wówczas na wysokiej podmurówce, miał dwuprzęsłowy podcień, wąską, czteroosiową fasadę i trójkątny, dwukondygnacjowy, odeskowany szczyt. W 1859 r. został wyburzony. Na jego miejscu wzniesiono nowy, murowany dom bez podcieni, ale w linii dawnej zabudowy pierzei, także dwukondygnacjowy z trójkątnym szczytem. Dom ten został ponownie przebudowany w latach ok. 1890–1900. Podwyższono go, nakryto dachem płaskim i zwieńczono pełną attyką. Otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. Wystrój ten unowocześniono formalnie ok. 1920 r., wprowadzając neobarokowy podział ramowy. W takiej też wersji wystrój elewacji zachował się do dziś. W 1961 r. znajdował się we wnętrzu w tylnym trakcie wtórnie tu umieszczony portal z 1655 r., złożony z boniowanych pilastrów toskańskich wspierających archiwoltę z kluczem. Klucz dekorowany był głową putta i zawierał inskrypcję 1655 F.D. W elewacji tylnej widoczne były wówczas dwa fascjowe obramienia okienne.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, dużą, sklepioną piwnicę nakrytą nisko schodzącym sklepieniem kolebkowym oraz wiodący do niej kamienny ostrołuczny portal;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i przechodem oraz z klatką schodową w środkowym trakcie, ze schodami zabiegowymi (z biegami z kamiennych stopni) wiodącymi na podesty poszczególnych kondygnacji. Zachować świetlik w połaci dachu;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacjach, podział ramowy i pełną attykę z dekoracyjnymi płycinami;

— zachować kamienną posadzkę w sieni.

Gospoda,później hotel, ob. siedziba referatów urzędu miejskiego i straży miejskiej, Rynek 11, 1861, po 1985.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 39, 43,45–47,[45], [46], [47] fot. 81– 82)

Na miejscu obecnego budynku istniała ok. 1600 r. gospoda będąca rodzajem hotelu dla podróżnych (Fremdherberge). Prowadzona była w czasach nowożytnych przez rzemieślnika (Gastgeber). Pierwszy dokładniejszy przekaz o wyglądzie tej gospody pochodzi z 1825 r. Składała się ona wówczas z dwóch wąskich, drewnianych, podcieniowych budynków szczytowych krytych dachami dwuspadowymi, wzniesionych na wysokiej podmurówce. Drewniane podcienia nakryte stropami oparte były na słupach z zastrzałami. Nad podcieniem, na wysokości piętra biegł przez szerokość obu budynków kryty ganek. Budynek wieńczyły trójkątne, odeskowane szczyty.

Stara drewniana gospoda przebudowana była po raz pierwszy w 1857 r. i od nazwiska jej właściciela radcy Wildenhofa nazwana została Wildenschoffsche Gasthaus. Później została wyburzona i na jej miejscu stanął w 1861 r. obecny budynek bez podcieni, ale usytuowany w linii dawnej zabudowy pierzei, użytkowany później jako hotel Wildenhof. Otrzymał on nowoczesny i funkcjonalny układ wnętrz oraz nowy wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego ze stylem arkadowym. Po 1945 r. budynek użytkowany był jako hotel miejski, potem jako hotel „Sudety” należący do PPUT „Śnieżnik”. Przed 1985 r. został wycofany z eksploatacji. Obecnie jest siedzibą referatów urzędu miejskiego.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i z przestronną antresolą w środkowym trakcie oświetloną przez duży świetlik w dachu. Zachować bocznie usytuowaną przy antresoli, zabiegową klatkę schodową ze ścianami zdobionymi niszami lub otworami o łuku pełnym, i z biegami schodów wykonanymi z kamiennych bloków;

— zachować sklepienia piwnic (odcinkowe na gurtach) i sieni (stropy wzmocnione odcinkowymi łukami konstrukcyjnymi);

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, rozbudowany gzyms koronujący, dekorację architektoniczną w postaci boniowania, płycin, profilowanych opasek okiennych i gzymsów nadokiennych;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

Dom, Rynek 12, ok. 1856–1870, po 1890

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 45–47, [45], [46], [47], fot. 81)

Mieszkalną zabudowę działki i murowane piwnice, wzmiankowano już w 1576 r. Z kolei w r. 1623 odnotowano pożar znajdującego się na działce budynku. Został on odbudowany i w 1736 r. był to podcieniowy, dwukondygnacjowy dom szczytowy zwieńczony trójkątnym szczytem o konstrukcji szkieletowej, nakryty dwuspadowym dachem.

W latach około 1856–1870 dom wyburzono, a na jego miejscu zbudowano nowy, murowany budynek, trzy- i półkondygnacjowy z attyką, kryty dachem płaskim, bez podcieni, ale w linii dawnej zabudowy pierzei. Dom, w obrębie którego widoczna jest różnica poziomów, otrzymał trzytraktowy układ z klatką schodową w środkowym trakcie doświetloną z niewielkiego wewnętrznego dziedzińca, założonego na poziomie półpiętra. Ku dziedzińcowi otwarte. podesty klatek schodowych, których konstrukcja wzmocniona została układem drewnianych słupów i belek. Dom otrzymał wystrój fasady w stylu neoklasycyzmu. Około 1890 r. przeszedł zapewne w ręce posiadacza sąsiedniego budynku nr 13, gdyż przyziemia obu budynków zostały przestrzennie połączone i służyły jako sklep. Około 1890 r. podwyższono budynek nr 12 i wykonano nowy, bogatszy, neoklasycystyczny wystrój elewacji. Współcześnie budynek parokrotnie remontowano. W l. 1945–1961 uproszczono wystrój elewacji.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i przechodem, ze schodami w środkowym trakcie, jednobiegowymi (z biegami z kamiennych stopni), wiodącymi na podesty górnych kondygnacji, doświetlonymi od strony wewnętrznego dziedzińca;

— zachować kamienną posadzkę w sieni oraz wtórnie zatynkowane kamienne portale w sieni;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach, gzymsowe podziały elewacji, gzyms koronujący oraz dekorację architektoniczną w postaci nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 13, ok. 1840–1890, ok. 1890

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 45–47, [45], [46], [47] , fot. 81)

W 1736 r. był to podcieniowy, dwukondygnacjowy dom szczytowy zwieńczony trójkątnym szczytem o konstrukcji szkieletowej, nakryty dwuspadowym dachem. W 1 poł. XIX w. był to budynek murowany, o czym świadczą kamienny filar podcieni znajdujący się w piwnicy oraz relikty kamiennych portali, czy też metalowe drzwi z barokowymi okuciami[43].

Stary dom został wyburzony w l. 40. XIX w., i na jego miejscu zbudowano obecny, murowany budynek, cztero- i półkondygnacjowy (z kondygnacją na poddaszu), bez podcieni, ale w linii dawnej zabudowy pierzei, kryty spłaszczonym dachem dwuspadowym. Fasada tego domu zwieńczona trójkątnym szczytem o proporcjach antycznego tympanonu otrzymała wystrój w stylu neoklasycyzmu. Około 1890 r. przyziemie tego budynku zostało połączone z przyziemiem sąsiedniego budynku nr 12. Zlikwidowano szczyt, i dom nakryto dachem płaskim. Wykonano też nowy, bogatszy, neoklasycystyczny wystrój elewacji, podobny do wystroju domu nr 12. Współcześnie budynek parokrotnie remontowano. W l. 1945–1961, gdy uproszczono wystrój elewacji, i po r. 1961, gdy prostokątne okna półpiętra zamieniono na okno zbliżone do termalnego.

Stan zachowania — dobry
Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie i przechodem oraz ze schodami zabiegowymi w środkowym trakcie, oświetlonymi przez świetlik w dachu. Zachować schody z biegami (z kamiennymi, a wyżej z drewnianymi stopniami) oraz z ozdobną, drewnianą balustradą z lat 20. XX w.;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów, gzymsowe podziały elewacji, gzyms koronujący oraz dekorację architektoniczną w postaci nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 14, ok. 1840–1850, 1890–1900

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 45–49, [45], [46], [47], [48], [49], fot. 81, 83)

Mieszkalna zabudowa działki spłonęła w 1623 r. Dom odbudowano, w 1736 r. był on budynkiem podcieniowym, dwukondygnacjowym, szczytowym, zwieńczonym trójkątnym, odeskowanym szczytem i nakrytym dwuspadowym dachem. Miał dość szeroką elewację z trójarkadowym podcieniem. Dom ten został wyburzony w l. 40. XIX w., a na jego miejscu zbudowano obecny, murowany budynek, bez podcieni, ale usytuowany w linii dawnej zabudowy pierzei, trzykondygnacjowy na wysokiej podmurówce, kryty spłaszczonym dachem dwuspadowym. Fasada tego domu zwieńczona trójkątnym szczytem o proporcjach antycznego tympanonu otrzymała wystrój w skromnej wersji neoklasycyzmu. W l. 1890–1900 budynek został przebudowany, podwyższony i otrzymał nowy, bogatszy wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— układ osi okiennych oraz wykrój otworów w fasadzie;

— zachować wystrój fasady w postaci pilastrów, gzymsowych podziałów, nadokienników i herm;

— zachować portal z bogatą dekoracją architektoniczną oraz kamienną posadzkę w sieni;

— zachować stolarkę drzwi wejściowych oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta formy witryn w fasadzie.

Dom rynkowy nr 15 nie został włączony do Spisu Dóbr Kultury Objętych Ewidencją ze względu na zatarcie cech stylowych. W 1736 r. był to budynek murowany, podcieniowy, dwukondygnacjowy, szczytowy, zwieńczony trapezowym szczytem i nakryty naczółkowym dachem. Miał wąską elewację z dwuarkadowym podcieniem. W 4 ćw. XVIII w. należał do rodziny Nieselów. W 1783 r. umieszczono w elewacji kapliczkę z figurami ŚŚ Anny i Joachima. W latach 1796, 1824 i 1850 budynek odnawiano. W 1884 r. spłonął. Po 1884 r. powstał obecny, trzy- i półkondygnacjowy dom, którego fasada zwieńczona trójkątnym szczytem (w formie antycznego tympanonu) otrzymała nowy wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. W latach. 1890–1905 przebudowano elewację w przyziemiu budynku umieszczając w niej dużą, półtorakondygnacjową witrynę sklepową. Zlikwidowano szczyt i wykonano nowy wystrój elewacji w stylu neorenesansu i neoklasycyzmu. (il. Ikonografia 45, 48– 49) W l.1945–1961 elewacja budynku utraciła cechy stylowe. Dlatego też budynek nie został włączony do Spisu Dóbr Kultury Objętych Ewidencją. Warto jednak, w sprzyjających warunkach, dokonać rekompozycji wystroju jego fasady, przy wykorzystaniu ikonografii. W trakcie wykonywania prac rewaloryzacyjnych zabudowy rynku można dokonać rekompozycji wystroju elewacji domu w nawiązaniu do zachowanej ikonografii.

Sukiennice, gospoda, hotel, ob. dom i siedziba Gospodarczego Banku Spółdzielczego, Rynek 16 i ul. Armii Czerwonej 2, XVIII w., 1843/1844, przed 1905, lata 30. 40. XX w., po 1945

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 46, 48–49, fot. 84)

Zajmuje obecnie dwie narożne działki, których zabudowa wzmiankowana była w latach 1574 i 1609. Działki te wraz z budynkami lokalizowano na narożu pierzei (am Ringe, an der Ecke). Ok. 1736 r. na działkach tych wznosiły się dwa domy szczytowe i podcieniowe, jeden z szerszą fasadą i trójarkadowym podcieniem, zwieńczony trójkątnym, odeskowanym szczytem i drugi narożny, znacznie węższy, chyba w całości murowany, z jednoarkadowym podcieniem, zwieńczony trójkątnym szczytem, zwrócony wydłużoną elewacją boczną ku ul. Armii Krajowej. W końcu XVIII w., jeden z tych budynków, albo oba użytkowane były jako sukiennice (Tuchhaus) rodziny Opitz. Później dom został adaptowany na gospodę, która w XIX w. należała do rodziny Caspari. Zawierała ona salę przeznaczoną na spotkania mieszczan. Można sądzić, że w 1 poł. XIX w. oba domy rynkowe były już przebudowane i połączone w jedną całość. W l. 1843/44 obcięto róg budynku, aby poszerzyć wjazd do rynku. Ok. 1883 r. kryty był on gontem. Przed 1905 r. gospoda została adaptowana na hotel Kaiserhof, i otrzymała dach płaski i nowy, bogaty wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. W l. 30. lub 40. XX w. lub w l. 1945–1961 przeprowadzono kolejną przebudowę budynku adaptując jego parter na sklepy, w związku z czym przebito duże witryny sklepowe. Uproszczono też wystrój elewacji ograniczając go do boniowania w przyziemiu i lizen.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku;

— zachować wykroje otworów górnych kondygnacji elewacji od strony rynku i ul. Armii Czerwonej oraz relikty wystroju obu elewacji;

— skorygować formy witryn sklepowych;

— dokonać rekompozycji wystroju elewacji w nawiązaniu do ikonografii (il. XLVIII–XLIX).

Dom, Rynek 17, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 48– 49, fot. 85– 86)

Zabudowa mieszkalna na działce, na której stoi obecny budynek nr 17, istniała już zapewne w latach 1567–1615. W 1736 r. na działce stał dwukondygnacjowy, szczytowy budynek podcieniowy(?) kryty dachem dwuspadowym. Został wyburzony i zastąpiony nowym ok. poł. XIX w., wzniesionym bez podcieni i chyba w linii dawnej zabudowy pierzei. Budynek ten przebudowano w 4 ćw. XIX w. Czterokondygnacjowy dom nakryty dachem płaskim otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. Po remoncie elewacji dokonanym po 1961 r. wystrój ten został częściowo zniszczony. Także w 1961 r. odnotowano istnienie w trakcie tylnym sklepienia kolebkowego, i w elewacji tylnej — kamiennych obramień okiennych.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować wnętrze w przednim trakcie przyziemia nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacji, gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne, nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 18, XVI w., ok. poł. XIX w., 1908

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 46, 48, 51, fot. 85– 86)

Działka należała do pierzei, której zabudowa wzmiankowana była w latach 1567–1615. W 1736 r. stał na niej dwukondygnacjowy, szczytowy budynek podcieniowy(?) kryty dachem dwuspadowym. Nowy budynek wzniesiono ok. poł. XIX w. jako dom bez podcieni, usytuowany w linii dawnej zabudowy pierzei. Budynek przebudowano w 1908 r. W tym też czasie użytkowany był on jako hotel Deutsches Haus. Czterokondygnacjowy dom nakryty dachem płaskim otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. Po remoncie elewacji dokonanym po 1961 r. wystrój ten został częściowo zniszczony. W 1961 r. wzmiankowano istnienie w elewacji tylnej kamiennego, fascjowego portalu, a w przejściu pomiędzy domem i oficyną — omurowanych kolumn toskańskich z XVII w. (?).

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią i sklepionym kolebkowo z lunetami wnętrzem w przednim trakcie;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacji, gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne, nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 19, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 46, 48, 51, fot. 85–87 [85], [86], [87])

Działka zabudowana była już w l. 1567–1615. W 1736 r. stał na niej dwukondygnacjowy, szczytowy budynek kryty dachem dwuspadowym. Przed 1905 r. zachowany był jeszcze barokowy, murowany, dwukondygnacjowy dom szczytowy bez podcieni. W fasadzie znajdował się asymetrycznie usytuowany portal o łuku pełnym, a zwieńczenie fasady stanowił późnobarokowy szczyt. Wydłużony budynek niemal w całości wypełniał działkę i miał elewację tylną zwieńczoną trójkątnym szczytem. W l. ok. 1920–1930 został przebudowany. Podwyższony o dwie kondygnacje został nakryty dachem mansardowym (w wersji stosowanej w budownictwie miejskim), w który wbudowano lukarnę. Nowy wystrój elewacji i lukarna ukształtowane zostały w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę i pokrycie dachu z lukarną;

— zachować balkon na konsolach zaopatrzony w kutą balustradę;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 20, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C], 46, 48, 51, fot. 85–87 [85], [86], [87])

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz wystrój architektoniczny fasady w postaci fryzów i naczółków okiennych;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwiową.

Dom, Rynek 21, XVIII w., 2 ćw. XIX w., ok. 1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 46, 51, fot. 85–90 [85], [86], [87], [88], [89], [90])

Działka znajduje się w pierzei rynkowej, której zabudowa wzmiankowana była już w latach 1567–1615. W 1736 r. na miejscu obecnego domu nr 20 wznosił się dwukondygnacjowy, szczytowy budynek kryty dachem dwuspadowym. Stary dom został przebudowany lub zbudowany na nowo w 2 ćw. XIX w. Podwyższono go, i nakryto dwuspadowym dachem. Wypełniał niemal całą długość działki. Jego elewację frontową zwieńczono wolutowym szczytem, ale elewację tylną — szczytem trójkątnym. Stylistyczny charakter wystroju elewacji tego domu został ukształtowany dość nietypowo. Koncepcja bryły budynku z ozdobnym szczytem odnosiła się do późnego baroku, a gzymsowania szczytu, szlak na elewacji (z uproszczonych girland), obeliski szczytu i gzymsy nadokienne otrzymały charakter neoklasycystyczny. Nietypowo zrealizowano obramienia okien złożone z tynkowych pseudoboni. W l. 30. XX w. w przyziemiu budynku prowadzono prace konserwatorskie. Wmontowano trzy piaskowcowe, neobarokowe portale. Uzupełniono też detal architektoniczny w partii szczytu.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, szczyt wolutowy wraz z dekoracją architektoniczną i formę dwuspadowego dachu;

— zachować sklepione kolebkowo pomieszczenia piwnic, trzytraktowy układ budynku ze skrajną, przestronną sienią ze sklepieniem kolebkowym z lunetami (z wyciągniętymi szwami) i ze skrajnie usytuowanym przechodem, również sklepionym (sklepienie kolebkowe z lunetami i kolebkowe;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować dekorację architektoniczną fasady w postaci gzymsowań, fryzu z girland, kamiennych portali w przyziemiu, opasek okiennych gzymsów nadokiennych oraz kamieniarki zdobiącej szczyt;

— zachować kamienne obramienia otworów wejściowych;

— zachować stolarkę okien i drzwi;

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Dom, Rynek 22, ok. poł. XIX w. (?), koniec XIX w., ok. 1910–1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia [6A], [6B], [6C], 46, 50–51, fot. 86–88 [86], [87], [88])

Działka zabudowana już była zapewne w l. 1567–1615. W 1736 r. na miejscu obecnego domu nr 20 wznosił się dwukondygnacjowy, szczytowy budynek kryty dachem dwuspadowym. W końcu XIX w. powstał na jego miejscu nowy, cztero- i półkondygnacjowy dom nakryty dachem płaskim. Wypełniał niemal całą długość działki. Jego elewację frontową i tylną zwieńczono attykami, w tym tylną — attyką pełną. Wystrój fasady wykonano w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. Ażurowa attyka w fasadzie utworzona została z murowanych sterczyn, pomiędzy którymi umieszczono żeliwne, kute, ażurowe, ozdobne segmenty. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. przebudowano elewację frontową budynku, który stał się domem handlowym. W partii pierwszego piętra wypruto witrynę sklepową zajmującą całą szerokość elewacji. Ponad nią umieszczono balkon z żeliwną, kutą, ozdobną balustradą, osłonięty jednospadowym dachem o metalowej konstrukcji. Współcześnie przebudowano witrynę sklepową w przyziemiu budynku.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę oraz układ osi i wykrój otworów w górnych kondygnacjach fasady;

— zachować gzymsowe podziały fasady, fryz pod gzymsem wieńczącym oraz nadokienniki;

— zachować formę attyki fasady z żeliwnymi, kutymi, ażurowymi, ozdobnymi segmentami;

— wskazana korekta przekształconych wtórnie I i II kondygnacji oraz usunięcie szpecącego zadaszenia balkonu w trzeciej kondygnacji;

— przywrócić krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, Rynek 23, ok. poł. XIX w. (?), koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 50– 51, fot. 85, 88)

Działka zabudowana była już w l. 1567–1615. W 1736 r., na miejscu obecnego domu nr 23 wznosił się narożny, dwukondygnacjowy, szczytowy budynek kryty dachem dwuspadowym. Był zapewne murowany. Miał w elewacji bocznej od ul. Kościelnej nieregularny układ okien. Z elewacją tą łączyło się murowane ogrodzenie z bramą zamykające tylną część działki od ul. Kościelnej (patrz: ul. Kościelna 2).

Budynek ten mógł być przebudowany ok. poł. XIX w. lub wzniesiony na nowo. Ostateczny swój kształt uzyskał w końcu XIX w. Został wybudowany do wysokości czterech i pół kondygnacji i nakryty dachem płaskim. Wypełniał niemal całą długość działki. Wystrój fasady wykonano w stylu neoklasycyzmu i wmontowano w nią balkony z żeliwnymi, kutymi, ozdobnymi balustradami.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę, układ osi i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować boniowanie przyziemia, gzymsowe podziały elewacji, gzyms wieńczący, nadokienniki i podokienniki oraz opaski okienne;

— zachować balkony w elewacji frontowej z kutymi balustradami oraz konsole podtrzymujące balkon w II kondygnacji;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— niedopuszczalne jest pokrywanie farbą jedynie wybranych fragmentów elewacji.

Dom, Rynek 24, ok. poł. XIX w., przed 1889, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 52, fot. 91–93 [91], [92], [93])

W czasach nowożytnych znajdował się na działce budynek określony w 1569 r. jako narożny dom przy pańskim dworze (Eckhaus am herrschaftliche Hofe). W 1736 r. stał tu narożny, dwukondygnacjowy, szczytowy budynek, zapewne podcieniowy, kryty dachem dwuspadowym. Był zapewne przynajmniej częściowo murowany. Miał w elewacji bocznej od strony folwarku odeskowany szczyt. Budynek ten był przebudowany lub wzniesiony na nowo w 1ćw. XIX w., w stylu wczesnego neoklasycyzmu. Reprezentował tradycyjne budownictwo, gdyż został zrealizowany jako niewielki, murowany dom szczytowy nakryty dachem naczółkowym. Miał dwuoosiową fasadę z dwuarkadowymi podcieniami i trapezowy szczyt. Dom ten dołączony był prostopadle do większego budynku zwróconego fasadą ku ul. Kościelnej. Przed 1889 r. oba budynki zostały scalone, a w końcu XIX w. otrzymały ostateczny swój kształt, formę okazałej i dużej, narożnej kamienicy. Czterokondygnacjowy dom z wysokimi kondygnacjami ożywiony narożnymi wykuszami i balkonami (z żeliwnymi, kutymi, ozdobnymi balustradami) otrzymał dach płaski i wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę z wykuszem w narożniku i balkonami na konsolach, układ osi i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować wystrój elewacji: gzyms koronujący z attyką wsparty na konsolach w formie lwów, opaski okienne, fryzy podokienników i nadokienników, naczółki;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Dom, Rynek 25, 2 poł. XVI w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 52, fot. 92, 94)

Mieszkalna zabudowa działki wzmiankowana była w 1569 r. W r.1736 stał tu dwukondygnacjowy, szczytowy budynek, zapewne podcieniowy, kryty dachem dwuspadowym. Był przynajmniej częściowo murowany. Budynek ten był przebudowany w 4 ćw. XIX w. Podcienia przebudowano na przedni trakt przyziemia, a dom podwyższono. Wykonano nowy wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. Niską attykę z trzema cokołami zwieńczono figurą anioła, a skrajnie — dwoma ozdobnymi wazonami. Była to przez jakiś czas pierwsza nowoczesna formalnie kamienica w pierzei. Współcześnie przebudowano witryny sklepowe w przyziemiu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku;

— zachować dużą piwnicę nakrytą nisko schodzącym sklepieniem kolebkowym;

— zachować układ osi i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, gzyms koronujący na konsolach, nadokienniki oraz rzeźbę i dekoracyjne wazony umieszczone na attyce;

— zachować stolarkę drzwi i okien.

Dom, Rynek 26, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 52, fot. 95)

W 1569 r. działka była zabudowana. W 1736 r. stał tu dwukondygnacjowy, szczytowy budynek, podcieniowy, kryty dachem dwuspadowym. Był zapewne przynajmniej częściowo murowany. Budynek ten był przebudowany lub wzniesiony na nowo ok. poł. XIX w., w stylu tradycyjnego budownictwa użytkowego. Został zbudowany jako niewielki, murowany dom szczytowy nakryty dachem dwuspadowym. Miał dwuoosiową fasadę z dwuarkadowymi podcieniami i trójkątny szczyt. W końcu XIX w. budynkowi nadano obecny kształt. Podwyższony do wysokości czterech kondygnacji otrzymał wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę, układ osi i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, gzyms koronujący na konsolach, nadokienniki, płyciny podokienne i boniowanie elewacji;

— zachować stolarkę drzwi i okien.

Dom (z restauracją), Rynek 27, ok. poł. XIX w., 1881

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 52, fot. 96)

W 1736 r. stał na działce dwukondygnacjowy, szczytowy budynek, podcieniowy, kryty dachem dwuspadowym. Był przynajmniej częściowo murowany i miał trójkątny szczyt w fasadzie, jak sugeruje jego wygląd na obrazie z 1825 r. Budynek ten był przebudowany ok. połowy XIX w., w stylu tradycyjnego budownictwa użytkowego. Wówczas podcienia przebudowano na wnętrze w przednim trakcie przyziemia domu. Zachowane zostały typ domu, dawny rozkład osi w elewacjach oraz trójkątny szczyt, także z dawnym układem okien. W końcu XIX w. budynek podwyższono do wysokości czterech kondygnacji i nakryto dachem płaskim. Nowy wystrój elewacji wykonano w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. W fasadzie umieszczono balkony z kutymi, żeliwnymi balustradami. Współcześnie przebudowano witryny sklepowe w przyziemiu kamienicy.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę z podwieszonymi na konsolach balkonami, układ osi i wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych z datą 1881.

Dom rynkowy nr 28 (późniejsza gospoda Taberne) był początkowo domem mieszczańskim z przywilejem produkcji piwa. Jako gospodę użytkowano go już po 1442 r. Przed 1496 r. należał do Hansa Sandmanna, później do Georga Schlegela. Następnie został przejęty w 2 poł. XVI w. przez Georga Stillfrieda V, który urządził w nim dominialną gospodę. W 1822 r. miasto kupiło od dominium gospodę Taberne oraz należące do niej grunt i budynki gospodarcze. Od tego czasu gospodę dzierżawiono mieszczanom. W l. 1822–1825 gospoda została przebudowana. Stała się wówczas największym i najokazalszym budynkiem rynkowym. Dom ten nakryty dachem naczółkowym otrzymał wystrój elewacji w stylu wczesnego neoklasycyzmu. Trzyosiowa elewacja frontowa podzielona została gzymsami. Nad prostokątnymi oknami umieszczono gzymsy nadokienne. Oś elewacji podkreślono trójdzielnymi oknami, a w trapezowym szczycie — serlianą. Elewację ozdobiono także wykonanym w tynku fryzem z meandrem oraz nad oknami w osi — wazonami połączonymi girlandami. Tak przedstawiający się, komponowany wystrój elewacji był jedynym przykładem recepcji form zdobniczych wczesnego neoklasycyzmu 1 ćw. XIX w. (il. Ikonografia 39, 43– 44) GospodaTaberne została wyburzona po 1945 r. W jej miejscu wzniesiony nowy blok kolidujący z zabudową rynku.

Fontanna Św. Jana Chrzciciela ze sceną Chrztu Jezusa, 1909 r.

(il. Ikonografia 41, 49, fot. 97)

Pierwszy projekt grupy figuralnej wykonany przez prof. Wernera-Schwarzburga z Wrocławia nie zyskał aprobaty, dlatego radni zwrócili się o konsultację do prof. Schapera. Powstał projekt brązowej grupy figuralnej — Jana Chrzciciela dającego chrzest Chrystusowi. Rzeźbę odlano w firmie Lauchmann A.G. w Lauchhammer na Łużycach. Cokół i balustradę basenu wykonał ze strzelińskiego granitu rzeźbiarz Chr. Engelbert Eisenberg ze Strzelina.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować kamieniarkę fontanny i grupę figuralną z brązu;

— oczyścić grupę figuralną, poddać konserwacji kamieniarkę basenu i centralnej części fontanny.

Ul. ArmiiKrajowej

(Schlegelgasse [44](1575, 1587), (Töpfergasse[45] 1736, 1789) Stillfriedstaraße (ok. 1925), Postgasse (po 1879, 1903), Armii Czerwonej (po 1945)

Ta prosto wytyczona ulica wzmiankowana była w r. 1575 i prowadziła wówczas do położonej na południe od miasta posiadłości mieszczańskiej zwanej w 1563 r. Reichelgut[46]. Ok. 1855 r. ulica Armii Krajowej łączyła się z drogami gruntowymi przebiegającymi u podnóża Góry Św. Anny i jeszcze w 1884 r. zachowywała swój dawny przebieg. W r. 1884 dokonano jej regulacji, znacznie ją poszerzono i połączono z wyjazdem w kierunku Kłodzka (poprzez nową ul. Towarową. W 1903 r. ulica została po raz drugi poszerzona. (il. I–II) Ok. 1855 r. pierzeje ulicy były w całości zabudowane. Na ulicy tej znajdowały się dawniej poczta (Armii Krajowej 4) oraz sukiennice (Tuchhaus) rodziny Opitz, a później gospoda rodziny Caspari, usytuowana pomiędzy pocztą a rynkiem, późniejszy Hotel Kaiserhof (dom rynkowy nr 16 i jego oficyna przy ul. Armii Krajowej 2). (il. Ikonografia 48–49, fot. 84)

Szesnastowieczna zabudowa ulicy nie jest znana. W l. 1568 i 1576 i 1603 r. wymieniano znajdujące się tu pojedyncze budynki. Nie wiadomo więc, jakie było w XVI w. ich zagęszczenie. W 1736 r. zabudowa ulicy była zróżnicowana, częściowo wąsko- i częściowo szerokofrontowa. Budynki zasadniczo tworzyły zwarte zespoły zabudowy. (il. VI) Niektóre z nich zostały w 1769 r. zniszczone przez powódź. Jeszcze w 1884 r., zabudowę ulicy tworzyły, według Wittiga, budynki drewniane, mające drewniane szczyty lub murowane z użyciem dużej ilości drewna. Znaczna część tej zabudowy spłonęła w 1884 r. Do 1903 r. wzniesiono nową zabudowę ulicy, głównie w jej pierzei południowo-zachodniej. Nowe domy nr 1, 3, 5, 7, 9, 11 otrzymały dość okazałe wystroje elewacji (w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem i neobarokiem) i są ciekawszymi przykładami budownictwa czynszowego w Nowej Rudzie. Innym budynkom (6–10) dano skromniejszy wystrój elewacji ograniczony do gzymsów lub do opasek okiennych. W pierzei ulicy wzniesiono także budynek fabryczny (nr 15) nawiązujący bryłą do sąsiadującej zabudowy mieszkalnej. W l. 20. XX w. otrzymał on nowy wystrój elewacji typowy dla budownictwa mieszkaniowego tego okresu. Przy ulicy znalazł się także modernistyczny budynek Miejskiej Kasy Oszczędności powstały w 1934 r. (fot. 64, 103, 167)

Współcześnie zachowane zostały szerokość i przebieg ul. Armii Krajowej oraz podział na działki (według stanu z końca XIX w.). Istnieje wylot ulicy łącznikowej z ul. Bohaterów Getta, ul. Małej (na tyłach południowo-wschodniej pierzei rynkowej) Ulicę zamyka od południa wysoki nasyp kolejowy. Wylot ul. Armii Krajowej przy rynku ujęto zespołami zabudowy zwartej. (fot. 71, 103) Od północy jest to zabudowa bocznej części bloku przy południowo-wschodniej pierzei rynkowej, a od południa — zespół kamienic, z narożną należącą do ul. Kolejowej. Obie pierzeje ulicy zabudowane. Nawierzchnie ulicy Armii Krajowej współczesne.

Przy ul. Armii Krajowej wznoszą się domy maksymalnie czterokondygnacjowe murowane, i tynkowane, tworzące zwarte zespoły zabudowy. Zachowały się jeden budynek, nr 14, reprezentujący tradycyjne, lokalne budownictwo oraz mieszkalno-usługowa i przemysłowa zabudowa ulicy powstała do 1903 r. W l. 1961–1968 uzupełniono ją o nowy blok dla górników (nr 6/8).

Dom, ul. Armii Krajowej 1, ok. 1884–1903, po 1903.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 98)

Ok. 1736 r. na dużej, narożnej działce u zbiegu ulic Armii Krajowej i Kolejowej znajdował się (od strony ul. Armii Krajowej) szerokofrontowy budynek z dachem dwuspadowym. Przed 1855 r. działkę tę podzielono. W l. 1884–1903 przy poszerzaniu ulicy wyburzono starą zabudowę, dokonano nowego podziału na działki i wzniesiono obecny budynek nr 1 z dachem płaskim. Otrzymał on wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neobarokiem. Po 1903 r. dom nadbudowano o jedną lub dwie kondygnacje. Współcześnie przebudowano piątą, najwyższą kondygnację kamienicy.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz układ osi w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować stolarkę okien, drzwi i witryny.

Dom, ul. Armii Krajowej 2

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 84)

Historia i datowanie ⇒ dom rynkowy nr 16

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi oraz kształt otworów okiennych w elewacjach;

— zachować boniowanie przyziemia i gzymsowe podziały elewacji;

— zachować stolarkę okien i drzwi;

Dom, ul. Armii Krajowej 3, ok. 1884–1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 98)

Dzieje podziałów działki i kształtowania zabudowy ulicy omówiono w kontekście domu mieszkalnego nr 1. Budynek nr 3 wzniesiony został w stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem. Współcześnie znacznie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim oraz układ osi w drugiej kondygnacji elewacji;

— zachować wystrój elewacji (fryz, gzymsy, obramienia okien) i krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— skorygować wygląd elewacji w partii przyziemia poprzez zastosowanie tynkowego pseudoboniowania.

Dom, ul. Armii Krajowej 5, ok. 1884-1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 99)

Wzniesiony został na miejscu zabudowanym w l. 1736–1855. Nowy budynek otrzymał wystrój w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim oraz układ osi okiennych w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz nadokienniki;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Poczta, od 1912 siedziba filii Banku Dzierżoniowskiego, a od r. 1913 — Miejskiej Kasy Oszczędności, ob. Bank Zachodni SA, ul. Armii Krajowej 4 ⇒ budynki użyteczności publicznej (Górne Miasto)

Dom, ul. Armii Krajowej 7, ok. 1884–1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 99)

Wzniesiony na miejscu zabudowy z ok. 1736 r. Wystrój elewacji zrealizowany w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim oraz układ osi okiennych w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Dom, ul. Armii Krajowej 9, ok. 1884-1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 99)

Wzniesiony na miejscu zabudowy z ok. 1736 r. Wystrój elewacji zrealizowany w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem i neobarokiem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dachu mansardowego z lukarnami;

— zachować układ osi, wykrój otworów okiennych i drzwiowych w elewacji;

— zachować boniowanie przyziemia, gzymsowe podziały elewacji oraz obramienia okien;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Dom, ul. Armii Krajowej 11, ok. 1884-1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 100)

Wzniesiony na miejscu zabudowy z ok. 1736 r. Wystrój elewacji zrealizowany w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim oraz układ i wykrój osi okiennych w elewacji;

— zachować boniowanie przyziemia, gzymsowe podziały elewacji oraz obramienia okien;

— zachować stolarkę okien i drzwi;

— wskazana korekta witryny;

— niedopuszczalne malowanie fragmentów elewacji.

Dom, ul. Armii Krajowej 13, ok. 1884-1903

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 100)

Wzniesiony na miejscu zabudowy z ok. 1736 r. Wystrój elewacji bezstylowy.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi oraz kształt otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji;

— zachować stolarkę okien, drzwi i witryny.

Dom, ul. Armii Krajowej 14, przed 1855, przed 1889, ok. 1910

(il. Kartografia 2–3, [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 102)

Na miejscu budynku nr 14 już ok. 1736 r. istniał dom usytuowany kalenicowo względem ulicy. Podobnie zaznaczono budynek na planie z 1855 r. Zmiana zarysu jego rzutu w porównaniu z rzutem domu zaznaczonego na planie miasta z r.1889 pozwala przypuszczać, że został on w tym czasie przebudowany. Zmodernizowano go po raz kolejny ok. 1910 r. Ukształtowany wówczas ostatecznie wystrój elewacji utrzymany jest w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę oraz formę i ceramiczne pokrycie dwuspadowego dachu;

— zachować układ osi oraz kształt otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i gzyms koronujący;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Fabryka żaluzji należąca do Karla Klemta i Ernsta Geyera, obecnie budynek mieszkalny i siedziba firm, ul. Armii Krajowej 15 ⇒ budownictwo przemysłowe (Górne Miasto), fot. 167.

ul. Bohaterów Getta

(Schmiedegasse [47](1587, 1789), Frankensteiner gasse? (bez daty, pocz. XVII w.) Glatzer Straße)

Ulica ta wzmiankowana w 1587 r., zwana też była prawdopodobnie Franksteinschengasse (1593, 1599). Wiodła bowiem ku niej stara droga krajowa z Ząbkowic (Franksteinsche Landstrasse), wymieniana w 1604 r[48]. Wittig zidentyfikował obie ulice Schmiedegasse i Franksteinsche Gasse stwierdzając, że były one identyczne. Tu też, w dolnej części ul. Bohaterów Getta, znajdowała się w 1595 r. brama miejska (rogatka). W czasach nowożytnych stało na ulicy około 8–9 domów. W 1769 r. ulica została zniszczona przez powódź W l. czterdziestych XIX w. przedłużono ją łącząc z budowaną właśnie szosą do Kłodzka (ul. Niepodległości). W r. 1631 wzmiankowano most na ul. Bohaterów Getta[49]. Na jego miejscu zbudowano w 1851 r. nowy most, kamienny. Można przypuszczać, że znajdował się on w sąsiedztwie budynków nr 13 i 15[50].Ulica Bohaterów Getta wchodziła na stok wzniesienia Koberberg[51], i wiodła dalej w drogę ku Zaciszu. Końcowy odcinek ulicy (nr 27–29) otrzymał obecny przedbieg już przed 1824 r. Nie był jednak wówczas zabudowany. Dopiero w l. 1887–1889 powstał w zakolu drogi i na stoku wzniesienia zespół wolnostojących budynków, złożony z sądu i więzienia. Przed okazalszym budynkiem sądu założono komponowane asymetrycznie terenowe schody wiodące ku niżej położonej ulicy. (il. Kartografia 1–2, [1], [2], Ikonografia 109, fot.322–325 [322], [323], [324], [325])

Układ i charakter zabudowy ulicy znany jest dopiero z 1736 r. (il. Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C]) Takjak obecnie zabudowa północno-wschodniej pierzei rynkowej wchodziła w ul. Bohaterów Getta i łączyła się z niewielkim zwartym zespołem zabudowy przy północno-wschodniej pierzei tej ulicy. Po przeciwnej stronie ulicy znajdował się wolnostojący budynek gospodarczy należący do domu rynkowego nr 10. Następnie przy dalszym jej odcinku, na wysokości obecnych domów nr 10–16 usytuowana była słodownia, a naprzeciw niej wznosił się rząd siedmiu szczytowych budynków (obecnie nr 1–11). Przy zakręcie ulicy występowały budynki wolnostojące lub rzadziej — grupowane. Zabudowę ulicy tworzyły głównie dwukondygnacjowe domy sytuowane względem ulicy szczytowo lub kalenicowo, nakryte dachami dwuspadowymi, mające często szczyty szalowane deskami. Ok. 1855 r. układ zabudowy ulicy był zbliżony do układu z 1736 r. i nie uległ większym zmianom do czasów obecnych. (il. Kartografia 1) W 4 ćw. XIX w. znaczna część zabudowy najstarszej części ulicy została przebudowana, ale modernizowane domy, za wyjątkiem budynków nr 2 i 19, nie otrzymały okazalszych wystrojów elewacji. Przebudowano też wówczas w stylu ceglanego neogotyku znajdujący się przy tej ulicy browar. Jego bryła zdominowała architektoniczny charakter ulicy. Z kolei przy nowym odcinku ulicy, już na stoku wzniesienia Koberberg wzniesiono w l. 1887–1889 okazały, neorenesansowy budynek sądu oraz więzienie w stylu ceglanego budownictwa użytkowego wydzielone ceglanym murem. (il. Kartografia 2, fot. 322–325 [322], [323], [324], [325])

Obecnie pozostały bez zmian szerokość i przebieg ul. Bohaterów Getta (według stanu z końca XIX w. Czytelne — podział na działki oraz linie zabudowy. Zachował się wylot ul. Małej, łącznikowej z ul. Armii Krajowej, przeprowadzonej na tyłach bloku zabudowy przy pierzei rynkowej. Istnieją dawne połączenia ulicy Bohaterów Getta z obecnymi ul. Ciemną i Sądową. Wylot ul. Bohaterów Getta przy rynku ujęty jest zespołami zabudowy zwartej. Następnie po północno-wschodniej stronie ulicy zarysowuje się duża bryła neogotyckiego browaru. W dalszej części ulicy zachowane są trzy zespoły zabudowy zwartej. Nawierzchnie ulicy Bohaterów Getta współczesne.

Przy ul. Bohaterów Getta wznoszą się domy maksymalnie czterokondygnacjowe. Stylistyczny charakter zabudowy ulicy tworzą neogotycki, ceglany browar oraz murowane, tynkowane budynki mieszkalne. (fot. 168) Reprezentują one m.in. najstarsze typy zabudowy miasta (nr 21, 23)[52], budownictwo z 3 ćw. XIX w. (6, 17), z 4 ćw. XIX w. ( nr 1, 4, 12) oraz z początku XX w. (nr 3). Dwa domy (nr 2, 19) otrzymały okazalszy wystrój elewacji (w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem oraz w stylu budownictwa ceglanego). (fot. 104–113 [104], [105], [106], [107], [108], [109], [110], [111], [112], [113]) Innym budynkom (nr 6, 11, 12) dano skromniejszy wystrój elewacji ograniczony do gzymsów lub do opasek okiennych. Dom nr 3 reprezentuje budownictwo z ok. 1910.

Dom, ul. Bohaterów Getta 1, 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 104– 105)

Około 1736 r. działka była zabudowana. Wznosił się na niej dwukondygnacjowy, wydłużony budynek nakryty dachem dwuspadowym, przebudowany lub może zastąpiony nowym przed 1855 r. W 4 ćw. XIX w. została zbudowana obecna czterokondygnacjowa kamienica z dachem płaskim. Otrzymała ona nowy wystrój elewacji zrealizowany w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie przekształcono wystrój elewacji w partii przyziemia.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi oraz kształt otworów w elewacji;

— zachować dekorację elewacji w postaci opasek okiennych, nadokienników i gzymsu koronującego;

— zachować stolarkę okien, drzwi i witryn.

Dom, ul. Bohaterów Getta 2, ok. 1889–1905

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 110)

Około 1736 r. działka była zabudowana i jeszcze w końcu XIX w. wznosił się na niej dwukondygnacjowy, drewniany budynek z podcieniami. W l. ok. 1889–1905 została zbudowana obecna czterokondygnacjowa kamienica z dachem mansardowym z lukarnami. Zwężono ją od frontu o trakt z podcieniami, m.in. ze względu na konieczność poszerzenia ulicy. Kamienica otrzymała nowy wystrój zrealizowany w stylu neorenesansu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dachu z lukarnami;

— zachować układ osi, wykrój otworów w elewacjach;

— zachować licowanie elewacji cegłą klinkierową i gzymsowe podziały;

— zachować dekorację architektoniczną fasady w postaci opasek okiennych, naczółków, pasów tynku;

— zachować stolarkę okien, drzwi oraz witryn;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną.

Dom, ul. Bohaterów Getta 3, poł. XIX (?), 4 ćw. XIX w., ok. 1900–1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 104– 105)

Około 1736 r. działka była zabudowana. Wznosił się na niej dwukondygnacjowy, wydłużony budynek nakryty dachem dwuspadowym, przebudowany lub może zastąpiony nowym przed 1855 r. W 4 ćw. XIX w. została zbudowana obecna trzykondygnacjowa kamienica z dachem płaskim. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. dom otrzymał nowy wystrój elewacji zrealizowany w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie przebudowano przyziemie budynku.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi i wykrój otworów;

— wskazana korekta przebudowanego przyziemia.

Dom, ul. Bohaterów Getta 4, ok. poł. XIX w., XIX/XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 101)

Zapewne już w 1736 r. na miejscu domu nr 4 istniała zabudowa. Zaznaczono ją też na planie miasta z 1855 r. Znajdujący się tu budynek usytuowany w ciągu starej linii zabudowy (z szerokością dawnych podcieni włącznie) został podwyższony i przebudowany na przełomie XIX i XX w. Otrzymał bardzo skromny wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi i wykrój otworów w elewacji;

— zachować pionowe podziały elewacji w postaci lizen i poziome w postaci gzymsów;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Szlachecki dom miejski, ob. dom, ul. Bohaterów Getta 6, ok. poł. XIX w., 1874

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 101)

Być może już w 1736 r. na miejscu obecnego budynku nr 6 istniał dom. Zaznaczony został na planie miasta z 1855 r. W r. 1874 r. był przebudowany. Należał wówczas zapewne do ziemianina, gdyż na elewacji umieszczono szlachecki herb. Budynek otrzymał skromny wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Jak wynika z planu miasta z 1889 r. dom usytuowany był w ciągu starej linii zabudowy (liczonej z szerokością dawnych podcieni włącznie).

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z niewielkim ryzalitem w osi oraz dach naczółkowy;

— zachować układ osi i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować pionowe podziały elewacji w postaci lizen i poziome w postaci gzymsów;

— zachować kamienny portal wejściowy, herb w elewacji frontowej i emblemat (kaduceusz Hermesa) w elewacji bocznej;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwiową;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą, ceramiczną dachówkę.

Browar miejski, obecnie siedziba PZU i Biblioteka, ul. Bohaterów Getta 10 ⇒ budownictwo przemysłowe (Górne Miasto), fot. 168.

Dom, ul. Bohaterów Getta 11, ok. 1825–1840, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 106)

Około 1736 r. działka była zabudowana. Wznosił się na niej dwukondygnacjowy, wydłużony budynek nakryty dachem dwuspadowym, przebudowany lub może zastąpiony nowym w latach ok. 1825–1840. Budynek ten otrzymał neoklasycystyczny wystrój fasady z kanelowanymi pilastrami wielkiego porządku z widocznymi jeszcze wpływami późnego baroku (kamienny portal). W końcu XIX w. dom został podwyższony o kondygnację oraz nakryty dachem płaskim. Zapewne też przekształcono starszy wystrój fasady wprowadzając podziały gzymsowe.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, kanelowane pilastry w wielkim porządku, kamienny portal;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Ochronie podlega znajdujący się przy domu nr 11 kamienny krucyfiks z 1814 r. wykonany w stylu późnego baroku łączonego z rokokiem [53].

Dom, ul. Bohaterów Getta 12, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 112)

Być może już w 1736 r. na miejscu obecnego budynku nr 12 istniał wolnostojący dom. Zaznaczony został na planie miasta z 1855 r. i około poł. XIX w. otrzymał obecny swój kształt. Wystrój elewacji zrealizowano w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie zniszczono niektóre profilowane obramienia okienne oraz dostawiono do budynku przybudówkę.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, gzyms koronujący, obramienia okienne;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwiową;

— element kolidujący stanowi przybudówka od ulicy.

Dom, ul. Bohaterów Getta 15, 1 ćw. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 107)

Już w 1736 r. na miejscu obecnego budynku nr 15 istniał prawdopodobnie dwukondygnacjowy dom z dwuspadowym dachem i z odeskowanym szczytem. Dom ten został przebudowany lub wzniesiony na nowo w 1 ćw. XIX w. jako dwukondygnacjowy i szczytowy, zapatrzony w przyziemiu w kamienny portal. Budynek ten reprezentował tradycyjne budownictwo mieszkalne. W końcu XIX w. dom został przebudowany. Zlikwidowano szczyt, powiększono powierzchnię strychu, który nakryto dachem pulpitowym. Przekształcono też witryny w przyziemiu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować kamienny portal w przyziemiu elewacji oraz stolarkę drzwi i witryn.

— wskazana korekta bryły budynku, przywrócenie dachu dwuspadowego oraz trójkątnego szczytu elewacji frontowej.

Dom, ul. Bohaterów Getta 17, przed 1855 r., ok. 1860–1880

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 107)

Około 1736 r. działka nie była zabudowana, ale już ok. 1855 r. stał na niej budynek, który przebudowano prawdopodobnie w l. 1860–1880. Świadczą o tym formy kamiennych, profilowanych portali o łuku odcinkowym. Tworzyły one, wraz z gzymsowaniem, element wystroju elewacji zrealizowany w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Dom usytuowany kalenicowo względem ulicy nakryto dachem dwuspadowym z ceramicznym pokryciem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim i ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i kamienne portale;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Dom, ul. Bohaterów Getta 19, ok. poł. XIX w., ok. 1880–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 108)

Ze względu na dokonane w XIX w. zmiany przebiegu ulic, nie wiadomo, czy na miejscu domu nr 19 istniała około 1736 r. jakaś zabudowa. Zaznaczono ją dopiero na planie miasta z 1855 r. Znajdujący się tu budynek powstały przed 1855 r. został w l. 1880–1889 przebudowany lub zastąpiony nowym, obecnym czterokondygnacjowym domem z dachem płaskim. Dom otrzymał wystrój elewacji w stylu budownictwa ceglanego, a przy doborze form fryzu pod gzymsem koronującym nawiązano do neogotyku.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować licowanie elewacji cegłą klinkierową, z elementami z cegły glazurowanej;

— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz dekorację elewacji w postaci ceglanych fryzów, opasek okiennych, płycin;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Bohaterów Getta 21, 1 ćw. XIX w., 2 poł. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 108– 109)

Nie wiadomo, czy na miejscu domu nr 19 istniała około 1736 r. jakaś zabudowa. Zaznaczona została dopiero na planie miasta z 1855 r. Wzniesiony tu dwukondygnacjowy budynek z trójkątnym szczytem i dwuspadowym dachem zbudowany zapewne w 1 ćw. XIX w. reprezentował tradycyjne budownictwo odwołujące się jeszcze do wzorców z czasów nowożytnych. Współcześnie wykonano nowe tynki na elewacjach domu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dwuspadowym dachem;

— zachować układ osi oraz wykrój otworów w elewacjach i kamienny portal w elewacji frontowej;

— przywrócić krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Bohaterów Getta 23, 2 ćw. XIX w., 2 poł. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 109)

Nie ma pewności, czy na miejscu domu nr 19 istniała około 1736 r. jakaś zabudowa. Odnotowano ją już w 1855 r. Znajdujący się tu dwukondygnacjowy budynek z trójkątnym szczytem i dwuspadowym dachem zbudowany został w 2 ćw. XIX w., co sugerują formy okien w szczycie. Także i ten dom reprezentował tradycyjne budownictwo odwołujące się jeszcze do wzorców z czasów nowożytnych. Był zapewne modernizowany w 2 poł. XIX w. Współcześnie wykonano nowe tynki na jego elewacjach.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dwuspadowym dachem, układ osi, wykrój otworów w elewacjach oraz kamienny portal;

— zachować gzyms międzykondygnacyjny.

ul. Ciemna

(fot. 114– 115)

Około 1739 r. jej południowo-wschodnia część odbiegająca od ul. Bohaterów Getta łączyła się z jedną z dróg ku Górze Św. Anny. Następnie około 1855 r. ulica ta wiodła do niedaleko położonej kolonii usytuowanej u stóp Góry Św. Anny. Łączyła się też z drogą wytyczoną wzdłuż południowo-wschodniej granicy działek przy ul. Bohaterów Getta i Armii Czerwonej, dalszym odcinkiem późniejszej ul. Ciemnej. Po zbudowaniu wysokiego nasypu kolejowego, wzniesionego pomiędzy miastem a jego południowo-wschodnim przedmieściem wytyczono w 1898 r. nową ul. Ciemną. Wykorzystano jej dwa starsze odcinki, przedłużono wzdłuż nasypu do ul. Kolejowej i doprowadzono w okolice dworca kolejowego.

W 1739 r. przy południowo-wschodnim krańcu ulicy wznosiły się pojedyncze wolnostojące budynki szczytowe i szerokofrontowe. Ok. 1855 r. układ tej zabudowy uległ zmianie, a ilość budynków przy tym odcinku ulicy zmalała. Przy drodze wzdłuż granicy działek przy ul. Bohaterów Getta i Armii Krajowej nie było żadnych budynków. W 2 poł. XIX w. powstały przy niektórych odcinkach ul. Ciemnej nieliczne budynki mieszkalne i zabudowa gospodarcza. Pod jednym z budynków, nr 3, wzniesionym przed 1855 r. wykonano przepust dla potoku Annaberwasser.

Obecnie zostały zachowane szerokość i przebieg ulicy, według stanu z końca XIX w. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą budynki gospodarcze, sprzed 1855 r. lub późniejsze, murowane i tynkowane. Zachował się dom nr 15 z przepustem.

ul. Kolejowa

Borngasse (1570) Brunnengasse[54] (1736), (1855), Brunngasse (1789), Sachgasse (1858), Bahnhofgasse (od 1937?)

(fot. 120–125 [120], [121], [122], [123], [124], [125] )

Ulica ta wzmiankowana była już w 1570 r. Wychodziła z rynku i łączyła się z drogami wiodącymi ku polom. W 1574 r. znajdowała się tu słodownia rodziny Richterów. W r. 1583 wymieniono dwa domy w dolnej części ulicy. Wittig uważał też, że przed wojną trzydziestoletnią ulica była gęściej zasiedlona, gdyż np. niektóre domy bywały dzielone. Przy ulicy Kolejowej dominowały ogrody (Garten), czyli parcele użytkowane częściowo jako grunty uprawne, lub połączone z gruntami uprawnymi. Na terenie ogrodów wznoszono domy mieszkalne i budynki gospodarcze. Część ulicy Kolejowej przy obrzeżach miasta zwana była Winckelborn[55]. Tu, na gruntach uprawnych Georga Schilddacha, wzmiankowano do 1581 r. działki zogrodami, parcele budowlane i domy. Tak więc w końcu XVI w. zabudowa miejska rozprzestrzeniała się poza obszar miasta i zajmowała nowe działki na gruntach będących prywatną własnością mieszczan. Tego rodzaju grunty (ogrody, łąki i pola) znajdowały się też w latach 1579 i 1587 powyżej ulicy Kolejowej i w 1 ćw. XVII w. powstało na nich kilka domów (w ogrodach). W 1736 r. zachowany był nadal zasadniczy podział na działki (ogrody) przeprowadzony po wojnie trzydziestoletniej. Do ok. poł. XIX w. ulica Kolejowa miała 4–5 m szerokości, nieregularny przebieg i zakończona była niewielkim, nieregularnym placem, przy którym brały początek polne drogi. Budowa linii kolejowej całkowicie zmieniła wygląd ulicy, którą po 1884 r. wyprostowano i przedłużono do dworca kolejowego. (il. Kartografia 1 - 2) Poszerzono ją ponad dwukrotnie, tworząc w ten sposób wygodny dojazd do dworca oraz wyjazd z Nowej Rudy. Ul. Kolejową poszerzono po raz drugi w r. 1895. (il. Ikonografia 49)

Od czasów nowożytnych zabudowa ulicy ulegała wielu zmianom. W czasie wojny trzydziestoletniej w r. 1622 jej część spłonęła, a działki ze spalonymi domami (Brandstellen) oraz z domami w ruinie wzmiankowano jeszcze w 1634 r. W 1736 r. zabudowa ulicy była już odbudowana, ale nadal tworzyły ją wolnostojące, szczytowe budynki usytuowane w ogrodach. Jedynie w części ulicy bliższej rynkowi występowały zespoły zabudowy zwartej. (il. Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C]) Ok. poł. XIX w. zabudowaulicy była już dość zagęszczona. Część domów znajdowała się w linii zabudowy, ale niektóre z nich usytuowane były w stosunku do niej nierówno lub nawet ukośnie. Zabudowa ujmowała też bardzo ciasno wylot ulicy przy narożniku rynku, w związku z czym przejazd do rynku był zbyt wąski. Dlatego też niektórym budynkom przy ul. Kolejowej trzeba było ściąć naroża. Większe wyburzenia starej zabudowy przypadły na lata 1884 i 1895, gdy prostowano i poszerzano ulicę, przedłużoną aż do dworca kolejowego. Zachowano parcele po usuniętych budynkach i urządzano je ogrodowo. Cztery domy, nr 2, 4, 6 i 25, otrzymały po 1884 r. okazały wystrój elewacji (w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, albo też z neobarokiem). Ze względu na doprowadzenie do linii kolejowej zabudowa ulicy otrzymała okazalszy charakter. Wzniesiono tu też jeden budynek (nr 25) mający charakter skromnej willi. Przy niej założono niewielki, parkowo urządzony ogród zajmujący nasyp drogowy ul. Kolejowej oraz teren na zachód i północ od willi. Posadzono w nim: klony czerwone, dęby, robinie, sosny. Ogród ten łączył się w naturalny sposób z terenem położonym niżej na zachód od niego, przeciętym przez drogi gruntowe wiodące do Dworu Górnego przy ul. Kościelnej 30. Poza tym od willi nr 25 do dworca kolejowego posadzono wzdłuż ulicy szpaler z kasztanowców, jesionów i klonów.

Obecnie pozostały bez zmian szerokość i przebieg ul. Kolejowej oraz podział na działki (według stanu z końca XIX w.). (fot. 125) Istnieją wyloty ulic łącznikowych z ul. Kościelną, Przechodnią i Quergasse. Przy wylocie ulicy Kolejowej przy rynku zachował się zespół budynków (nr 2–6) łączący się z zabudową ul. Armii Krajowej, a po przeciwnej stronie widoczny jest bok domu rynkowego (Kolejowa 1). Sąsiadujący z nim budynek wyburzono. Po północnej stronie ulicy usytuowana jest wydłużona, prostokątna działka z kościołem ewangelickim, obecnie katolickim pomocniczym p.w. Bożego Ciała i z poprzedzającą go dawną szkołą ewangelicką i pastorówką (nr 12). (fot. 25, 26, 30)Teren zespołu kościelnego wydzielony jest od północnego zachodu kamiennym murem, od południowego wschodu i południowego zachodu — betonowym ogrodzeniem z prefabrykatów. Od ulicy brak ogrodzenia. Otoczenie kościoła nie urządzone. Nawierzchnie ulicy Kolejowej współczesne. Wzdłuż ul. Kolejowej od willi nr 25 do dworca kolejowego zachowany szpaler z kasztanowców, jesionów i klonów. Pozostały też nasadzenia w parkowo urządzonym ogrodzie przy willi nr 25. (fot. 120) Współcześnie na terenie sąsiadującym z ogrodem od zachodu urządzono skwer i wytyczono na nowo ścieżki. Przy wschodnim krańcu ulicy, przekształconym na podjazd pod dworcem zachował się zespół użytkowanego nadal dworca kolejowego. (fot. 65–69 [65], [66], [67], [68], [69] ) Przy ul. Kolejowejwznoszą się domy maksymalnie czterokondygnacjowe, wolnostojące lub tworzące niewielkie zespoły zabudowy, murowane, tynkowane, radykalnie przebudowane w 4 ćw. XIX w. (np. nr 13) lub wzniesione po 1884 r[56].

Dom (narożny, rynkowy), ul. Kolejowa 1, 1850, 4 ćw. XIX w., ok. 1920–1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 86)

Działka należała do południowo-zachodniej rynkowej pierzei, której zabudowa wzmiankowana była w latach 1567–1615. W 1736 r. stał na niej dwukondygnacjowy, szczytowy budynek, może podcieniowy, kryty dachem dwuspadowym. Został wyburzony i zastąpiony nowym, wzniesionym w r. 1850 bez podcieni i chyba w linii dawnej zabudowy pierzei. Budynek ten przebudowano w 4 ćw. XIX w. Czterokondygnacjowy dom nakryty dachem płaskim otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. W elewację zwieńczoną attyką wbudowano dwa balkony z metalową, ażurową balustradą. Kolejna modernizacja wystroju elewacji przypadła na lata ok. 1920–1930, gdy wprowadzono dekorację o charakterze geometrycznym. W latach 80. XX w. był remontowany.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kolejowa 2, ok. 1884–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 122, 124)

Około 1736 r. na mniejscu domu nr 2 znajdował sie duży, ryglowy budynek gospodarczy. Natomiast w 1855 r. stały tu dwa budynkizwrócone kalenicowo ku ul. Armii Krajowej i Kolejowej. Obecnie okazała, narożna kamienica została zbudowana po poszerzeniu ul. Kolejowej, zapewne l. 1884-1889. jej wystrój zrealizowano w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. Współczesnie przebudowano przyziemie i z jego elewacji usunęto pasowe pseudoboniowanie.

Stan zachowania - dobry.
Wskazania konserwatorskie:
— zachować bryłę budynku ze ściętym narożnikiem i dachem płaskim, układosi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach
— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz dekorację architektoniczną fasady w postaci nadokienników i opasek okiennych
— zachować balkony z kutymi balustradami (dolny wsparty na zachowanych konsolach)
— zachować stolarkę drzwi, okien oraz oryginalne witryny w przyziemiu;
— dokonać korekty przebudowanych współcześnie witryn oraz przywrócic pasowe pseudoboniowanie przyziemia

Dom, ul. Kolejowa 4, ok. 1884–1889, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 123, 124)

Trudno obecnie stwierdzić, czy na miejscu obecnego domu nr 4 znajdowała się ok. 1736 r. jakaś zabudowa. Istniała ona już w 1855 r., ale ze względu na lekko skośne ustawienie do linii ulicy została chyba wyburzona przy regulacji i poszerzaniu ulicy ok. 1884 r. Po dokonaniu tych zmian wzniesiono w l. ok. 1884–1889 obecny dom nr 4, trzykondygnacjową kamienicę z płaskim dachem, mającą okazały wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem i neobarokiem. Zapewne na pocz. XX w. budynek został nadbudowany o jedną kondygnację z elewacją pozbawioną stylowego wystroju.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i jej dekorację architektoniczną w postaci opasek okiennych, naczółków, płycin oraz boniowania;

— zachować balkony z kutymi balustradami;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kolejowa 6, ok. 1884–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 124)

Jest prawdopodobne, że na miejscu obecnego domu nr 6 znajdowała się ok. 1736 r. zabudowa. Istniała też w 1855 r., ale ze względu na lekko skośne ustawienie do linii ulicy została wyburzona przy regulacji i poszerzaniu ulicy ok. 1884 r. Po dokonaniu tych zmian wzniesiono w latach ok. 1884–1889 obecny dom nr 6, trzykondygnacjową kamienicę z płaskim dachem, mającą okazały wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. Współcześnie przebudowano przyziemie budynku.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i jej dekorację architektoniczną w postaci opasek okiennych i nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwiową;

— skorygować wielkości i wykroje witryn sklepowych w przyziemiu.

Pastorówka i szkoła ewangelicka, obecnie dom, ul. Kolejowa 12 ⇒ zespół kościoła ewangelickiego (Górne Miasto)

Dom, ul. Kolejowa 13, ok. poł. XIX w., ok. 1880–1890

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 117)

Na miejscu obecnego budynku znajdowały się około 1736 r. jeden lub dwa szczytowe budynki, dwukondygnacjowe, nakryte dachami dwuspadowymi, współtworzące zwarty zespół zabudowy części pierzei ulicy. Kompletna zabudowa tej części pierzei, łącznie z budynkiem nr 13, zaznaczona została na planach miasta z lat 1855 i 1889. Wnioskując ze stylu wystroju elewacji dom nr 13 przebudowany być musiał w latach ok. 1880–1890. Otrzymał wówczas wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Najokazalszym jego elementem stały się ozdobne metalowe, ażurowe wsporniki balkonu w fasadzie i jego metalowa balustrada. Przyziemie domu współcześnie nieco przebudowano.

Stan zachowania: średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji frontowej, opaski okienne i nadokienniki, balkon ze stylowymi ażurowymi, metalowymi wspornikami oraz ze stylową, ażurową, metalową balustradą;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Dom, ul. Kolejowa 14, przed 1855, ok. 1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 125)

Dom ten wzniesiono przed 1855 r. na miejscu jednego z ogrodów, na terenie którego znajdował się w 1736 r. wolnostojący, szczytowy budynek mieszkalny. Następnie ok. 1910 r. dom przebudowano nakrywając go m.in. dachem mansardowym z neobarokowym szczytem i lukarnami. Wykonano też w tynku rustykalny portal w elewacji frontowej.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu ze szczytem i lukarnami;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować rustykalny, tynkowy portal i opaski okienne;

— zachować stolarkę okienną z krzyżowymi podziałami.

Nowa szkoła ewangelicka, obecnie Przedszkole, ul. Kolejowa 15 ⇒ zespół kościoła ewangelickiego (Górne Miasto)

Dom, ul. Kolejowa 17, ok. 1884–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 118)

Ze względu na zmiany przebiegu ulicy nie można stwierdzić, czy na miejscu obecnego domu nr 17 znajdowały się w latach 1736 i 1855 jakieś starsze budynki. Dom nr 17 mający bezstylowy wystrój elewacji reprezentuje najskromniejszy typ miejskich domów czynszowych.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, układ osi okiennych, wykrój otworów oraz niszowej kapliczki w elewacji;

— zachować gzyms wieńczący;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kolejowa 19, ok. 1884–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 118)

Ogólne uwagi o zabudowie poprzedzającej budynek nr 19 oraz o samym budynku — patrz: dom nr 17.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzyms międzykondygnacyjny i wieńczący;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kolejowa 20, 2 poł. XVI w., XIX/XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 126)

Przy ul. Kolejowej, u wylotu obecnej ul. Ciemnej znajdował się ok. 1736 r. zespół trzech wąskich budynków szczytowych z trójkątnymi szczytami i dwuspadowymi dachami. Nie wykluczone, że na miejscu obecnego domu nr 20 znajdowały się dwa z tych budynków, zapewne później połączone. Sugeruje to szerokość elewacji frontowej istniejącego dziś domu oraz jego kalenicowe usytuowanie względem ulicy. Dom nr 20 był przebudowywany na przełomie XIX i XX w., ale z zachowaniem tradycyjnej formy bryły i bezstylowego wystroju elewacji.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę i ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować sklepione piwnice;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kolejowa 22, 2 poł. XVI w., XIX/XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 126)

Przy ul. Kolejowej, u wylotu obecnej ul. Ciemnej znajdował się ok. 1736 r. zespół trzech wąskich budynków szczytowych z trójkątnymi szczytami i dwuspadowymi dachami. Obecny dom nr 22 zajmuje miejsce trzeciego z nich, narożnego. Dom nr 22 był przebudowywany na przełomie XIX i XX w., ale z zachowaniem tradycyjnej formy bryły i bezstylowego wystroju elewacji.

Stan zachowania: średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę i pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych oraz oryginalny wykrój otworów w elewacjach (w przyziemiu część otworów współcześnie powiększona);

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwiową.

Willa, ul. Kolejowa 25, ok. 1884–1889, 1 poł. XX w.

(il. Kartografia 2- 3 fot. 120– 121)

Willa z werandą i tarasem zbudowana została w stylu niewiele odbiegającym od charakteru dziewiętnastowiecznej zabudowy miasta. Ma od strony ulicy i od tyłu wygląd miejskiej kamienicy. Jedynie pewne ożywienie bryły i dodanie ozdobnej, przeszklonej werandy z tarasem zwróconej ku niewielkiemu parkowi nadało budynkowi willowy charakter. Willę zbudowano w stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem i neorenesansem. Większość arkad werandy zamurowano chyba w 1 poł. XX w.

Stan zachowania: średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku oraz formę mansardowego dachu z lukarnami;

— zachować gzymsy międzykondygnacyjne, gzyms wieńczący, boniowanie przyziemia, artykulację dawnej werandy półkolumnami (lub kolumnami), balustradę tarasu i szczyt w elewacji bocznej;

— zachować stolarkę dawnej werandy oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną.

ul. Kościelna

(Kirchgasse (1584, 1789), Oberkirchgasse (1623) Kościelna (po 1945 r.))

(fot. 128– 129)

Ulica ta wytyczona w 2 poł. XVI w., wzmiankowana była po raz pierwszy w r. 1567. Zasiedlano ją w latach ok. 1567–1630, w czasie kształtowania układu przestrzennego rynku i związanych z nim ulic (Oberviertel), nowej części miasta usytuowanej na stoku Wzgórza Zamkowego. Już w 2 poł. XVI stulecia ul. Kościelna była obok rynku najważniejsza i już w XVI stuleciu nabrała charakteru gęsto zasiedlonej, małej dzielnicy miasta. Tu mieli swoje domy najzamożniejsi mieszkańcy miasta, w tym ławnicy i burmistrzowie. Ulicę Kościelną wytyczono od zamku ku kościołowi parafialnemu, a w 1597 r. przy jej wschodnim krańcu wzniesiono nowy zespół dworski (Oberhof, Oberwalditzerhof). (fot. 55) Dalej ulica łączyła się z drogami gruntowymi wiodącymi ku polom. Nie miała regularnego przebiegu. Zabudowa ulicy i podziały działek ulegały zmianom. Początkowo według Wittiga ilość budynków przy ul. Kościelnej była większa niż w XVII w. Wynikało to ze zmian podziału na działki, dokonywanego po 1600 r. oraz przy odbudowie zabudowy ulicy po pożarze z 1622 r. (il. Kartografia 1 -2, Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Nie jest znana zabudowa ulicy wzmiankowana w 2 poł. XVI w. Można przypuszczać, że mogły ją tworzyć budynki drewniane lub szkieletowe z murowanymi piwnicami lub niekiedy murowane. W XVI w. powstał już zasadniczy zrąb obecnej zabudowy ulicy. Tworzyło go pięć zespołów zabudowy. Pierwszy z nich obejmował szereg budynków w północno-zachodnim bloku przy południowo-zachodniej pierzei rynku (do ul. Przeskok). Stały tu w latach 1584–1611 cztery budynki usytuowane naprzeciw starego browaru określane jako „neben” lub „gegenüber dem Brauhaus”[57]. Po przeciwnej stronie ulicy wznosiły się cztery budynki (nr 1–7), w tym browar z 1558 r., usytuowany skrajnie, najbliżej zamku. Trzy pozostałe sąsiadujące z nim budynki (nr 3–7) wzmiankowane były w latach 1602–1608. Trzeci zespół wąskich domów szczytowych, określanych jako domy z ogrodami lub z tylnymi ogrodami, wymieniany w latach 1567–1614 znajdował się na wysokości obecnych domów nr 4–12. Niektóre z tych budynków bywały jeszcze dodatkowo dzielone. W latach 1574–1608 wzmiankowano także zabudowę przy zakręcie ul. Kościelnej, tworzoną przez 7 budynków. Piąty zespół zabudowy kształtowało 9 budynków na miejscu obecnych domów nr 14–26.

Ta zabudowa została zniszczona w dużym stopniu w czasie pożaru miasta w 1622 r. Odbudowano ją później, ale już w nieco innej postaci. Nie odtworzono już w dawnej postaci czterech budynków w boku bloku przy południowo-zachodniej pierzei rynkowej. Łączono też niekiedy szczytowe kamienice wznosząc na ich miejscu duże budynki szerokofrontowe. Nowy układ zabudowy, nadal złożony z zespołu kościelnego, zespołu dworskiego i pięciu zespołów budynków, przedstawiony został na rycinie z 1736 r. Zespół kościelny składał się z kościoła parafialnego, plebanii i szkoły, a zespół dworski z dwukondygnacjowego dworu i trzech budynków gospodarczych zamykających majdan od południa, wschodu i północy. (il. Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C]). Pozostałą zabudowę ulicy tworzyły budynki mieszkalne. Nadal dominowały domy szczytowe, a domy szerokofrontowe były nieliczne. Część budynków odbudowywanych w 2 poł. XVII w. wzniesiono już jako murowane. Układ zabudowy ulicy, potwierdzony przez ikonografię z 1736 r. utrwalił się do czasów współczesnych włącznie. W XVIII XIX w. i XX w. niektóre z budynków przebudowano, pozostawiając sklepione sienie, czasem rozkład osi okiennych oraz portale. W latach 1885–1888 zbudowano nowy neogotycki zespół kościelny. W 2 poł. XIX w. nie zmodernizowano dworu przy ul. Kościelnej 30, a tylko założono przy nim niewielki park, w którym posadzono m.in. buka purpurowego. Drzewa, w tym iglaste, posadzono również na majdanie gospodarczym przed dworem. W 2 poł. XIX w. ul. Kościelna zachowała charakter wewnętrznej ulicy miasta, nie była związana z drogami powiatowymi i dlatego zapewne żaden z budynków nie otrzymał tak okazałego wystroju elewacji, jak np. domy ul. Armii Krajowej, Bohaterów Getta, czy Piastów.

Obecnie zachowane są szerokość i przebieg ul. Kościelnej. (fot. 127, 136–138 [136], [137], [138]) Czytelny podział na działki. Istnieją dwie ulice łącznikowe pomiędzy ul. Kościelną a Kolejową. Ul. Przeskok wytyczono jest na tyle bloku południowo-zachodniej pierzei rynku, a druga ulica Quergasse, znajduje się obecnie na wysokości budynków przy Kościelnej 12 i Kolejowej 19. Wylot ulicy Kościelnej ujęty jest przy rynku dwoma zespołami budynków. (fot. 127) Następnie po zachodniej stronie ulicy znajduje się zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Mikołaja, z monumentalnym kościołem, z plebanią oraz z towarzyszącym jej budynkiem gospodarczym. Przy plebanii wzniesiono współcześnie dom katechetyczny. (fot. 14, 16, 21–23 [21], [22], [23], 130) Teren zespołu kościelnego z zachowanymi przy kościele brukami z kostki granitowej, oddzielony jest od ulicy ozdobnym ogrodzeniem z murowanymi, ceglanymi słupami oraz z ażurowymi, metalowymi segmentami. Na tle obecnej zabudowy ulicy renesansowy dwór (nr 30) nie wyróżnia się okazałością architektury i jest od strony ulicy ukryty za budynkami gospodarczymi. Podobny do najstarszych budynków na ul. Kościelnej wyróżnia się tylko poprzez posadowienie na stoku wzniesienia, wielkość oraz renesansową kamieniarkę, m.in. z herbami właścicieli dóbr. (fot. 52–56 [52], [53], [54], [55], [56]) Nawierzchnie ulicy Kościelnej — współczesne.

Zachowały się też wszystkie dawne zespoły zwartej, mieszkalnej zabudowy ulicy, z tym, że w jednym z nich, z domami nr 13–25, wyburzono część budynków. (il. Ikonografia 55) Przy ulicy wznoszą się domy maksymalnie czterokondygnacjowe. Charakterystycznym elementem wyglądu ulicy są schody z ozdobnymi ogrodzeniami lub metalowymi, ażurowymi balustradami poprzedzające domy nr 8, 10, 12, czy też 14, łączone z wydłużonymi podestami, lub powiązane z tarasami lub rampami wzmocnionymi murami oporowymi. Konstrukcja schodów i podestów murowana od strony ulicy z kamienia, lub licowana kamieniem. (fot. 137– 138, 142, 149)Charakter zabudowy ulicy tworzą murowane, tynkowane budynki mieszkalne. Są to domy reprezentujące najstarsze typy zabudowy miasta (nr 10, 12 i 14), w przypadku których zachowane zostały bryły, dawne rozkłady osi okiennych w elewacjach, sklepione sienie i portale [58].(il. Ikonografia 53–54, fot. 138–148 [138], [139], [140], [141], [142], [143], [144], [145], [146], [147], [148], 150) Domy nr 4 i 6, 19, 28 mają nieco okazalszy wystrój w 4 ćw. XIX w. (w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, lub w stylu neoklasycyzmu i stylu arkadowego). (fot. 132, 135– 136, 153)Wystrój elewacji budynków nr 7, 8, 13, 18, 26 jest znacznie skromniejszy i ograniczony do gzymsów oraz opasek okiennych. Zachowały się też domy (nr 3,5) reprezentujące budownictwo z ok. 1910.

Dom zarządu miasta, obecnie dom, ul. Kościelna 1⇒ budynki użyteczności publicznej (Górne Miasto), fot. 127.

Dom, ul. Kościelna 2, obecnie oficyna gospodarcza w podwórzu narożnego budynku rynkowego nr 23, XVII w. (?), XVIII w. (?),1860.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 133, 134)

Znajduje się na terenie pomiędzy domem rynkowym nr 23 oraz ul. Przeskok, wypełnionym w latach 1584–1611 czterema mieszczańskimi budynkami, zapewne szczytowymi, określanymi jako stojące obok lub na przeciw browaru. („neben” lub „gegenüber dem Brauhaus”). Na pierwszej działce od strony rynku znajdował się ok. 1590 r. mieszkalno-gospodarczy zespół zabudowy złożony z domu frontowego i tylnego, określany jako Hof. Dwa sąsiednie budynki wymieniono w r. 1584, a czwarty, narożny, w 1611 r. W trakcie odbudowy miasta po pożarze w 1622 r. nie odtworzono już, według Wittiga, dawnej zabudowy czterech działek. Zostały one zapewne scalone i przyłączone do domu rynkowego nr 23, a na miejscu dawnego, narożnego domu wzmiankowanego w 1611 r. wzniesiono oficynę gospodarczą. W 1736 r. była ona budynkiem dwukondygnacjowym, nakrytym dachem dwuspadowym, zwróconym szczytowo ku ul. Kościelnej. Ponadto wydzielono działkę od ulicy murem z otworem wejściowym. Utrwalone na rycinie z 1736 r. urządzenie działki, oficyna oraz mur zachowały swe formy do dziś. Ponieważ nie wiadomo, jaką konstrukcję miała nowożytna oficyna, nie można wykluczyć, że mogła być wymurowana dopiero w 1860 r. Możliwe też, że wówczas wykonano tylko obecny, kamienny, późnobarokowy portal z datą 1860 r., umieszczony w dziedzińcowej elewacji oficyny, mający archiwoltę zdobioną dekoracją roślinną, ludową oraz klucz z datą 1860 i inicjałami F.K.K. W XIX w. mógł być także częściowo przemurowany mur od strony ul. Kościelnej. Znajdujący się w nim bezstylowy teraz, kamienny portal należał do domu Petera Janischa. Jeszcze w 1961 r. na archiwolcie czytelna była inskrypcja: Wer Got Ver Thraut der hat Wolgebaut Peter Janisch 1590. Portal ten został później częściowo zniszczony, gdyż inskrypcja nie zachowała się.

Stan zachowania — zły

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z kamiennym portalem z datą 1860 oraz mur od ul. Kościelnej ze starszym, kamiennym, renesansowym (?) portalem;

— zachować bruki w podwórzu;

— wskazana konserwacja portali przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Kościelna 3, 2 poł. XIX w., ok. 1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 128)

Na miejscu domu nr 3 znajdował się budynek wzmiankowany w 1602 r. i tworzący wraz z trzema innymi domami zespół zabudowy. Zespół ten został odbudowany w dawnym układzie po 1622 r. Ok. 1736 r. na miejscu domu nr 3 stał dwukondygnacjowy, szczytowy dom nakryty dachem dwuspadowym. W 2 poł. XIX w. został zapewne wyburzony i zastąpiony nowym. Przebudowano go ok. 1910 r. w stylu postsecesji łączonej z neorenesansem i neobarokiem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wykuszem, formę dachu ze szczytem i lukarną;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji, wskazana korekta wtórnie powiększonego okna lukarny;

— zachować stolarkę okien, drzwi oraz werand w tylnej elewacji.

Dom, ul. Kościelna 4, z oficyną nr 4a, pocz. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 135)

Dom ten znajduje się na terenie trzeciego zespołu zabudowy przy ul. Kościelnej. Tu w latach 1567–1614 znajdował się szereg licznych, wąskich domów szczytowych (około 14), określanych jako domy z ogrodami lub z tylnymi ogrodami. Niektóre z tych domów bywały jeszcze dzielone na dwa. W trakcie odbudowy po pożarze z 1622 r. i po wojnie trzydziestoletniej domy te połączono w cztery duże domy szerokofrontowe i jeden szczytowy (stan z 1736 r). Budynki te znajdowały się na miejscu obecnych domów przy ul. Kościelnej 4–10. Na działce, na której wznosi się obecny dom nr 4 stał w 1736 r. budynek szerokofrontowy, z dachem czterospadowym z lukarnami, zapewne murowany, mający fasadę dzieloną gzymsami. Dlatego też można przypuszczać, że formę tę otrzymał w dobie baroku, po 1650 r. Być może był przebudowany na początku XIX w. oraz radykalnie — w końcu XIX w. Został podwyższony, nakryty dachem płaskim i otrzymał obecny wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. Współcześnie przebudowano przyziemie domu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta przekształconego współcześnie przyziemia;

— zachować konstrukcję szachulcową górnej kondygnacji oficyny;

—zachować maszyny tkackie Spółdzielni Rękodzieła „Splot” wpisane do rejestru zabytków decyzją 699/1–3 z dn. 19.12.1988.

Dom, ul. Kościelna 5, 2 poł. XIX w., ok. 1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 129)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 3. Budynek na miejscu domu nr 5 wzmiankowany był w r. 1572, jako dom z ogrodem. W 1736 r. stał tu dwukondygnacjowy dom szczytowy z dachem dwuspadowym. Został wyburzony w 2 poł. XIX w. i przebudowany ok. 1910 r. w stylu postsecesji.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dachu z pięciobocznymi szczytami;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji i gzymsowe podziały elewacji;

— zachować stolarkę drzwi wejściowych oraz krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Kościelna 6, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 136)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 4. Budynek na miejscu domu nr 6 wymieniono już w r. 1567. W 1736 r. stał tu dwukondygnacjowy dom szczytowy z dachem dwuspadowym. Wnioskując z form szczytu był to budynek barokowy, murowany, zbudowany lub przebudowany po 1650 r. Został on po raz kolejny przebudowany w końcu XIX w. Podwyższono go, nakryto dachem płaskim i zaopatrzono w wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem. O ile identyfikacja jest prawidłowa, dom nr 6 miał w l. osiemdziesiątych XIX w. nr 112. Stylistyczny charakter jego architektury tworzyły, według Lutscha, portal z niszami, kamienne obramienia fascjowe i sklepiona sień. Współcześnie przebudowano przyziemie domu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować znajdujący się w przyziemiu kamienny portal wewnętrzny o łuku pełnym (z 1 poł. XVII w.?) oraz kamienną posadzkę w sieni;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta przekształconego współcześnie przyziemia.

Dom, ul. Kościelna 7, XVII w., pocz. XIX w., pocz. XX

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 130)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 3. Budynek na miejscu domu nr 7 wymieniono w r. 1608. W 1736 r. stał tu dwukondygnacjowy dom szczytowy z dachem dwuspadowym, przebudowany przed 1855 r. i później na pocz. XX w. Podwyższono go, nakryto dachem płaskim i zaopatrzono w wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią w przednim trakcie, ze schodami zabiegowymi (z kamiennymi schodami) w trakcie środkowym i z przechodem w trakcie tylnym;

— zachować sklepienie kolebkowe w piwnicy, relikty sklepienia kolebkowego z lunetami w sieni oraz podobnego sklepienia w lokalności w przednim trakcie;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach oraz gzymsowe podziały;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Kavalierhaus(?), dom, ul. Kościelna 8, przed 1736, koniec XVIII w.(?), 1820, ok. 1910–1920.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 137)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 4 (w XIX w. — 114?). Budynek stojący na miejscu domu nr 8 wymieniono w r. 1567.

W lokalnej tradycji dom nr 8, dostępny z zamku przez podziemny korytarz, uważany był za służący rozrywce właścicieli dóbr (Kavalierhaus). Za taką funkcją domu mogłyby ewentualnie przemawiać stosunkowo szeroka sień kryta stropem i jednym przęsłem sklepienia żaglastego z gurtami, kamienny, wewnętrzny portal podobny do portalu w fasadzie oraz wygodne, szerokie schody na górne kondygnacje. W czasach Lutscha stylistyczny charakter architekturze budynku nadawały też: portal z ludowymi kapitelami wolutowymi oraz stiuki na sufitach podobne do zamkowych.

W 1736 r. był to budynek powstały z połączenia dwóch starszych domów. Dwukondygnacjowy, usytuowany względem ulicy kalenicowo nakryty był dachem czterospadowym. Miał bryłę typową dla wczesnego baroku. W końcu XVIII w. lub w czasie przebudowy domu w 1820 r. powstało nowe sklepienie sieni, kolebkowe z gurtami. W 1820 r. wykonano też nowy wystrój elewacji z kamiennym portalem, obecnie częściowo zamurowanym i zatynkowanym. Na lata ok. 1910–1920 przypadła kolejna faza przebudowy domu, który podwyższono, nakryto dachem dwuspadowym i zaopatrzono w wystrój elewacji w stylu neobaroku łączonego z neoklasycyzmem. Po 1959 r. zamurowano częściowo późnobarokowy portal w elewacji frontowej.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i istniejący dach z pokryciem ceramicznym;

— zachować sklepienia kolebkowe w piwnicy i sklepienie żaglaste z gurtami w sieni;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzyms działowy i wieńczący, dekorację architektoniczną fasady w postaci kanelowanych pilastrów w wielkim porządku, dekoracyjnych płycin, opasek okiennych i nadokienników;

— zachować obecny portal, wraz z widocznym reliktem wcześniejszego portalu z datą 1820;

— zachować stolarkę okienną;

— wskazana rekonstrukcja późnobarokowego portalu według zachowanej ikonografii.

Dom, później sierociniec, zwany też Stillfriedstift, ob. klasztor Sióstr Salezjanek, ul. Kościelna 10, 2 poł. XVI w., 1690, 1781, ok. 1900–1910, 1924, nr rej. 1560 z dn. 16.03.1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 53– 54, fot. 138–141 [138], [139], [140], [141])

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 4. Już w 1567 r. na miejscu obecnego domu nr 10 znajdowała się zabudowa. Obecny budynek powstał z połączenia paru mniejszych szczytowych domów. Dom zbudowany został w 1690 r. jako wydłużony budynek zwrócony kalenicowo ku ulicy, nakryty dachem czterospadowym. Otrzymał skromny wystrój elewacji frontowej złożony z kamiennego, boniowanego portalu z kluczem i datą 1690, z opasek okiennych z listwą w przyziemiu, z uszakowych obramień okiennych piętra oraz z gzymsu podokiennego. O nawiązaniu do układu starszej zabudowy świadczą: lekkie załamanie frontu domu, nieregularność układu otworów w elewacjach, asymetryczne usytuowanie portalu w fasadzie, wygląd tylnej elewacji budynku oraz dwa różne dachy nad częściami budynku. Dom ten łączył się od południowego wschodu ze szczytowym budynkiem pełniącym funkcje oficyny. Biorąc pod uwagę wielkość domu, można przypuszczać, że należał do właścicieli noworudzkich dóbr lub też do bardzo zamożnych mieszczan. W r. 1781 przebudowano dach wznosząc nad częścią domu dach mansardowy oraz zmodernizowano wnętrza. Można też przypuszczać, że istniejący także portal w fasadzie otrzymał nową tynkową oprawę złożoną z pilastrów i belkowania, wykonaną w stylu wczesnego neoklasycyzmu (z echami późnego baroku) w wersji ludowej. W 1898 r. dom kupiono i przeznaczono na sierociniec i dom starców[59]. W r. 1900 rozpoczęły tu działalność siostry jadwiżanki (Hedwigsschwester), które założyły przy sierocińcu szkołę (Kinderspielschule). Nazwa Stillfriedstift nadana została placówce w XX w., w nawiązaniu do starego szpitala fundowanego w XVI w., pozostającego pod patronatem właścicieli dóbr. Sierociniec w nieznacznym stopniu przebudowano w l. ok. 1900–1910. Wbudowano w dach wydłużone okno powiekowe i powiększono niektóre okna przyziemia. W 1924 r. urządzono w sierocińcu kaplicę. Współcześnie, po 1959 r. pozbawiono obramień pozostałe okna tej kondygnacji. Ze względu na spadek terenu poziom podwórza na tyłach budynku dociera do wysokości piętra, a przed budynkiem znajduje się rampa oparta na kamiennym murze oporowym. Ograniczona ona była balustradą, z dwoma murowanymi słupkami przed portalem. Jeszcze w 1959 r. słupki owe zdobione były kamiennymi szyszkami.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formy dachu z oknem powiekowym, rampę i schody prowadzące do budynku;

— zachować sklepienia kolebkowe w piwnicy, sklepioną krzyżowo sień, sklepienia krzyżowe w trakcie tylnym i sklepienie kolebkowe z lunetami;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach, barokowe opaski okien w drugiej kondygnacji;

— zachować kamienny portal w fasadzie (z datą 1690) oraz kamienny portal (z datą 1781) w obecnej kuchni;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wejściowych;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy budynku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać zezwolenie konserwatorskie;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego szarą dachówkę ceramiczną;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Kościelna 12 wraz z oficyną 12a, 2 poł. XVI w., 2 poł. XVII w., 1721 (obecna oficyna), 1 ćw. XIX w., pocz. XX w., nr rej. 1564 z dn. 16.03. 1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 142–148 [142], [143], [144], [145], [146], [147], [148])

Na rycinie z 1736 r. na wschodnim krańcu zespołu domów nr 4–10 stał wąski, szczytowy budynek, być może wzniesiony ok. 1600 r. Został przebudowany w 1721 r. Po 1736 r. jego front został włączony w fasadę nowej części budynku nr 12, sam budynek stał się oficyną. Nowa, frontowa część domu usytuowana kalenicowo względem ulicy została wzniesiona częściowo na miejscu dotąd nie zabudowanym, a także na miejscu sąsiedniego, wyburzonego, narożnego budynku szczytowego. Nowy budynek zbudowano w duchu tradycyjnego, lokalnego budownictwa jako murowany, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Ze względu na ogólną kompozycję bryły, nieregularność rozkładu otworów i asymetryczne usytuowanie portalu w fasadzie, architektoniczne ujęcie domu odnosiło się jeszcze do budownictwa 1 poł. XVII w. Barokowy, kwadratowy portal w fasadzie i uszakowe obramienia okienne utrzymane były w stylu wczesnego baroku 2 poł. XVII w. Nie wykluczone też, że portal ten mógł być starszy od budynku. Został umieszczony wtórnie w jego fasadzie i zaopatrzony w nowy klucz z kartuszem z gmerkiem. W 1 ćw. XIX w. przebudowywano budynek lub jego wnętrza i z tego czasu pochodzą sztukaterie na sklepieniu sieni wykonane w stylu neoklasycyzmu, w redakcji ludowej. O ile identyfikacja domu (wraz z oficyną) jest prawidłowa, miał on w l. 80. XIX w. nr 117. Wówczas Lutsch odnotował istnienie okien w fascjowych obramieniach oraz mały półkoliście zamknięty portal z dekoracją ornamentalną (früher Flachornament) z ok. 1600 r. Czy mógł to być portal pod schodami zdobiony ornamentem roślinnym (?), umieszczony tu może wtórnie?. Na początku XX w. przeprowadzono remont budynku likwidując przy tym część uszakowych obramień okiennych.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę dachu z lukarną;

— zachować dwutraktowy układ głównego korpusu budynku z szerszym traktem przednim i skrajnie usytuowaną sienią oraz trzytraktowy układ, ze schodami w trakcie środkowym, skrajnej oficyny;

— zachować w domu mieszkalnym kolebkowe sklepienia piwnic, sklepienia kolebkowe z lunetami w sieni, sklepienia odcinkowe z gurtami i sklepienia wnętrza na drugiej kondygnacji;

— zachować w przyziemiu oficyny sklepienia kolebkowo-krzyżowe;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować opaski okienne oraz kamienne portale zewnętrzne w fasadzie, w elewacji oficyny oraz wewnętrzny portal w sieni, wymagający oczyszczenia z pobiały;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wejściowych;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy budynku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać zezwolenie konserwatorskie;

— zastosować przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego dachówkę ceramiczną;

— wskazana konserwacja portali przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Kościelna 13, 2 poł. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 131)

W czasach nowożytnych na miejscu obecnego domu nr 13 znajdował się budynek należący do kolejnego zespołu zabudowy zwartej przy ul. Kościelnej. W l. ok. 1574–1608 zespół ten tworzyło 7 domów. Na rycinie z 1736 r. domów tych, szczytowych, dwukondygnacjowych, z dachami dwuspadowymi było 8. Jeszcze ok. 1959 r. zespół budynków był kompletny. Po wyburzeniach dokonanych w 1959 r. pozostały domy nr 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, a później jeszcze wyburzono domy nr 15, 21 i 25. Obecny dom nr 13 został zbudowany w 2 poł. XIX w. i otrzymał wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze ściętym narożnikiem, układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować relikty portalu z neoklasycystycznymi konsolami.

Dom, ul. Kościelna 14, 2 poł. XVI w., 1799, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 149–151 [149], [150], [151])

Dom ten stoi na miejscu starszego budynku należącego w latach 1575–1606 do kolejnego zespołu przy ul. Kościelnej, złożonego z 9 domów. Na rycinie z 1736 r. domów tych, szczytowych i dwukondygnacjowych było już 12. Zajmowały działki od ul. łącznikowej między ul. Kolejową oraz Kościelną do Górnego Folwarku. Budynki te w rzeczywistości nie były wzniesione wzdłuż prosto tyczonej pierzei ulicy, ale uskokowo, być może ze względu na jej zakręt. Taki układ domów, zachowany zresztą do dziś, zaznaczono na planach miasta z lat 1855–1939. Współcześnie zachowanych jest 8 budynków nr 14–26, sytuowanych względem ulicy kalenicowo lub szczytowo, o czym świadczą wąskie fronty niektórych z nich.

Dom nr 14 zbudowany na miejscu starszego, nowożytnego budynku w 1799 r. zwrócony został ku ulicy kalenicowo. Reprezentuje tradycyjne, lokalne budownictwo mieszkalne odnoszące się do wzorców z XVI i XVII w. Z jego dawnego wystroju zachował się kamienny, późnobarokowy portal.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dwuspadowego dachu;

— zachować trzytraktowy układ budynku z sienią i przechodem oraz ze schodami zabiegowymi umieszczonymi w trakcie środkowym;

— zachować kolebkowo sklepione piwnice, sień ze sklepieniem kolebkowym z lunetami i odcinkowe sklepienie klatki schodowej;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzyms koronujący i kamienny portal z datą 1799;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa;

— zalecana wymiana pokrycia dachowego na ceramiczne.

Dom, ul. Kościelna 18, ok. 1860–1880

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 149)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 14. Na miejscu obecnego budynku mogła już istnieć w l. ok. 1575–1606 jakaś zabudowa. Została ona wyburzona. Zbudowano w latach ok. 1860–1880 nowy dom, czterokondygnacjowy, kryty dachem płaskim. Budynek otrzymał skromny wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować sklepioną odcinkowo sień przyziemia;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacjach, gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne oraz kamienny, profilowany portal;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Kościelna 19, 2 poł. XVI w., 3 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 132)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 13. Już w l. 1574–1608 na miejscu obecnego budynku nr 19 mógł istnieć dom. Jego relikty, czyli sklepione piwnice zostały wykorzystane w 3 ćw. XIX w. przy budowie obecnego czterokondygnacjowego domu czynszowego krytego dachem płaskim. Budynek otrzymał wystrój elewacji frontowej utrzymany w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i sklepione piwnice;

— zachować układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom przy ul. Kościelnej 21, wyburzony po 1959 r., był tradycyjnym, szczytowym, dwukondygnacjowym budynkiem z trójkątnym szczytem i późnobarokowym, kamiennym portalem z 4 ćw. XVIII w. lub z 1 ćw. XIX stulecia. (il. Ikonografia 55)

Budynek mieszkalno-produkcyjny (fabryka Güßnera?), ob. budynek mieszkalno-produkcyjny, ul. Kościelna 25, 2 ćw. XIX w. ⇒ budownictwo przemysłowe (Górne Miasto), fot. 169.

Dom, ul. Kościelna 26, ok. 1880–1889, ok. 1920.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 152)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 14. Można przypuszczać, że w latach 1575–1606 na miejscu obecnego budynku nr 26 istniała zabudowa. Dom nr 26 składający się z dwóch budynków szczytowego i szerokofrontowego ostateczny swój kształt otrzymał w latach ok. 1880–1889. Obecnie ma bardzo uproszczony wystrój elewacji z reliktami wystroju w stylu neoklasycyzmu. W okresie międzywojennym dobudowano balkon.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom nr 28, ok. 1860–1870, 1904 (?)

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 153)

Wzniesiony w l. ok. 1860–1880 na terenie niezabudowanym i dostawiony do budynku gospodarczego Górnego Folwarku. Nie miał charakteru typowej kamienicy czynszowej, lecz przypominał raczej budynki wznoszone w 3 ćw. XIX w. w uzdrowiskach, np. w Jedlinie Zdroju. Zbudowany w stylu neoklasycyzmu łączonego ze stylem arkadowym (wykroje okien w ryzalicie pozornym). Po wzniesieniu domu wyburzono znajdującą się przed nim starą zabudowę pierzei ulicy. Nie wykluczone, że dom ten z uwagi na odmienność wyglądu w stosunku do pozostałej zabudowy ulicy, został ok. 1904 r. określony jako willa należąca do radcy medycznego Dr Otto.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitami, formę dachu, układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacjach;

— zachować rustykalne, wykonane z kamienia boniowanie przyziemia, gzymsowe podziały elewacji oraz dekorację architektoniczną fasady w postaci lizen i pilastrów wielkiego porządku;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową zewnętrzną i wewnętrzną.

Górny Dwór i folwark, ul. Kościelna 30 ⇒ szlacheckie siedziby (Górne Miasto),

il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 51–56 [51], [52], [53], [54], [55], [56].

ul.Królowej Jadwigi

(Hopfenbergstrasse)

(fot. 154)

Brak o niej informacji w źródłach pisanych. Z analizy planów miasta wynika, że ok. 1855 r. na jej miejscu istniała już droga przebiegająca u podnóża wzniesienia Hopfenberg i łącząca się dalej z drogami polnymi. Droga ta została przebudowana na ulicę w latach 1855–1889. Wzmocniona kamiennym murem oporowym od strony wzniesienia Hopfenberg łączyła początek ul. Niepodległości z ul. Piłsudskiego. Przebiegała tyłami działek przy północno-wschodniej pierzei rynkowej i częściowo ul. Bohaterów Getta. (il. Kartografia 1– 2)Około połowy XIX w. zabudowę drogi tworzyło kilka wolnostojących budynków. Nawet gdy stała się ona ulicą liczba budynków nie wzrosła.

Zachowane szerokość i przebieg ulicy (według stanu z końca XIX w.). Nawierzchnie ulicy brukowe. Przy ulicy znajdują się nieliczne bezstylowe budynki. Przy wylocie ulicy przy ul. Piłsudskiego stoją dwa budynki mieszkalne, bezstylowy nr 1 i nr 9 należący do ul. Piłsudskiego.

ul. Mała

Powstała na tyłach bloku przy południowo-wschodniej pierzei rynku, a więc już w XVI w. Nie była charakteryzowana w nowożytnych księgach miejskich. Według ryciny z 1736 r. zabudowę ulicy Małej stanowiły budynki gospodarcze należące do domów rynkowych, usytuowane na przeciwległych krańcach działek. W mniejszym stopniu zabudowana była przeciwległa pierzeja ulicy, południowo-wschodnia. W XIX w. budynki gospodarcze należące do domów rynkowych stały się oficynami mieszkalno-gospodarczymi i bardziej wypełniły parcele. Wypełniona też wówczas została południowo-wschodnia pierzeja ulicy, przy której powstały oficyny mieszkalno-gospodarcze domów przy ul. Armii Krajowej i ul. Bohaterów Getta.

Obecnie zostały zachowane szerokość i przebieg ulicy. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą budynki gospodarcze i garaże.

ul. J.Piłsudskiego

ul. J. Piłsudskiego nr 1–4

(Schweidnitzer Strasse)

Pierwszy, południowy odcinek ulicy powstał w 1796 r. po wyburzeniu zabudowy przy noworudzkim zamku. Wówczas na tyłach domów w północno-zachodniej pierzei rynkowej przeprowadzono łukiem nową drogę dojazdową do rynku, wzmiankowaną w 1822 r. Później droga ta stała się częścią przechodzącej przez Nową Rudę szosy z Kłodzka do Wałbrzycha (Waldenburger Chausse), poprowadzonej dalej wiaduktem nad ul. Podjazdową[60].Już też około połowy XIX w. istniało zejście ku mostowi na Włodzicy, wytyczone na północ od zamku, łączące ul. Piłsudskiego z ul. Fredry. Przed 1889 r. zostało ono przebudowane na schody terenowe. Obecny swój wygląd otrzymały w okresie międzywojennym i remontowano je także współcześnie. Schody te trawersują stok Wzgórza Zamkowego, od koryta Włodzicy wzmocnione są wysokim, kamiennym murem oporowym. (il. Kartografia [1], [2], 35,fot. 155)

W latach około 1855–1889 r. pierzeje ul. Piłsudskiego były już zabudowane. Przy północno-zachodniej pierzei ulicy, na gruntach dawnego folwarku stał budynek należący do szkoły katolickiej. Na jego miejscu ok. 1919 r. zbudowano szkołę zawodową dla dziewcząt. (ul. Piłsudskiego 4) (fot. 63, 155) W 2 poł. XIX w. i w 1 poł. obecnego stulecia przy przeciwległej pierzei ulicy znajdowały się budynki mieszkalne, w tym jeden zespół zabudowy zwartej łączący się z budynkami przy ul. Podjazdowej.

Po 1945 r. część budynków przy początkowym odcinku ul. Piłsudskiego wyburzono. Obecnie znajdują się tu zamek z 1796 r. (nr 2), neoklasycystyczna szkoła zawodowa dla dziewcząt (nr 4), neoklasacystyczno-neorenesansowy narożny dom rynkowy nr 24 oraz bezstylowe obecnie, wolnostojące budynki mieszkalne nr 1 i 3. (fot. 33, 63)

Dom, ul. J. Piłsudskiego 1, po 1889 r.(?), ok. 1910–1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3])

Od XVI w. do ok. 1813 r. na miejscu obecnego domu nr 1 znajdowały się zabudowania gospodarcze wraz z ujeżdżalnią (od 1796 r. teatrem) wydzielające frontowy dziedziniec przed zamkiem. Po ostatecznym wytyczeniu początkowego odcinka ul. J. Piłsudskiego (po 1843 r.) znalazły się one po wschodniej stronie ulicy i zostały wchłonięte przez zabudowę miejską. Jeszcze w 1889 r. inny był tu układ budynków niż dziś. Obecny układ działek i zabudowy zaznaczony został dopiero na planie miasta z 1932 r. Nowy, duży blok mieszkalny z lekko wypukłą ścianą frontową, z wystrojem w stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem, powstał zapewne w l. ok. 1910–1920.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem mansardowym z lukarnami i szczytami oraz układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji frontowej;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową.

Zamek, ul. Piłsudskiego 2 ⇒ szlacheckie siedziby (Górne Miasto), fot. 32–50 [32], [33], [34], [35], [36], [37], [38], [39], [40], [41], [42], [43], [44], [45], [46], [47], [48], [49], [50])

Szkoła zawodowa dla dziewcząt, ob. Biblioteka, ul. J. Piłsudskiego 4 ⇒ budynki użyteczności publicznej (Górne Miasto).

ul.Podjazdowa

(Unter der Erbherrenbrücke (1571, 1600), Unter der Brücke (1807), Hospitalstraße [61] (1937), BeiSchwidelbogen (gwarowe w 1937),

Hospitalplatz — północno-zachodni odcinek ul. Podjazdowej przy zjeździe z mostu na Włodzicy i przy wylocie ul. Piastów)

W czasach nowożytnych na miejscu obecnej ul. Podjazdowej znajdował się dość głęboki wąwóz z drogą dojazdową (od północy) do rynku. Nad nim przerzucono dwa mosty. Jeden usytuowany na wysokości skrajnych domów w pierzejach północno-wschodniej i północno-zachodniej, murowany przerzucono przed 1598 r. Most ten zwany był w XVI w. Kamiennym Mostem (Steinere Brücke)[62], a później w gwarze ludowej — Schwebebogen lub Schwibbogen. Łączył podcienia domów rynkowych. W 1856 r. władze powiatowe nakazały wyburzenie tego mostu. Drugi most znajdował się mniej więcej w połowie wąwozu, którym biegła ul. Podjazdowa. Wzmiankowany jako Hohere Brücke (1736), Auf den Brucken (1789), Erbherrenbrücke, Schafbrücke (1840) służył komunikacji pomiędzy folwarkiem przy zamku a folwarkiem na wzniesieniu Hopfenberg, wydzielonym obecnie ul. Królowej Jadwigi, Piastów i doliną potoku Woliborki. Już przed 1855 r. na miejscu starego mostu zbudowano nowy wiadukt drogowy należący do ulicy Piłsudskiego.

Jeszcze w l. trzydziestych XIX w. stara droga dojazdowa do rynku nie miała charakteru miejskiej ulicy i była uciążliwa szczególnie dla transportu towarowego. Łączyła rynek z Placem Szpitalnym (Hospitalplatz) [63],wykształconym ok. 1800 r. przy zjeździe z Kamiennego Mostu nad Włodzicą[64].W l. 40. XIX w. ul. Podjazdową podwyższono po raz pierwszy, a w 1858 r. zbudowano obecną ulicę, której południowy kraniec zrównano z poziomem rynku. W 2 poł. XIX w. przemurowano stary wiadukt nad ul. Przejazdową, zwany An der Schlossbrücke. Otrzymał on nową formę architektoniczną. Mur przepruto dwoma dużymi łukami konstrukcyjnymi, z których tylko jeden pełnił funkcje przejazdu. Wiadukt oblicowano kamieniem, arkady ujęto opaską z ciosów kamiennych, a całość zwieńczono gzymsem koronującym z uproszczonymi modylionami. (fot. 160) Poza tym ul. Podjazdową połączono z ul. Piłsudskiego schodami. Ze względu na spadek poziomu ulicy przed niektórymi budynkami, np. nr 3–5 założono tarasy wzmocnione murem oporowym i schody. (fot. 158)

Pierwsze skromne domy przy ul. Podjazdowej, sytuowane pod mostem pomiędzy folwarkami, wznoszono już ok. 1571 r. Ok. r. 1736 zabudowa ulicy znajdowała się po południowo-zachodniej stronie starej ul. Podjazdowej, były to budynki zamkowego folwarku. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W 1786r. na styku ul. Podjazdowej i Piastów wzniesiono murowany, późnobarokowy dom zamożnego mieszczanina lub gospodę (nr 13), murowany, czterokondygnacjowy z lekko wklęsłym ryzalitem środkowym i tradycyjnie rozwiązanym portalem. (fot. 165– 166)Od XVI w. na miejscu obecnego budynku przy ul. Podjazdowej 12 znajdował się najstarszy noworudzki szpital. Po 1813 r. zamkowy folwark został wyburzony i przed 1855 r., a więc jeszcze przy starej ul. Podjazdowej, wykształcił się zrąb obecnej zabudowy ulicy. Już wówczas budynki przy obu pierzejach ulicy tworzyły zasadniczo zwarte ciągi zabudowy przerwane przez ul. Piłsudskiego poprowadzoną wiaduktem nad ul. Podjazdową. (il. I) W 4 ćw. XIX w. oraz w pierwszych dziesięcioleciach zabudowa ulicy była modernizowana. (fot. 157–159 [157], [158], [159])

Współcześnie zachowały się szerokość i przebieg ulicy, która nabrała charakteru traktu pieszego. (il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 158–161 [158], [159], [160], [161])Przyłączono do ulicy dawny Plac Szpitalny. Czytelny jest podział na działki (według stanu z 2 poł. XIX w.) Nawierzchnie ulicy współczesne. Istnieje nadal zwarta zabudowa ulicy, przedzielona przez wiadukt drogowy. Najciekawiej prezentują się domy nr 9 i 10. Jeden, nr 10, przebudowany w końcu XIX w. reprezentował neoklasycystyczne budownictwo miejskie szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. w redakcji Stülera, a drugi dom nr 9 rozwiązano w dość malowniczy sposób ożywiając jego boczną elewację od ul. Piłsudskiego podwyższonymi ryzalitami, szczytami i zróżnicowanymi formami zadaszeń. (fot. 162)

Dom, ul. Podjazdowa 1, ok. poł. XIX w., przed 1889, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 157)

Około 1736 r. we wschodniej pierzei ulicy nie było zabudowy. Przed r. 1855 przy ul. Podjazdowej i w sąsiedztwie domu rynkowego nr 2 wzniesiono budynek mieszkalny. Został on przebudowany przed 1889 r. i na początku XX w., o czym świadczą formy uproszczonych nadokienników. Wystrój elewacji zrealizowano w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu łączonego z neobarokowymi motywami zdobniczymi. Współcześnie przebudowano przyziemie domu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę dachu mansardowego z lukarnami oraz układ osi okiennych i wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzymsowe podziały elewacji oraz dekorację architektoniczną w postaci opasek okiennych i nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Podjazdowa 3, ok. poł. XIX w., przed 1889 r.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 158)

Uwagi dotyczące poprzedniego zagospodarowania terenu ok. 1736 r. — patrz: dom nr 1. Dom nr 3 wzniesiony przed 1855 r. otrzymał swój obecny kształt przed r. 1889. Wystrój elewacji zrealizowano w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu Współcześnie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — zły

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować gzyms działowy i koronujący;

— przywrócić krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Podjazdowa 5, 1 ćw. XVIII w. (?), ok. poł. XIX w., przed 1889, XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 158)

Uwagi dotyczące poprzedniego zagospodarowania terenu ok. 1736 r. — patrz: dom nr 1. Obecnie istniejący budynek wzniesiono przed 1855 r. w stylu tradycyjnego budownictwa. Zapewne w 1 poł. XX w. otrzymał obecny dach dwupołaciowy, mansardowy oraz obecny, bezstylowy wystrój elewacji. W katalogu zabytków z 1961 r. datowano budynek na 1 ćw. XVIII w. Wzmiankowano istnienie wewnątrz budynku sklepienia kolebkowego z lunetami oraz inny niż obecnie wystrój elewacji złożony z pilastrów z kapitelami kompozytowymi z ornamentem cęgowym.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę i pokrycie dachu z szarej dachówki ceramicznej;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Podjazdowa 7, ok. poł. XIX w., ok. 1880–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 159)

W 1855 r. na miejscu obecnego domu znajdował się wolnostojący budynek. Obecny swój kształt i wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem otrzymał w l. 80. XIX w. W XX w. przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne i nadokienniki;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej i stolarkę drzwiową.

Dom, ul. Podjazdowa 8, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3])

Budynek wzniesiony został przed 1855 r. na terenie dawnego folwarku przy zamku. W końcu XIX w. został przebudowany i otrzymał wystrój w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu. Przyziemie współcześnie przebudowano.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować opaski okienne i; krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Podjazdowa 9, ok. poł. XIX w., ok. 1900–1910

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 162– 163)

Ze względu na niedokładności ryciny z 1736 r. nie można wnioskować o istnieniu wówczas zabudowy na miejscu domu nr 9. Dom ten zaznaczono na planie miasta z 1855 r. oraz na planie miasta z 1889 r. Miał on wówczas inny rzut od strony wiaduktu przy ul. J. Piłsudskiego niż obecnie. Został przebudowany w latach ok. 1900–1910 i rozbudowany od strony wiaduktu, a zwrócona ku niemu elewacja ożywiona szczytami i narożną pseudowieżyczką nabrała charakteru fasady. Jej wystrój utrzymany został w stylu historyzmu (neorenesans, neobarok, konstrukcja szkieletowa) łączonego z secesją (wykroje witryn w przyziemiu). Od strony ulic Podjazdowej i Św. Jadwigi budynek jest trzy- czterokondygnacjowy, a od strony wiaduktu — dwukondygnacjowy. Zapewne podczas dwudziestowiecznej przebudowy umieszczono w elewacji budynku (od strony schodów) i na poziomie piętra portal z 1608 r.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z wieżyczką, szczytami i nadbudówką z dekoracją snycerską oraz formę i pokrycie dachu z szarej dachówki;

— zachować układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsy międzykondygnacyjne, opaski okienne i parapety z glazurowanych kształtek;

— zachować kamienny portal z datą 1608 (od strony ul. Św. Jadwigi) oraz tynkowy, boniowany portal od ul. J. Piłsudskiego;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Podjazdowa 10, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Dom został wzniesiony przed 1855 r. na terenie dawnego zamkowego folwarku. Przebudowany w końcu XIX w. otrzymał wystrój elewacji w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacji;

— zachować podziały gzymsowe i dekorację architektoniczną fasady;

— zachować stolarkę okienną.

Dom, ul. Podjazdowa 11 i Bank BiSE, ok. poł. XIX w., przed 1889 r., po 1990 r.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 165)

Wzniesiono przed 1855 r., przebudowany przed 1889 r. Bardzo uproszczony, neoklasycystyczny wystrój elewacji tworzyły boniowanie przyziemia i podziały gzymsowe. W czasie remontu w l. 90. XX w. budynek został nieco podwyższony.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze ściętym narożnikiem, układ osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować podziały gzymsowe elewacji i boniowanie przyziemia;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową.

Gospoda „Pod Zielonym Drzewem” („Zum Grünen Baum”), ob. dom nr 13, 1781, ok. 1900

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 165– 166)

Wzniesiony w 1781 r. budynek był zapewne niższy od obecnego, skoro domy rynkowe budowane w tym czasie miały maksymalnie dwie kondygnacje. Zbudowany w stylu późnego baroku, z lekko wklęsłym środkowym ryzalitem pozornym fasady. Portal, choć datowany na rok 1781 bliższy jest formalnie portalom z XVII w. i reprezentuje tradycyjne kamieniarstwo. Podwyższony i przebudowany na początku XX w. Zachowano przy tym formę ryzalitu środkowego i wykonano nowe tynkowe obramienia okienne.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wklęsłym ryzalitem, dwutraktowy układ, rozkład osi okiennych oraz wykrój otworów w elewacjach;

— zachować gzymsy działowy i koronujący, kamienny portal z datą 1781 oraz opaski okienne;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa.

ul. Przeskok

Ul. Przeskok wytyczona została na tyłach bloku przy południowo-zachodniej pierzei rynku, a więc już w XVI w. łączyła ul. Kościelną i Kolejową. Nie była charakteryzowana w nowożytnych księgach miejskich. Według ryciny z 1736 r. zabudowę ulicy Przeskok stanowiły od północnego zachodu budynki gospodarcze należące do domów rynkowych, a od południowego zachodu domy przy ul. Kościelnej i Kolejowej. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])Pomiędzy tyłami tych budynków kształtowało się rozległe podwórze. W XIX w. charakter zabudowy ulicy pozostał bez większych zmian, z tym że wzniesiono budynki gospodarcze na podwórzu pomiędzy domami przy ul. Kościelnej i Kolejowej.

Zachowane szerokość i przebieg ulicy. Czytelne są podział na działki i linie zabudowy. Elewacje większości budynków bezstylowe. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą bezstylowe budynki gospodarcze, murowane i tynkowane.

ul. Quergasse (brakpolskiej nazwy)

Quergasse (1605), Postgasse, Poltengasse? Ulica ta powinna, według Wittiga, zwać się raczej Winckelborn- lub Georg Schilddachgasse.

Mała ulica łącząca ul. Kościelną i Kolejową na wysokości budynków przy ul. Kolejowej 19 (Winckelborn) i Kościelnej 12 wytyczona w r. 1605 przez noworudzkiego mieszczanina Georga Schilddacha. Łączyła jego grunty za obszarem Winckelborn (w okolicy dworca kolejowego) z jego domem przy ul. Kościelnej (jednym z budynków w grupie domów nr 13–25). (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W 1884r. dokonano regulacji ulicy. W XIX w. przy ul. Quergasse znajdowała się głównie zabudowa gospodarcza. Zachowane szerokość, przebieg ulicy i bruki.

Budownictwoprzemysłowe

Browar,obecnie siedziba PZU i biblioteka, ul. Bohaterów Getta 10, 1849, 4 ćw. XIX w., 2 poł. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 168)

Stary browar miejski z ul. Kościelnej został przeniesiony w r. 1849 do czynnej od XVI w. słodowni przy ul. Bohaterów Getta. Słodownię przystosowano do produkcji piwa, a później przebudowano na browar. Ze względu na obciążenia finansowe miasto usiłowało się go pozbyć. W l. 50. XIX w. browar był dzierżawiony, a w 1864 r. został sprzedany bratu przedsiębiorcy Gebauera działającego wówczas w Norwegii. W 4 ćwierci XIX w. przebudowano go na browar parowy (Rothersche Dampfbrauerei). Zajęto nie tylko parcelę dawnego browaru, ale także sąsiednie parcele. Powstał wówczas duży i okazały budynek fabryczny z elewacjami frontowymi w stylu ceglanego neogotyku. Elewacja tylna pozostała bezstylowa. Piwnice nakryto sklepieniami odcinkowymi, a wyższe kondygnacje stropami drewnianymi. Browar przestał funkcjonować w l. 70. XX w. Współcześnie został przebudowany na siedzibę PZU i bibliotekę. Przebudowano elewację tylną i nadbudowano południowo-wschodnią część budynku. Usunięto zabytkowe kominy.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych i kształty otworów okiennych w elewacjach;

— zachować podziały elewacji w postaci ceglanych gzymsów i fryzów, gzyms koronujący z krenelażem, nadokienniki, podokienniki okładzinę elewacji frontowych wykonaną z cegły klinkierowej;

— zachować stolarkę okienną;

— usunąć współczesną nadbudowę nad elewacją południowo-wschodnią.

Fabryka żaluzji, obecnie budynek mieszkalno-biurowy, ul. Armii Krajowej 15, 1898, 1924/1925, 1928

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 114–116, [114], [115], [116], fot. 167)

Była to fabryka żaluzji założona w Nowej Rudzie w 1891 r. przez dwóch mieszkańców Broumowa Karla Klemta i Ernsta Geyera, pod nazwą Geyer & Klemt. Najpierw miała siedzibę w dzierżawionym budynku przy ul. Wąskiej. Później, w 1898 r., przeniesiona została na ul. Armii Krajowej (Poststraße). I tu powstał budynek fabryczny. W piwnicach urządzono malarnię, na parterze — skład drewna, a na I piętrze — tkalnię. Po 1918 r. rozszerzono produkcję. W l. 1924/1925 i 1928 rozbudowano i upiększono fabrykę. Po przebudowach wystrój elewacji części budynku przy ul. Armii Krajowej komponowany był w duchu baroku (podział ramowy, osie okienne akcentowane obramieniami okiennymi i płycinami), przy wykorzystaniu form geometrycznych.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi oraz kształt otworów w elewacjach;

— zachować wystrój elewacji w postaci podziału ramowego, wyrobionych w tynku opasek, płycin, i podokienników;

— zachować stolarkę okien i drzwi.

Budynekmieszkalno-produkcyjny (fabryka Güßnera?), ob. budynek mieszkalno-produkcyjny, ul. Kościelna 25, 3a ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 169)

Budynek ten stanął w 3 ćw. XIX w. zapewne na miejscu starszego domu istniejącego tu ok. 1736 r. i usytuowanego kalenicowo względem ulicy. Była to prawdopodobnie fabryka wzmiankowana w 1902 r. Po 1945 r. budynek użytkowała Spółdzielnia Splot, a od lat 90. XX w. produkowane są tu świece.

Stan zachowania — średni
Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu z wysuniętym okapem wspartym na drewnianych kroksztynach;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów w elewacjach oraz gzymsowe podziały elewacji, zachować stolarkę okienną;

Dzielnice: Górna, Mariacka, Stawowa, Dzielnica przy Młynie i droga do Broumowa

ul. Cmentarna (Dzielnice Górna i Mariacka)

(Krötengasse (1739), Am Fahrweg (1855), Kreutzstraße (bez dat), Kohlenstraße (1889), dalszy odcinek, północny (Kunzendorfer Straße, 1789, 1846).

Trasą obecnej ulicy Cmentarnej na zachód od koryta Włodzicy przebiegała od średniowiecza droga z Drogosławia do Włodowic i stamtąd dalej doliną Włodzicy[72]. Przy ujściu rzeki do Ścinawki droga rozwidlała się na dwie odnogi — do Kłodzka oraz także do Broumova. Przy północnym odcinku ul. Cmentarnej rozwijała się w sąsiedztwie wzmiankowanego w XIV w. kościoła Św. Krzyża pierwsza osada, powstała przed folwarkiem Neurode. Do początku XVI w. osadnictwo rozprzestrzeniało się dalej m.in. wzdłuż ul. Cmentarnej, przy której południowym odcinku powstał później drugi kościół Św. Mikołaja, obecnie Wniebowzięcia NMP. (il. Kartografia 1–2, Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W miarę przesuwania się osadnictwa na południe i po zasiedleniu do ok. poł. XVI w. górnego miasta (z rynkiem) ul. Cmentarna utraciła funkcje głównej ulicy miasta. Stała się jedną z ulic przedmieścia. Zachowała charakter drogi komunikacyjnej łączącej Drogosław, Nową Rudę oraz Włodowice oraz przebiegała przez dwie dzielnice, północną Górną Dzielnicę i południową Dzielnicę Mariacką. Wygląd Górnej Dzielnicy znany jest obecnie z ikonografii i kartografii. Ze źródeł z XIX i z 1 poł. XX w. wynika, że była ona niewielka oraz przestrzennie odizolowana od sąsiedniej Dzielnicy Mariackiej. Obejmowała północny odcinek ul. Cmentarnej. Zabudowa dzielnicy składała się głównie z kościoła Św. Krzyża[73] oraz z towarzyszącej mu zabudowy mieszkalnej. Budynki szeregowo wzniesione przy ulicy, dostawione były do skalistego stoku Kościelnej Góry (Kirchberg)[74], a inne, wolnostojące usytuowano na tymże stoku powyżej kościoła. (il. Ikonografia 59–60) Ok. poł. XIX w. zabudowę dzielnicy stanowiły domy szerokofrontowe i szczytowe, niektóre ze szczytami wolutowymi i kamiennymi portalami z kluczami. Wszystkie te domy reprezentowały tradycyjne budownictwo użytkowe, raczej miejskie. (il. Ikonografia 61–64 [61], [62], [63], [64]) Część z budynkówbyła przebudowana w 2 poł. XIX w. W 1889 r. na stoku Kościelnej Góry i na północ od kościoła powstała willa Conrad (ul. J. Piłsudskiego 20), mająca wygląd niewielkiego, romantycznego zameczku. (il. Ikonografia 62– 63) Obecnie zachowane sąkościół Podwyższenia Krzyża Św. i willa przy ul. J. Piłsudskiego 20. (fot. 170– 171) Zewzględu na szkody górnicze wyburzono po 1961 r. posadowione na skalistym stoku domy usytuowane przy kościele. (il. Ikonografia 59–64 [59], [60], [61], [62], [63], [64]).

Południowy odcinek ul. Cmentarnej, bliższy Górnemu Miastu przebiegał przez formującą się w sposób żywiołowy Dzielnicę Mariacką, która przed 1602 r. została częściowo zniszczona przez pożar. W 1688 r. odbudowywana była po powodzi. Przebieg ul. Cmentarnej utrwalony został na rycinie z 1736 r. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) Koło kościoła mariackiegoulica Cmentarna rozszerzała się w nieregularny plac kościelny z kościołem Wniebowzięcia NMP, wykształcony przed 1599 r. (il. Ikonografia 66, fot. 175) Ku placowi zmierzałpołudniowy odcinek ul. Cmentarnej prowadzony na tyłach działek przy ul. Łukowej (Marienlauben), zwany Krötengasse. Nie było też wówczas przy ul. Cmentarnej wylotów ulic Jeziornej, Kościuszki i Wąskiej, ale możliwe, że w ich miejscu znajdowały się drogi gruntowe rozdzielające skupiska budynków. Na stoku wzniesienia Haumberg, znajdował się niewielki cmentarz. Przed nim w r. 1765 wzniesiono widoczną od strony ulicy Kaplicę Loretańską, poprzedzoną szerokimi schodami, które ozdobione rzeźbą figuralną stały się małą Kalwarią (Górą Oliwną). (il. Ikonografia 67–68, fot. 183–186 [183], [184], [185], [186]) W 1851 r. ul. Cmentarna została przebudowana. Około r. 1855 r. wykształcone już były przy placu kościelnym wyloty ulic Jeziornej, Kościuszki i Wąskiej. (il. Kartografia 1) Być może w końcu XIX w. dokonano korekt przebiegu koryta Włodzicy w czasie przemurowywania cembrowiny koryta Włodzicy. W 1927 r. skanalizowano Młynówkę. W 1928 r. ulica otrzymała nową nawierzchnię. Na podstawie ryciny z 1736 r. trudno identyfikować dawną zabudowę ul. Cmentarnej z obecną. Można jedynie zidentyfikować budynek nr 23, oraz przyjąć, że część zabudowy południowego odcinka ulicy Cmentarnej (Krötengasse), na wysokości obecnych domów nr 11–19 istniała już w 1 poł. XVIII w. Mogły to być budynki murowane, w tym typowo miejskie, jak i tworzące zagrody (nr 18). Znaczna część domów przy ul. Cmentarnej została zbudowana na początku XIX w., a w 2 poł. XIX w. oraz w 1 poł. XX w. domy te podwyższano i modernizowano. Nieliczne budowano od podstaw w l. 20. XX w. (nr 10, 20). Z tych dwóch domów najciekawiej prezentuje się dom nr 20. (fot. 212) Większość budynków nie otrzymała zbyt okazałych wystrojów elewacji. (fot. 200, 202, 206, 210)

Obecnie pozostały bez zmian szerokość i przebieg ul. Cmentarnej (według stanu z 2 poł. XIX w.) Czytelny jest częściowo podział na działki. Przy środkowym odcinku ulicy zachował się plac przy kościele Mariackim, połączony mostem na Włodzicy z ul. Nadrzeczną i pl. Grunwaldzkim. Plac przy kościele został współcześnie powiększony o działki po wyburzonych domach przy ul. Łukowej (Marienlauben). Nawierzchnie ul. Cmentarnej współczesne. Naprzeciwko kościoła, na łagodnym stoku wzniesienia Haumberg istnieje użytkowany cmentarz. Jego wschodni skraj zwrócony ku ul. Cmentarnej wzmocniony został kamiennym murem oporowym, i poprzedzony schodami ku budynkowi bramnemu oraz ku komponowanemu otoczeniu barokowej Kaplicy Loretańskiej. (il. Ikonografia 67, fot. 187)Mieszkalną zabudowę ulicy tworzą murowane, tynkowane budynki mieszkalne, maksymalnie czterokondygnacjowe. Czytelne są linie zabudowy (według stanu z końca XIX w.). Przy południowym odcinku ul. Cmentarnej blisko mostu na Włodzicy skupione zostały zespoły zabudowy zwartej, łączące się z zabudową ulic Jeziornej, Kościuszki i Wąskiej. Trzy najstarsze budynki przy ul. Cmentarnej, wzniesione w XVIII w. lub na początku XIX w. (nr 6, 18 i 23) zachowały zasadniczo swe dawne, tradycyjne formy[75]. (fot. 202, 207, 210) Inne domy reprezentują skromne budownictwo czynszowe. (fot. 199, 213) Współcześnie wyburzono barokowy budynek z r. 1716, stojący dawniej koło cmentarza, mający swój szyld (serce, dwukrotnie przedzielony krzyż i litery C.F.P.) (il. Ikonografia 67, 104 c). Mieszkalna zabudowa ul. Cmentarnej kończy się (od północy) na wysokości cmentarza i kościoła Mariackiego.

Dom, ul. Cmentarna 1, 1791 r., 4 ćw. XIX w., ok. 1920–1930.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 a)

Nie wykluczone, że w miejscu obecnego budynku już w 1736 r. istniał dom. Obecny budynek z kamiennym portalem (z kluczem) wzniesiono w 1791 r. W kluczu portalu wyryto gmerk i datę 1791. Po przebudowach przeprowadzonych w XIX i XX w. budynek utracił zasadniczo cechy stylowe.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować dyspozycję przyziemia budynku, ze sklepionym pomieszczeniem sklepu (żaglastym), z przedsionkiem nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz z zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi i kształt otworów okiennych w elewacjach oraz gzyms wieńczący, zachować kamienny portal z datą 1791;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych z żeliwną kratą.

Dom, ul. Cmentarna 3, przed 1855 (?), 2 poł. XIX w., ok. 1930 r.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 197– 198)

W miejscu obecnego budynku już w 1736 r. mógł istnieć dom. Przed 1855 r. wzniesiono obecny budynek. Około 1930 r. przebudowano go w stylu tradycyjnego budownictwa rodzimego, sytuując przy elewacji tylnej nadwieszony ganek oparty na wspornikach i osłonięty okapem dachu.

Stan zachowania— zły

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z nadwieszonym gankiem przy elewacji tylnej, formę dachu oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych kształt otworów w elewacjach, wydatny gzyms z obdasznicą, gzyms wieńczący w elewacji frontowej, ramowe obramienia szczytów oraz profilowany portal z czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, a także stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Cmentarna 4, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 206)

Wzniesiony przed 1855 r. i przebudowany w końcu XIX w., elewacja frontowa w stylu uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę pulpitowego dachu;

— zachować zabiegową murowano-drewnianą klatkę schodową (zabiegową z duszą) ze stopniami z piaskowca i tralkową balustradą;

— zachować kamienną posadzkę w sieni piętra;

— zachować układ osi okiennych, kształt otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, profilowany portal z czerwonego piaskowca i formę obramień okiennych z nadokiennikami;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Cmentarna 6, 1812, 3 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 b, fot. 206–208 [206], [207], [208])

W 1736 r. działka nie była zabudowana. Szerokofrontowy dom wzniesiony w 1812 r., mający początkowo dwuspadowy dach, reprezentował tradycyjne, lokalne budownictwo, a główną ozdobą jego elewacji frontowej był zdobiony ludową ornamentacją późnobarokowy, kamienny portal. Okna przyziemia otrzymały obramienia z czerwonego piaskowca. W 3 ćw. XIX w., dom podwyższono i nakryto dachem płaskim. Zapewne pod wpływem neoklasycyzmu przekształcono wystrój elewacji stosując podziały gzymsowe i pełną attykę.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku;

— zachować dwutraktowy układ budynku z przelotową sienią, klatkę schodową (ze stopniami z piaskowca i tralkową balustradą);

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacji frontowej;

— zachować istniejące gzymsowe podziały elewacji, płaskorzeźbiony portal z czerwonego piaskowca z datą 1812, obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca (w elewacji tylnej) oraz wykonane z tego materiału okienne obramienia;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazane konserwacja portalu przez konserwatora-technologa i przywrócenie dachu o spadzistych połaciach.

Dom, ul. Cmentarna 8, ok. 1860–1880

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 209)

W 1736 r. nie było na miejscu obecnego budynku żadnej zabudowy. Szerokofrontowy dom zbudowany w l. ok. 1860–1880 otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. Współcześnie przebudowano przyziemie budynku.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzymsowania, formę obramień okiennych z nadokiennikami oraz profilowany portal z czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Cmentarna 10, XIX w., ok. 1920–1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

W 1736 r. działka nie była zabudowana. Dom zbudowany w l. ok. 1920–1930 i nakryty dachem mansardowym, wzniesiony został w syntetycznie zinterpretowanym stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem. Współcześnie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku formę dachu mansardowego z lukarnami oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować boniowanie w partii przyziemia gzymsowe podziały elewacji, lizeny, portal z bloków czerwonego piaskowca i formę podokienników;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazana korekta formy witryn w przyziemiu elewacji frontowej.

Dom, ul. Cmentarna 11, 2 poł. XIX w., ok. 1930

(fot. 199)

Do 1855 r. na miejscu obecnego budynku nie było żadnej zabudowy. Istniejący dziś dom zbudowany w 2 poł. XIX w. zwrócony został węższą elewacją ku ulicy ze względu na wydłużony kształt działki, na której go wzniesiono. Początkowo miał chyba elewacje bezstylowe lub wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. Ok. 1930 r. dom rozbudowano i unowocześniono wystrój jego elewacji wykorzystując rozwiązania stosowane w ekspresjonizmie i modernizmie W sposób najbardziej interesujący rozwiązano elewację frontową przybudówki wypełnioną szeregami otworów we wspólnych lub ujednoliconych obramieniach.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z przybudówką i formami dachu;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów;

— zachować istniejące gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne i nadokienniki;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Cmentarna 13, 1 ćw. XIX w., pocz. XX w.

(fot. 200– 201)

Szerokofrontowy, istniejący dziś dom zbudowany w 1 ćw. XIX w. wzniesiony został w stylu lokalnego, tradycyjnego budownictwa, a ozdobą jego elewacji był głównie późnobarokowy portal zdobiony ludową dekoracją ornamentalną w formie wici roślinnej lub szlaku z cekinów. Na początku XX w. budynek został podwyższony i nakryty dachem płaskim. Elewacje pozostawiono bezstylowe. Współcześnie przebudowano przyziemie.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować klatkę schodową ze stopniami z piaskowca i z kutą, żeliwną balustradą;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i płaskorzeźbiony portal z czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych osadzoną na zawiasach pasowych;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Cmentarna 18 lub 18a, 1814, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 210– 211)

Szerokofrontowy dom zbudowany w 1 ćw. XIX w. w stylu lokalnego, tradycyjnego budownictwa i stanowił część dużej zagrody w czworobok. Zbudowany z kamienia otrzymał wystrój elewacji złożony z ceglano-tynkowego gzymsu koronującego, z późnobarokowego portalu zdobionego dekoracją ornamentalną w formie ludowych motywów roślinnych i późnobarokowych płycin oraz z kamiennych, uszakowych obramień okiennych. Na początku XX w. wprowadzono wtórne podziały wnętrz.

Stan zachowania — zły;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku formę dachu oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować dwutraktowy układ budynku z przelotową sienią, sklepienia sieni i wnętrza w przyziemiu (kolebkowe z lunetami);

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować istniejące gzymsowe podziały elewacji, płaskorzeźbiony portal z czerwonego piaskowca z datą 1814 i uszakowe obramienia z czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej stolarkę drzwi wejściowych oraz kratę przewlekaną w jednym z otworów okiennych przyziemia;

— wymagane podjęcie w trybie pilnym prac zabezpieczająco-remontowych;

— wskazana konserwacja portalu i stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Cmentarna 20, ok. 1910–1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 212)

Dom wzniesiono w miejscu, w którym do 1855 r. nie było zabudowy. Obecny budynek mający wygląd willi ma interesującą bryłę, której głównym elementem kompozycyjnym jest wysoki dach z wysuniętymi okapami. Dom można uznać za reprezentujący postsecesję.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku, formę dachu oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować klatkę schodową z ażurowymi, metalowymi podstopnicami;

— zachować układ osi i kształty otworów w elewacjach, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Cmentarna 22, przed 1855 r., ok. 1920–1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Nie wykluczone, że już w 1736 r. na miejscu obecnego budynku znajdowała się jakaś zabudowa. Bez wątpienia stał tu już dom w 1855 r. W l. ok. 1920–1930 został przebudowany i otrzymał obecny wystrój elewacji, komponowany w nawiązaniu do baroku (podkreślenie osi okiennych) i do ekspresjonizmu (pasowy gzyms z trójkątnymi wypustkami). Całość uzupełniała geometryczna dekoracja.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować opartą na słupie zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować lizeny, gzymsowe podziały elewacji, profilowany portal z czerwonego piaskowca i formę obramień, nad- i podokienników w postaci trójkątnych płycin;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom nr 23, 2 poł. XVII w. (?), 1758, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 a, fot. 202–205 [202], [203], [204], [205])

Pierwotne przeznaczenie budynku nie jest znane. Być może jego część służyła kiedyś jako plebania związana ze starym kościołem parafialnym p.w. św. Mikołaja, lub też był to prywatny młyn (?). Na rycinie z 1736 r. budynek ten został przedstawiony jako szerokofrontowy, dwutraktowy dom, nakryty równoległym dachem. Taką formę mógł uzyskać jeszcze w 2 poł. XVII w. Znaczne jego wydłużenie sugeruje, że powstał w wyniku połączenia dwóch mniejszych, szerokofrontowych domów. Zapewne w XVIII w., może ok. 1758 r., gdy dom należał do znanej noworudzkiej rodziny Genedlów, zmieniono dach na obecny, czterospadowy z lekko wklęsłymi połaciami. Wmurowano też w elewacje dwa kamienne kartusze z gmerkami Genedlów. Po 1845 r. budynek użytkowany był jako wytwórnia zabawek. Na pocz. XX w. wyremontowano elewacje, pozostawiając je jako bezstylowe. W 1961 r. istniał jeszcze w elewacji frontowej kamienny portal z węgarami ozdobionymi ornamentem cęgowym, a oba kartusze Genedlów znajdowały się na fasadzie. Po 1961 r. portal usunięto lub zatynkowano, a jeden z kartuszy przeniesiono na elewację tylną.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę dachu oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować sklepione pomieszczenie piwnic oraz dwutraktowy układ wnętrz z zachowanym w przyziemiu sklepieniem kolebkowym z mijającymi się lunetami i z fragmentem kolebki z lunetą;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować gzyms wieńczący, profilowane obramienia otworów I piętra, obramienia z bloków czerwonego piaskowca, ujmujące otwory w partii przyziemia, i płaskorzeźbione kartusze z datą 1758, umieszczone na fasadzie i elewacji tylnej;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, a także kratę przewlekaną zachowaną w jednym z otworów okiennych przyziemia;

— wskazane przywrócenie obramień okiennych I piętra wg zachowanego wzoru i konserwacja kartuszy przez konserwatora technologa;

— zalecana zmiana sposobu użytkowania sklepionych pomieszczeń przyziemia (ob. warsztat);

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

ul. Łukowa(Dzielnica Mariacka)

(Unterlauben (1789), Marienlauben, Schwarze Lauben (1846)[76]

Ulica Łukowa powstała w XVI w. Miała charakter ulicy wewnętrznej łączącej (wzdłuż Włodzicy) plac przy kościele Mariackim z okolicą Kamiennego Mostu. Ok. 1736 r. na czterech działkach ograniczonych od zachodu ul. Cmentarną (Krötengasse) znajdowało się 9 budynków. Ok. 1855 r. działek tych było 9. (il. Kartografia 1, Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C])

Zabudowa ul. Łukowej już na początku XVIII w. była częściowo murowana. W 1736 r. tworzyło ją 9 szczytowych budynków podcieniowych, dwukondygnacjowych z dwuspadowymi dachami, zwróconych podcieniami ku korytu Włodzicy. Domy istniejące tu w 1 poł. XX w. pochodziły z lat 1702–1803. Datowane były następujące budynki: nr 2 (1702), nr 3 (1792) i nr 8 (1803). Domy te, niewątpliwie przebudowywane w XIX w., z wyjątkiem jednego skrajnego nr 10, nie utraciły swego tradycyjnego charakteru. Były to dwu- i półtraktowe lub trzytraktowe budynki z sieniami w przednim trakcie przyziemia oraz z dużymi wnętrzami gospodarczymi w tylnym trakcie. Wszystkie miały sklepione podcienia oparte na murowanych słupach. Domy nr 1, 2, 3 i 8 miały w obrębie podcieni portale, głównie późnobarokowe, a elewacje zwieńczone były wysokimi szczytami trójkątnymi lub trapezowymi. Istniała też późnobarokowa stolarka. Domy przetrwały w komplecie do 1945 r. Przed 1959 r. wyburzono dwa budynki (nr 7 i 8), a po 1963 r. — 6 innych budynków (1–6). (il. Ikonografia 69–79 [69], [70], [71], [72], [73], [74], [75], [76], [77], [78], [79]).

Po wyburzeniu większości zabudowy ulicy zatarciu uległy jej przebieg i podział na działki. Na miejscu starej zabudowy urządzono targowisko. Pozostał tylko jeden skrajny dom podcieniowy, obecnie nr 10, znacznie przebudowany w końcu XIX w.

Dom, ul. Łukowa 10, pocz. XIX w., XIX/XX w. nr rej. 1565 z dn. 16.03.1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 214)

Jest to ostatni z szeregu domów podcieniowych, z których większość wyburzono po 1961 r. Domy te, pochodzące z XVII, XVIII w. i z 1 ćw. XIX w. omówiono w studialnej części opracowania. Wszystkie one zachowały do momentu wyburzenia swe tradycyjne formy, jedynie dom nr 10 został podwyższony i przebudowany na przełomie XIX i XX w. w stylu miejskiego budownictwa 2 poł. XIX w. Przy przebudowie zachowano dawną dyspozycję wnętrz, z tym, że dawny przechód zwrócony ku ul. Cmentarnej stał się sienią. Dawny front budynku (z podcieniem) od strony Włodzicy stał się elewacją tylną. Dom otrzymał skromny wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — zły;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować podcień nakryty stropem opartym na dwuteownikach i oparty na murowanych filarach;

— zachować dyspozycję trójtraktowego przyziemia, z obecną sienią krytą stropem oraz z przechodem (dawną, skrajnie usytuowaną sienią), nakrytym sklepieniem odcinkowym; Zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca i tralkową balustradą, wyżej zabiegową (z duszą) na podesty, doświetloną przez świetlik;

— zachować kamienne sklepienie piwnicy, kolebkowe, o lekko podwyższonej strzałce.

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, portal i parapety z bloków czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy budynku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Ul. Jeziorna(Dzielnica Stawowa)

(Teichgasse (1789), Teichstraße (2 poł. XIX w. 1 poł. XX w.))

(il. Kartografia 1–2)

Ta krótka, łącznikowa ulica założona być może na miejscu starszej drogi gruntowej powstała przed 1789 r. na terenie miasta zwanym w czasach nowożytnych Teichviertel. Łączyła ul. Cmentarną i zachodni odcinek ul. Wąskiej (Wollspüle). W 2 poł. XIX w. ulica została przedłużona w kierunku południowym.

Ok. 1855 r. ulica była niemal całkowicie zabudowana. Domy zajmowały przednie części długich działek. Przy wylocie ul. Cmentarnej i we wschodniej części północnej pierzei znajdowały się wolnostojące budynki o nieregularnym układzie (relikt starszej zabudowy tego miejsca?). Przy pozostałej części północnej pierzei i przy pierzei południowej powstała zwarta zabudowa szeregowa. To zróżnicowanie zespołów zabudowy ulicznych pierzei czytelne jest do dziś. W XIX w. budynki stojące przy ulicy miały charakter miejski. Obecna zabudowa ulicy Jeziornej pochodząca z ok. poł. XIX w. modernizowana była w końcu tego stulecia i w wieku XX. Reprezentowała pozbawione okazalszych wystrojów elewacji, skromne budownictwo czynszowe. W okresie międzywojennym wyburzono jeden budynek w północnej pierzei ulicy.

Współcześnie zachowane są szerokość i przebieg ulicy. Zatarty został podział na działki. Jedynie przy południowej pierzei ulicy zachowana jest linia zabudowy. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą budynki murowane i tynkowane. Elewacje większości domów, maksymalnie trzykondygnacjowych (z wyjątkiem domu nr 19), bezstylowe. W l. 60. XX w. zbudowano w południowej pierzei ulicy trzykondygnacjowy blok mieszkalny. Po 1984 r. wyburzono kamienicę szczytową nr 7. (il. Ikonografia 80)

Dom, ul. Jeziorna 12, po 1866, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 217)

Nie można ustalić, czy ok. 1736 r. na miejscu dzisiejszego budynku istniała jakaś zabudowa. Murowana powstała po 1866 r. Należał do niej budynek nr 12 z kamieniarką w elewacjach. W końcu XIX w. został przebudowany i otrzymał bezstylowy wystrój elewacji.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów w elewacjach, gzyms wieńczący, profilowany portal z czerwonego piaskowca w elewacji frontowej i portal z bloków czerwonego piaskowca w elewacji tylnej;

— zachować posadzkę z kamiennych płyt (w sieni);

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwiową w portalu w elewacji frontowej.

Dom, ul. Jeziorna 13, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 216)

Jest to nowy budynek wzniesiony na miejscu starej zabudowy, mający wystrój elewacji w stylu budownictwa ceglanego 2 poł. XIX w.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów; gzymsowe podziały elewacji i formę nadokienników;

— zachować stolarkę okienną i drzwi wejściowych.

Dom, ul. Jeziorna 18, po 1866, ok. 1860–1880

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] fot. 218)

Uwagi o poprzedniej zabudowie — patrz: dom nr 12. Obecnie istniejący budynek wzniesiono w l. ok. 1860–1880, ale neoklasycystyczny wystrój jego elewacji stylistycznie odnosił się jeszcze do neoklasycyzmu 2 ćw. XIX w., w wersji podlegającej wpływom tradycyjnego, nowożytnego budownictwa.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem pozornym, formę dachu oraz ceramiczne jego pokrycie;

— zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji;

— zachować, parapety z piaskowca w przyziemiu, profilowany portal z czerwonego piaskowca, formę obramień okiennych w partii I piętra ryzalitu pozornego;

— zachować stolarkę drzwi wejściowych oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Jeziorna 19, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Budynek został wzniesiony na miejscu dawnej zabudowy. Otrzymał bezstylowy wystrój elewacji oraz tradycyjnie — kamienne portale z czerwonego piaskowca.

Stan zachowania— średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach, gzymsowe podziały elewacji, portale z bloków czerwonego piaskowca i parapety z piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Ul. Wąska

(Wollenspül [77](1855, 1889))

Powstała zapewne w 2 poł. XVIII w., być może przy wykorzystaniu jakiejś starej drogi. Ok. r. 1855 łączyła się z ul. Jeziorną i razem z nią stanowiła odcinek lokalnej drogi ku wzniesieniu Haumberg. W 2 poł. XIX w. ulica zachowała swój drugorzędny charakter. (il. Kartografia 1– 2). Już w 1855 r. była ona z obustron obudowana, mniej lub bardziej zagęszczonymi, wolnostojącymi domami, wznoszonymi nie zawsze zgodnie z linią przebiegu ulicy. Więcej budynków wzniesiono przy północnej pierzei ulicy. Taki układ zabudowy zachowany był nadal ok. 1889 r. Po 1889 r. wyrównano linię zabudowy północnej pierzei ulicy. Przy ulicy wznoszono budynki miejskie, reprezentujące, za wyjątkiem domu nr 2, skromne budownictwo czynszowe. (fot. 219, 222)

Współcześnie zachowane są szerokość i przebieg ulicy. Zatarciu uległ podział na działki. Linia zabudowy zachowana jest jedynie przy północnej pierzei ulicy. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą budynki murowane i tynkowane. Elewacje większości domów, maksymalnie trzykondygnacjowych z mezzaninem (z wyjątkiem domu nr 2), bezstylowe. W elewacjach domów nr 1 i 9 umieszczono kamienne, dziewiętnastowieczne, profilowane portale. Interesujący jest rozbudowany drugi portal w elewacji frontowej domu nr 2 pochodzący z lat 20. XX w. Z reliktów dawnej zabudowy ulicy należy wymienić barokowy, kamienny portal domu nr 2, powstały najpóźniej na początku XIX w. (fot. 221)

Dom, ul. Wąska 1, ok. poł. XIX w., ok. 1870.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 219)

Nie można ustalić, czy ok. 1736 r. na miejscu dzisiejszego budynku istniała jakaś zabudowa. Niewątpliwie powstała przed 1855 r. Należał do niej budynek nr 1 z kamieniarką w elewacjach. W końcu XIX w. został przebudowany i otrzymał bezstylowy wystrój elewacji.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzyms wieńczący, profilowany portal z czerwonego piaskowca w fasadzie oraz portal z bloków czerwonego piaskowca w elewacji tylnej;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej i stolarkę drzwiową w portalu w elewacji frontowej.

Dom, ul. Wąska 2, początek XIX w., XIX w., ok. 1920–1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 220– 221)

Szerokofrontowy dom reprezentuje tradycyjne, lokalne budownictwo odwołujące się do wzorców z czasów nowożytnych. Otrzymał pozbawiony artykulacji wystrój elewacji, którego główną ozdobą był kamienny, późnobarokowy portal. W l. 1920–1930 wygląd elewacji frontowej wzbogacono kamienną, dekoracyjną oprawą wejścia do sklepu i witryny sklepowej.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę dachu oraz jego ceramiczne pokrycie;

— zachować układ wnętrz przyziemia, z trójbiegową klatką schodową oraz z pomieszczeniem nakrytym sklepieniem kolebkowym (tu wskazane usunięcie wtórnych podziałów);

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów;

— zachować gzyms wieńczący, portale z czerwonego piaskowca, a także wykonaną z piaskowca witrynę;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazane usunięcie wtórnej okładziny ceramicznej z partii cokołowej elewacji frontowej oraz konserwacja kamieniarki przez konserwatora technologa.

Dom, ul. Wąska 6, ok. poł. XIX w., ok. 1860–1880

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 222)

Dom powstały przed 1855 r. został radykalnie przebudowany w l. ok. 1860–1880. Otrzymał skromny wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu i tradycyjnie — portal z czerwonego piaskowca.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów gzymsowe podziały elewacji oraz profilowany portal z czerwonego piaskowca;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Wąska 9, ok. poł. XIX w., XIX/XX w., 1 poł. XX w.

(il. Kartografia 2– 3)

Dom wzniesiony przed 1855 r. został bardzo radykalnie przebudowany na przełomie XIX i XX w. Otrzymał wówczas wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. Jego ostatnia kondygnacja przebudowana lub nadbudowana w 1 poł. XX w. ma bezstylowy wystrój elewacji.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji oraz obramienia okienne piętra i nadokienniki;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

ul. A. Fredry(Nowa Dzielnica przy Młynie i droga do Broumowa)

(Mülenplatz (1855), Theaterstraße[78] (1889, 1 poł. XX w.))

Trasą obecnej ul. A. Fredry przebiegała stara droga z Nowej Rudy przez Włodowice do Radkowa i Broumova, a przed założeniem górnego miasta —także do Kłodzka. Droga ta biegła po zachodniej stronie koryta Włodzicy. W XVIII w. przy niej stały dominialne młyn i pralnia. Z ulicy tej też dostępny był barokowy ogród dworski[79], Ulica rozpoczynała się od zjazdu z Kamiennego Mostu. Od lat 1852–1854 przechodziła w nową drogę z Nowej Rudy przez Ścinawkę Górną do Tłumaczowa i Radkowa.

Biorąc pod uwagę rycinę z 1736 r. i datowanie budynku nr 21 (na 1723 r.) można przyjąć, że w 1 poł. XVIII w. zabudowana część ulicy sięgała obecnych domów nr 8 i 17. (il. VI [6A], [6B], [6C] )Już przed 1855 r. ulica miała swój obecny przebieg. Później przy ul. A. Fredry znalazł się teatr (od 1856 r.) Do ok. 1855 r. powstała dalsza zabudowa przy północno-zachodniej pierzei ulicy, do nr 31, a przed 1889 r. zbudowano miejską rzeźnię. Budynki, usytuowane nie zawsze zgodnie z linią przebiegu ulicy tworzą parę zespołów zabudowy zwartej. (il. Kartografia 1– 2,Ikonografia 81) W XIX w. część budynków zachowała swój tradycyjny charakter nawiązujący do budownictwa czasów nowożytnych. Są to dom kupca Wolfa (nr 1), gospoda „Pod gwiazdą” (nr 6), dawny młyn dominialny (nr 15) i budynek teatru (nr 17) (fot. 223, 229, 230, 234, 239) Wiele innych domów przebudowano w stylu skromnego, bezstylowego budownictwa czynszowego 2 poł. XIX w. (fot. 228)Parę nieco okazalszych budynków wzniesiono na przełomie XIX i XX w. oraz na początku XX w. w stylu budownictwa ceglanego. (fot. 235– 236) W1928 r. ulica otrzymała nową nawierzchnię. W l. 20. XX w. powstały przy ul. A. Fredry miejskie kąpielisko i stadion ze schroniskiem młodzieżowym. (il. Kartografia 3, Ikonografia 82–84 [82], [83], [84])

Współcześnie zachowane są szerokość i przebieg ulicy. Częściowo czytelny podział na działki. Na wysokości zespołów zabudowy zwartej zachowane linie zabudowy ulicy. Nawierzchnie ulicy współczesne. Charakter zabudowy ulicy tworzą budynki murowane i tynkowane, w mniejszym stopniu licowane cegłą. Teatr i rzeźnia nie wyróżniają się na tle pozostałej zabudowy. Elewacje większości domów, maksymalnie czterokondygnacjowych (za wyjątkiem nr 1, 22, 31 i 35) bardzo skromne, niemal bezstylowe. Zachowane są nieliczne budynki reprezentujące dawną zabudowę[80].

Dom, ul. A. Fredry 1, ok. 1595, 1727 (1797), ok. poł. XIX w., 1909, ok. 1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 a, 104 c, fot. 223–227 [223], [224], [225], [226], [227])

Nie wykluczone, że zrąb obecnego, murowanego budynku powstał już w końcu XVI w. Sugeruje to informacja, że w elewacji we wnętrzu budynku miała być wmurowana tablica inskrypcyjna z datą 1595. Na początku XVIII w. dom należał do jednego z bogatszych noworudzkich sukienników Antona Michaela Wolfa, prowadzącego interesy handlowe z kupcami z Hamburga. Według niektórych autorów miał on wznieść (lub przebudować swój dom) w 1703 r. Brak jednak potwierdzenia tej informacji, gdyż na umieszczonym w elewacji kluczu dawnego portalu czytelne są data 1727(?) i inicjały A. W. Zapewne ze względu na to, że prowadził on zamorski handel znalazł się na narożniku budynku oryginalny znak — sfinks z uskrzydloną głową. Około poł. XIX w. budynek przebudowano dając mu obecną bryłę z charakterystycznym szczytem zbliżonym do antycznego naczółka. Otrzymał bardzo skromny wystrój elewacji zrealizowany w stylu uproszczonego neoklasycyzmu lat 40. i 50. XIX w. Kolejne przebudowy domu przypadły na 1 poł. XX w., gdy należał do kupieckiej rodziny Wunschów spokrewnionej ze wspomnianą powyżej rodziną Wolfów. Wunschom budynek służył nie tylko jako dom, ale także, od 1909 r., jako dom handlowy (Kaufhaus). Wówczas też, a także ok. 1920 r. był przebudowywany. Przy ostatniej z przebudów otrzymał nową dekorację fasady w postaci ceramicznych plakiet z przedstawieniami środków transportu w l. 30. XIX w. oraz w 1 ćw. XX w.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze sklepionym przejazdem bramnym w elewacji tylnej i formę dachu;

— zachować sklepione pomieszczenie piwnic (niska, kamienna kolebka), układ wnętrz przyziemia z pomieszczeniem nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz sklepioną, zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować wystrój elewacji, trójkątny naczółek elewacji frontowej, narożne lizeny, gzymsowe podziały elewacji, dekorację architektoniczną w postaci płaskorzeźbionego sfinksa i ceramicznych plakiet oraz klucz, jedyny relikt późnobarokowego portalu;

— zachować obramienia drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca (w sieni i przejeździe bramnym), uszakowe obramienia okienne (w elewacji tylnej), obramienie z bloków czerwonego piaskowca z profilowanym parapetem i kratą z obejmkami (w sklepionym pomieszczeniu obok przejazdu bramnego), a także kratę przewlekaną (w jednym z otworów okiennych przyziemia fasady);

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Ponadtoochronie podlegają: barokowa figura Św. Jana Nepomucena z 1706 r., dawniej z Kamiennego Mostu, umieszczona w sąsiedztwie obecnego mostu i domu nr 1 oraz ustawiony nieopodal późnobarokowy krucyfiks z 1792 r., także z Kamiennego Mostu. Wpisany do rejestru zabytków decyzją nr 607 z dn. 17.02.1984 r. (fot. 248– 249)

Dom, ul. A. Fredry 2, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 238)

Obecny dom zbudowany został przed 1855 r. Po przebudowie dokonanej w końcu XIX w. otrzymał skromny wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu łączonego ze stylem arkadowym.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować czterobiegową klatkę schodową z duszą i tralkową balustradą;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach, gzymsowe podziały elewacji, fryz arkadowy, obramienia okienne z nadokiennikami;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. A. Fredry 3, ok. 1800–1820, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 228)

Zapewne na miejscu budynku nr 3 już w r. 1736 r. była jakaś zabudowa. Obecny dom zbudowano najpóźniej w l. ok. 1800–1820, o czym świadczą uszakowe obramienia okienne. W końcu XIX w. dom został przebudowany i podwyższony oraz otrzymał obecny skromny wystrój elewacji zrealizowany w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca i uszakowe obramienia z czerwonego piaskowca w elewacji tylnej;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. A. Fredry 5, ok. 1800–1820, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 228)

Można sądzić, że na miejscu budynku nr 5 już w r. 1736 r. była jakaś zabudowa. Obecny dom zbudowano najpóźniej w l. 1800–1820, o czym świadczą uszakowe obramienia okienne w elewacji tylnej. W końcu XIX w. dom został przebudowany i podwyższony oraz otrzymał obecny skromny wystrój elewacji zrealizowany w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — zły

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych oraz kształty otworów w elewacji frontowej;

— zachować w elewacji frontowej gzymsowe podziały, profilowany portal z czerwonego piaskowca i formy nadokienników;

— zachować znajdujące się w elewacji tylnej i wykonane z czerwonego piaskowca obramienie drzwiowe (z bloków) i uszakowe obramienia okien;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Gospoda „Pod Gwiazdą” („Zum Goldenen Stern”), ob. dom, ul. A. Fredry 6 i 6a, 1800, 2 poł. XIX w., XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 b, fot. 239–244 [239], [240], [241], [242], [243], [244])

Budynek wzniesiono zapewne na miejscu dawnej ujeżdżalni dworskiej. Jak wynika z ryciny z 1736 r. gospoda zbudowana w 1800–1807 odpowiadała zapewne wielkością ujeżdżalni. Została wzniesiona jako budynek szerokofrontowy, kryty dachem naczółkowym i reprezentowała tradycyjne lokalne budownictwo. Układ wnętrza rozwiązano jako dwutraktowy z szerszym, przednim traktem, dwiema sieniami i dwiema klatkami schodowymi oraz z krótkim, środkowym korytarzem. Większość wnętrz przyziemia i korytarz piętra nakryto sklepieniami, a pozostałe lokalności drewnianymi stropami. Wystrój elewacji rozwiązano tradycyjnie, jej główną ozdobę stanowiły dwa późnobarokowe portale, jeden z datą 1800 i drugi z datą 1807. Na jednym znajdował się inicjał O odnoszący się do znanej, noworudzkiej rodziny Opitzów. W 2 poł. XIX w. przekształcono w niewielkim stopniu wystrój elewacji, przebudowano część wnętrz. W XX w. wykonano nowe tynki.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ wnętrz z dwiema sieniami i dwiema zabiegowymi klatkami schodowymi ze stopniami z bloków piaskowca, zachować kolumnę z czerwonego piaskowca wspierającą schody w części budynku nr 6;

— zachować sklepienia sieni: trójprzęsłowe, żaglaste na gurtach (nr 6) i kolebkowe z podciętymi lunetami (nr 6a), zachować sklepienia przedsionka: kolebkowe z lunetami (nr 6a), sklepienia pomieszczeń w przednim trakcie przyziemia: kolebkowe z podciętymi lunetami oraz sklepienia pomieszczenia w trakcie tylnym: kolebkowo-krzyżowe;

— zachować korytarzowy układ pomieszczeń w partii I piętra z korytarzem nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami;

— zachować układ osi okiennych, oryginalnych otworów w elewacjach oraz kształty otworów;

— zachować gzyms wieńczący, dwa portale z czerwonego piaskowca (w elewacji frontowej): z bloków (nr 6) i płaskorzeźbiony z datą 1800 (nr 6a) oraz zachować w elewacji tylnej obramienia drzwiowe z bloków z czerwonego piaskowca i podobnego rodzaju obramienia okienne;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, stolarkę drzwi wejściowych (w portalu z 1800 r.) osadzoną na zawiasach pasowych oraz wewnętrzną, częściowo przeszkloną stolarkę drzwiową z ok. 1920 r., oddzielającą przedsionek od sieni w części budynku nr 6a;

— zachować posadzki z płyt kamiennych;

— wskazane przywrócenie ceramicznego pokrycia dachowego oraz konserwacja portalu z datą 1800 i stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa;

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków.

Dom, ul. A. Fredry 7, ok. poł. XIX w. pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 228)

Na miejscu obecnego budynku już ok. 1736 r. istniał starszy, szczytowy dom. Obecny budynek powstał przed 1855 r. i na początku XX w. został podwyższony oraz przebudowany. Nowy wystrój elewacji zrealizowano w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania: — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacji frontowej;

— zachować gzyms wieńczący, profilowany portal z czerwonego piaskowca i parapety z bloków czerwonego piaskowca (w elewacji frontowej);

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. A. Fredry 8, 2 ćw. XIX w., ok. 1930, 2 poł. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 245)

Budynek zaznaczony na planie miasta z 1855 r. Zbudowany został w stylu tradycyjnego, lokalnego budownictwa. Stąd też prosta bryła, dwuspadowy dach i wystrój elewacji z neoklasycystycznymi lizenami. Około 1930 r. dobudowano do domu jednokondygnacjową, komponowaną przybudówkę o funkcjach usługowych. Współcześnie przebudowano jej witryny.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku oraz formę i ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować gzymsowania przybudówki, gzyms wieńczący oraz narożne pilastry ujmujące elewację szczytową głównej części budynku;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazana korekta formy i kształtu witryn w przyziemiu budynku.

Dom, ul. A. Fredry 9, XVIII w.?, ok. poł. XIX w., koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6 ,[6A], [6B], [6C])

Działka zabudowana była już w 1736 r., wówczas stał na niej szczytowy dom. Obecny budynek powstał jednak później, przed 1855 r., zapewne przy wykorzystaniu murów starszego budynku w stylu tradycyjnego budownictwa. W końcu XIX w. został przebudowany i podwyższony, a jego elewacja otrzymała wystrój w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ wnętrz przyziemia z przechodem nakrytym sklepieniem odcinkowym na gurtach oraz zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować gzyms wieńczący, parapety z bloków czerwonego piaskowca oraz obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca w elewacji tylnej;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. A. Fredry 11, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Na miejscu obecnego budynku stał w 1736 r. dom szczytowy. Na reliktach tego budynku, lub późniejszego, powstałego przed 1855 r. wzniesiono obecny. Otrzymał on wystrój elewacji wykonany w cegle, zrealizowany w stylu budownictwa ceglanego końca XIX w. łączonego z neoklasycyzmem i ze stylem arkadowym.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku i formę dachu;

— zachować układ osi okiennych i kształty otworów w elewacjach;

— zachować ceglane, gzymsowe podziały elewacji, ceglany fryz arkadowy pod gzymsem koronującym i ceglaną licówkę elewacji;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych i drzwi prowadzących do sklepów w przyziemiu budynku.

Dom, ul. A. Fredry 12, koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Niewielki dom wzniesiony na stoku Wzgórza Zamkowego, poniżej kościoła, na obszarze zajmowanym w przeszłości przez łaźnię miejską[81] i towarzyszące jej budynki.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę i ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów w elewacjach oraz istniejące gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. A. Fredry 13, XVIII w.(?), ok. poł. XIX w. (?), koniec XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Na miejscu obecnego budynku wznosił się w 1736 r. dom szczytowy. Na jego reliktach, lub na reliktach późniejszego budynku, powstałego przed 1855 r. zbudowano obecny dom nr 13. W przyziemiu zachowały się pozostałości starych murów. Dom otrzymał wystrój elewacji w stylu znacznie uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ wnętrz przyziemia z sienią i przechodem;

— zachować układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz istniejące gzymsowania;

— zachować kształt otworów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Młyn, ob. dom, A. Fredry 15, przed 1736, 2 poł. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 229)

Był to młyn dominialny położony nad Młynówką, w 1739 r. dwukondygnacjowy, nakrytydwoma równoległymi dachami. Przed 1807 r. został sprzedany przez dominium. W końcu XIX w. nadbudowano go o dwie kondygnacje. Wystrój elewacji utrzymano w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu. Współcześnie budynek był częściowo przebudowywany.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku;

— zachować drewniane stropy, wsparte na podciągach o sfazowanych krawędziach (w korytarzach I i II kondygnacji);

— zachować układ osi w elewacjach oraz gzymsowe podziały elewacji;

— zachować kształt otworów okiennych w elewacjach, kamienne, uszakowe obramienia okien w elewacji frontowej, znajdujący się tu profilowany portal z czerwonego piaskowca, kamienne obramienia okienne w szczycie budynku od strony ul. Teatralnej, okienne parapety z bloków czerwonego piaskowca oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

Teatr, ob. sklep meblowy, nr 17, ok. poł. XIX w., 1877, pocz. XX w., po 1945 r. ⇒ Budynki użyteczności publicznej.

Dom nr 19, 1817, ok. 1855–1889, pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 81, fot. 231– 232)

Zbudowany w 1817 r., może na miejscu starszego budynku. Zachowano sklepioną sień oraz prostopadły korytarz lub przechód. W fasadzie umieszczono późnobarokowy portal z kluczem z datą 1817 i inicjałami J.N. Dom rozbudowano i przebudowano w latach 1855–1889 dając mu obecną bryłę. Stary portal wmurowano w elewację boczną, a w fasadzie umieszczono nowy, kamienny, profilowany portal ujmujący nowy prostokątny otwór wejściowy. Już w 1889 r. budynek stanowił część zwartego zespołu zabudowy z domami nr 19–31. Na początku XX w. wtórnie wbudowano w jego wnętrzu nową, drewnianą klatkę schodową i wykonano nowy wystrój elewacji, złożony z pasowych gzymsowań i neobarokowych, boniowanych lizen.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ wnętrz przyziemia z sienią i pomieszczeniami w trakcie przednim (nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami) oraz z przedsionkiem przed portalem w elewacji tylnej (nakrytym sklepieniem krzyżowym);

— zachować portal z czerwonego piaskowca z datą 1817 (w elewacji tylnej) oraz obramienia drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca (w sieni);

— zachować układ osi, kształty otworów okiennych i wejściowych, gzymsowe podziały elewacji oraz lizeny;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, opierzone drzwi w portalu z 1817 r. oraz stylową stolarkę drzwiową;

— Budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków.

Rzeźnia miejska, obecnie zespół zabudowy gospodarczej, m.in. hurtownie, nr 18–20, przed 1889, 1902, 1924, 1926–1928, po 1945 ⇒ Budownictwo przemysłowe

Wyburzony po 1961 r. dom przy ul. A. Fredry 21 pełnił w przeszłości funkcje gospody („Gasthaus zur Weintraube”) Był to dwukondygnacjowy, tradycyjny, szczytowy, trzytraktowy budynek z 1723 r., z centralnie usytuowaną, sklepioną sienią (kolebka z lunetami), klatką schodową w środkowym trakcie i z przechodem. W fasadzie znajdował się kamienny portal z półkolistą archiwoltą z kluczem. Archiwolta i klucz zdobione były tablaturą i skromnym ornamentem roślinnym. Okna ujęte były kamiennymi opaskami. W sieni domu znajdował się kamienny, fascjowy portal z kartuszem z gmerkiem (?) oraz datą 1640. (il. Ikonografia 81, 104 a, 104 c) Opis budynku zawarty w Katalogu zabytków do studium historyczno-urbanistycznego miasta Nowej Rudy, wykonanego w P.P. PKZ w 1961 r.

Dom lub biurowiec należący do rzeźni miejskiej (?), A. Fredry 22, przed 1889, XIX/XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 247)

Już w 1889 r. na północny wschód od rzeźni znajdował się budynek o nieco innym zarysie rzutu niż obecny. Na jego miejscu powstał obecny dom, należący być może do zespołu rzeźni miejskiej, wzniesiono w stylu budownictwa ceglanego 2 poł. XIX w. łączonego z neoklasycyzmem i stylem arkadowym. Wystrój elewacji wykonano w cegle.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z formą dwuspadowego dachu i z ryzalitami podwyższonymi w elewacjach;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, klinkierową okładzinę elewacji, ceramiczne podziały gzymsowe, narożne lizeny ze sterczynami zwieńczonymi rzeźbami lwów oraz formy nadokienników przechodzących w gzymsy;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazana docelowo rozbiórka lub przebudowa wtórnej przybudówki, w której mieści się restauracja „Sudecka”.

Dom, ul. A. Fredry 29, przed 1855 r.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 234)

Dom wzniesiono przed 1855 r. jako dwukondygnacjowy, szczytowy, zwieńczony trójkątnym szczytem. W fasadzie umieszczono dwa kamienne, profilowane portale (w tym jeden ślepy) ujmujące prostokątne otwory wejściowe, a nad nimi małą kapliczną niszę. Fasada została przekształcona w 2 poł. XIX w., a jej szczyt zasłonięto wysoką, prostopadłościenną ścianą kurtynową zwieńczoną profilowanym gzymsem. Miała ona upodabniać dom do sąsiednich budynków wzniesionych w stylu prostego neoklasycyzmu. Po 1945 r. usunięto ścianę kurtynową i przywrócono trójkątny szczyt budynku.

Stan zachowania — zły;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową ze stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych oraz kształty otworów w elewacjach;

— zachować profilowany portal z czerwonego piaskowca w elewacji frontowej oraz kamienny portal w elewacji bocznej;

— zachować wewnętrzną stolarkę drzwiową, osadzoną na ozdobnych zawiasach w kształcie kwiatu tulipanu (w sieni);

— wskazane przywrócenie ceramicznego pokrycia dachu, odsłonięcie wtórnie zatynkowanego portalu z czerwonego piaskowca we frontowej elewacji budynku i krzyżowego podziału stolarki okiennej.

Dom, ul. A. Fredry 31, przed 1855, 1908

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 81, fot. 235)

Dom istniał już przed 1855 r. Przed 1889 r. stanowił część zwartego zespołu zabudowy z domami nr 19–31. W 1908 r. został radykalnie przebudowany, lub wzniesiony na nowo. Nowy wystrój elewacji zrealizowano w cegle w stylu łączącym elementy dziewiętnastowiecznego budownictwa ceglanego oraz w nawiązaniu do secesji (kształty dużych otworów zamkniętych półkoliście lub łukami koszowymi).

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, formę dachu mansardowego z lukarnami i ceramiczne jego pokrycie;

— zachować klatkę schodową ze stopniami z piaskowca i tralkową balustradą oraz wewnętrzną stolarkę drzwiową w formie portali;

— zachować układ osi w elewacji frontowej, kształty otworów, klinkierową okładzinę elewacji z lizenami, z podziałami gzymsowymi i z fryzem arkadowym pod gzymsem koronującym;

— zachować formy nad- i podokienników oraz zwornik głównego wejścia z datą 1908;

— zachować pierwotną stolarkę okienną dekorowaną ornamentem kwiatowym oraz secesyjną stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. A. Fredry 35, przed 1889, ok. 1900

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 236– 237)

Wolnostojący dom wzniesiony został na działce dotąd nie zabudowanej. Zaprojektowano go w nawiązaniu do typu wiejskich domów podcieniowych z izbą krzyżową. Reprezentuje on dziewiętnastowieczne budownictwo ceglane łączone z odniesieniami do stylu arkadowego (zamkowy charakter trójarkadowego wgłębnego portyku w elewacji szczytowej) i do budownictwa letniskowego (drewniana konstrukcja wspierająca zadaszenie lukarny). Wystrój elewacji i rozkład otworów komponowane.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wgłębnym portykiem oraz z dachem naczółkowym z lukarną (poprzedzoną drewnianym balkonem na ozdobnych konsolach), krytą dachem naczółkowym o wysuniętych okapach;

— zachować ozdobne konsole balkonu oraz dekoracyjne elementy drewnianej konstrukcji wspierającej dach lukarny;

— zachować układ osi oraz pojedynczych okien w elewacjach i kształty otworów;

— zachować ceramiczne gzymsowania i obramienia szczytów, wgłębne płyciny podokienne, formy nadokienników i archiwolt portyku oraz zdobiącego go pseudokrenelażu;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz secesyjną stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazana wymiana obecnego pozostałego pokrycia dachowego z eternitu.

Budownictwoprzemysłowe

Rzeźniamiejska, obecnie zespół zabudowy gospodarczej, m.in. hurtownie, nr 18–20, przed 1889, 1902, 1924, 1926–1928, po 1945

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 246)

Rzeźnia powstała ok. 1889 r. na gruncie należącym do gminy Włodowice, już poza Nową Rudą. Zajmowała ona teren pomiędzy Włodzicą a drogą do Bruomowa. Początkowo prywatna rzeźnia składała się z paru wolnostojących budynków otaczających nieregularny plac. Z nich zachowały się do dziś gospodarczy budynek przy północno-zachodnim obrzeżu placu oraz część budynku przy jego obrzeżu południowo-zachodnim. W 1892 r. rzeźnia została rozbudowana, a w r. 1895 kupiona przez miasto. W 1902 r. zbudowano chłodnię, a w r. 1924 — jakieś nowe budynki przy ul. Teatralnej 18. W 1926 r. dokupiono grunt i w l. 1926–1928 rzeźnię przebudowywano. Obecnie z najstarszej zabudowy rzeźni zachowały się pierwotnie ceglane a teraz otynkowane i przebudowane współcześnie budynki z dachami dwuspadowymi. Bez większych natomiast zmian pozostały bryły i elewacje interesujących, ceglanych, modernistycznych budynków, produkcyjnego i portierni wzniesionych w l. 20. XX w. Nie wykluczone, że do rzeźni mógł należeć dom nr 22, służący jako budynek administracyjno-mieszkalny.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryły budynków z lat 20. XX w. wraz z formami dachów;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, klinkierową okładzinę elewacji, oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

Długa Dzielnica i Dolina Woliborki

Charakterystyka placów i ulic oraz zabudowy mieszkalno-usługowej

Pl. Grunwaldzki (Długa Dzielnica i część Doliny Woliborki)

(Galggrund (2 poł. XV w.), Fischmarkt (ok. 1840, 1855, 1889))

(fot. 278)

Zajmuje obszar przy ujściu Woliborki do Włodzicy, który wchodził w czasach nowożytnych w skład tzw. Długiej Dzielnicy (Langenviertel) i zwany był ok. 1590 r. am Langen Viertel in der Ecke beim Galggrundwasser. Tu na przełomie XVI i XVII w. było kilka zasiedlonych działek. W 1736 r. rząd 7 szczytowych domów usytuowany był prostopadle do ul. Nadrzecznej i równolegle do koryta Woliborki. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W 1829 r. w sąsiedztwie tych budynków, na gruntach Galgengrundu i przy ujściu Woliborki do Włodzicy powstało gospodarstwo rybackie. Później magistrat przyłączył do niego sąsiadujący z nim plac i w l. 40. XIX w. powstał targ rybny (Fischmarkt). (il. Ikonografia 103) Faktycznie zajmował on głównie plac przy kościele Mariackim po zachodniej stronie Włodzicy, ale nazwa terenowa Fischmarkt dotyczyła obecnego Pl. Grunwaldzkiego. Po 1844 r. na wysokości tego placu przerzucono most przez Włodzicę łączący go z placem przy kościele Mariackim. (il. XCII) Jak wynika z planów miasta z lat 1855 i 1889 pl. Grunwaldzki miał zarys wydłużonego, dość wąskiego prostokąta o długości odpowiadającej szerokości frontów siedmiu budynków. (il. Kartografia 1– 2)Przed 1889 r. plac utracił swą przestrzenną jednolitość, gdyż wytyczono ul. Przechodnią, łącznikową pomiędzy ul. Piastów a ul. J. Piłsudskiego. Zabudowę placu stanowiła w 1736 r. niewielka ilość budynków. Było to 7 dwukondygnacjowych, szczytowych domów z dachami dwuspadowymi zamykających północną pierzeję Pl. Grunwaldzkiego Około 1844 r. stały tu budynki zarówno murowane, jak i drewniane, szczytowe lub szerokofrontowe. Domy murowane miały niekiedy portale z barokowymi naczółkami lub też barokowe, ozdobne, choć uproszczone szczyty wolutowe. Szczyty innych domów były deskowane. Przed 1889 r. większą część starej zabudowy placu została wyburzona w związku z wytyczeniem ul. Przechodniej. Jeden z zachowanych budynków znacznie przebudowano w końcu XIX w. (nr 3), a na miejscu innego wzniesiono w pierwszych dziesięcioleciach obecnego stulecia obecny dom nr 1 (il. Kartografia 2, fot. 276)

Współcześnie układ urbanistyczny dawnego Targu Rybnego (Fischmarkt) jest już nieczytelny. Zachowane jest natomiast powiązanie Pl. Grunwaldzkiego z ul. Przechodnią i z ul. Cichą (według stanu z końca XIX w.) Nieczytelne są też linie zabudowy placu oraz przy wylocie ul. Przechodniej. Nawierzchnie ulicy współczesne. Zabudowę ulicy tworzą nieliczne, wolnostojące budynki, murowane i tynkowane. Domy maksymalnie czterokondygnacjowe. Dom nr 3 reprezentuje skromne, lokalne, tradycyjne budownictwo, dom nr 6 — skromne budownictwo czynszowe 2 poł. XIX w., a dom nr 1 — postsecesję.

Budynek mieszkalno-usługowy z barem „Mozaika”, Pl. Grunwaldzki 1, XVIII w. (?), XIX w. (?), 1901

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 92, fot. 278)

Już na przełomie XVI i XVII w. przy ujściu Woliborki do Włodzicy było kilka zasiedlonych działek. W 1736 r. na każdej z 7 działek wznosił się szczytowy budynek zwrócony frontem ku ul. Piastów. Zabudowana była także skrajna, zachodnia działka, na której stoi obecny dom nr 1. Na reliktach tego domu zbudowano w XIX w. dwukondygnacjowy, murowany budynek o tradycyjnym wyglądzie, kryty dachem naczółkowym, zwrócony kalenicowo ku ul. Piastów i szczytowo ku korytu Włodzicy. Został on przebudowany lub wzniesiony na nowo w 1901 r. Znacznie szerszy i wyższy o dwie kondygnacje w stosunku do starego domu otrzymał wystrój elewacji kształtowany w stylu budownictwa rodzimego (Heimatstil) łączonego z secesją.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z narożnymi balkonami, dach mansardowy z mieszkalną kondygnacją o konstrukcji szkieletowej (w jednej połaci), z lukarnami (w drugiej połaci), ostrosłupowy dach nad ściętym narożem budynku oraz ceramiczne pokrycie dachów;

— zachować układ osi okiennych w elewacjach, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne, secesyjne balustrady balkonów, stolarkę okienną, secesyjną stolarkę drzwiową oraz wewnętrzną stolarkę drzwiową z XIX w.

Dom, ob. Hotel i restauracja „Romantika”, Pl. Grunwaldzki 3, 2 poł. XIX w., 1 poł. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6,[6A], [6B], [6C] 101)

Budynek usytuowany kalenicowo wzdłuż koryta Woliborki, znajdujący się po północnej stronie tego koryta i znacznie cofnięty względem linii zabudowy ul. Piastów i Nadrzecznej istniał już w r. 1736. Był on wydłużony, jednokondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, a w 1849 r. — drewniany o konstrukcji blokowej, dwukondygnacjowy z drewnianym trapezowym szczytem, z gankiem na I piętrze (od strony Woliborki), nakryty już dachem naczółkowym. Zapewne w 2 poł. XIX w. został wymurowany, z zachowaniem dawnej bryły i ganku na poziomie piętra. W 1 poł. XX w. przebudowano go po raz kolejny. Powiększono o nową część o zarysie łukowym, i zbudowano nowy dach z facjatami. Budynek ten zmodernizowano także współcześnie.

Stan zachowania — dobry;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z gankiem na I piętrze oraz z dachem;

— zachować układ osi okiennych w elewacjach i kształty otworów.

ul. Nadrzeczna (Długa Dzielnica)

(Oberlauben (1736), Auf dem Oberlauben (1789), Kunzendorfer Lauben (1846)

(fot. 281–290 [281], [282], [283], [284], [285], [286], [287], [288], [289], [290])

Ulica ta tworzyła, wraz z ul. Zaułek, północną część Długiej Dzielnicy. Do 1603 r. zasiedlonych tu było 6 działek (ogrodów), a do 1736 r. — zajęto 11. Do r. 1855 budynki wznosiły się na 13 działkach wchodzących na zachodni stok Góry Ruda. Ten wzrost liczby działek nie oznaczał przedłużania ulicy, ale raczej wynikał z dzielenia działek istniejących. Ulica wytyczona była prosto, częściowo wzdłuż koryta Włodzicy. (il. Kartografia 1– 2,Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) Ul. Nadrzeczna łączyła się z ul. Piastów poprzez most na Woliborce, drewniany w 1844 r. W 1849 r. wyrównano przejście z ul. Piastów ku ul. Nadrzecznej i zbudowano nowy most (Schwarzbachbrücke), a w końcu XIX w. — kolejny.

Ok. 1736 r. zabudowę ulicy stanowiły dwukondygnacjowe domy szczytowe z dwuspadowymi dachami. Niektóre miały odeskowane szczyty. Choć nie zaznaczono tego na rysunku były to budynki podcieniowe, co sugeruje to ich nazwa podana na rycinie z 1736 r. — Oberlauben. Domy te zwrócone podcieniami ku Włodzicy tworzyły podobny ciąg budynków jak domy przy ul. Łukowej (Marienlauben). Obecne budynki podcieniowe powstawały w l. 1708–1818 jako domy dwu- lub trzytraktowe z centralnie usytuowanymi sieniami i z dużymi wnętrzami gospodarczymi w tylnych traktach, służącymi zapewne produkcji sukna. W przednie trakty domów wbudowano sklepione podcienia oparte na kamiennych lub murowanych słupach. W ciągu tej zabudowy istniał jeden budynek drewniany z podcieniami , ostatni tego typu w Nowej Rudzie. (il. Ikonografia 93–100 [93], [94], [95], [96], [97], [98], [99], [100]) W 2 poł. XIX w. domy przyul. Nadrzecznej podwyższono i przebudowano, tak że utraciły one, z nielicznymi wyjątkami, swe charakterystyczne bryły i szczyty. Większość budynków otrzymała bezstylowe elewacje.

Współcześnie zachowane są przebieg i szerokość ul. Nadrzecznej i jej dawne połączenia z ul. Zaułek, pl. Grunwaldzkim i ul. Piastów. Zanikł podział na działki. Czytelna jest linia zabudowy wschodniej pierzei ulicy. Nawierzchnie ulicy Nadrzecznej współczesne. (fot. 279–287 [279], [280], [281], [282], [283], [284], [285], [286], [287]) Przed 1959 r. wyburzono drewniany budynek, z podcieniami (nr 4). Współcześnie przeprowadzono remonty elewacji domów zacierając niekiedy ich cechy stylowe. Po tych zmianach zabudowę ulicy Nadrzecznej tworzy szereg domów podcieniowych, które można uznać, mimo przebudów przeprowadzonych w 2 poł. XIX w., za przykłady tradycyjnego, lokalnego budownictwa[82]. Zachowała się częściowo zabudowa gospodarcza towarzysząca budynkom.

Dom, ul. Nadrzeczna 1, 1798, 1816, 4 ćw. XIX w. nr rej. 1336/Wł z dn. 7.05.1991

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C] 92–94, [92], [93], [94], 96,fot. 278–283 [278], [279], [280], [281], [282 ], [283], 286)

W l. 1611–1736 zasiedlono 11 działek, z których do dziś zachowało się dziewięć. Siedem z nich (nr 1–7) należy do ul. Nadrzecznej, a dwie pozostałe do ul. Zaułek. Około 1736 r. zabudowę działek tworzyły szczytowe domy podcieniowe zwrócone fasadami ku korytu Włodzicy.

Obecny dom wzniesiono w 1798 r. jako podcieniowy, dwukondygnacjowy, szczytowy, trzytraktowy z centralnie usytuowaną sienią przechodzącą w przechód oraz z kamiennymi zabiegowymi schodami, z późnobarokowym portalem w podcieniu. Budynek przebudowano w 1816 r., o czym świadczy data na kamiennym filarze. Może właśnie wówczas przedni trakt budynku został poszerzony. W 4 ćw. XIX w. dom podwyższono o dwie kondygnacje i nakryto spłaszczonym dachem dwuspadowym. Dzięki temu fasada zwieńczona trójkątnym, neoklasycystycznym naczółkiem nadal zachowała charakter elewacji szczytowej. W podcieniu zwężono dwie arkady. Budynek nie otrzymał okazalszego wystroju elewacji, jedynym stylowym elementem zdobniczym był neoklasycystyczny tympanon w fasadzie.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku z trójkątnym naczółkiem w fasadzie oraz ze znajdującymi się tu czteroarkadowymi podcieniami wspartymi na kamiennych zdobionych tablaturą słupach i nakrytymi przęsłem sklepienia krzyżowego oraz sklepieniem kolebkowym z zaokrąglonymi lunetami;

— ochronie podlegają piwnica ze sklepieniem kolebkowym, dyspozycja wnętrz przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami), przechodem (ze spłaszczoną kolebką ze stykającymi się lunetami) oraz z zabiegowymi schodami na piętro (ze stopniami z piaskowca, sklepionymi biegami i świetlikiem); ochronie podlega także ogólna dyspozycja I piętra oraz znajdujące się tu wnętrza ze sklepieniami krzyżowym i kolebkowym z lunetą;

— ochronie podlega układ osi okiennych w elewacjach, kształty otworów z parapetami z czerwonego piaskowca, zdobiony tablaturą portal z czerwonego piaskowca, zaopatrzony w klucz z datą 1798, kotwicą i inicjałami FF;

— stolarka drzwi frontowych (z ozdobnymi gałkami i zawiasami), oraz stolarka drzwiowa z 1 i 2 poł. XIX w;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: wymiana pokrycia dachowego, osuszenie murów, uzupełnienie lub wymiana tynków zewnętrznych i wewnętrznych, udrożnienie albo wymiana systemu odprowadzania wód opadowych, malowanie elewacji oraz konserwacja portalu, filarów podcieni i stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa;

— zalecane skorygowania formy wtórnej stolarki drzwiowej w przyziemiu elewacji bocznej oraz zachowanie krzyżowego podziału stylowej stolarki okiennej;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Nadrzeczna 2, XVIII w.(?), 1806, koniec XIX w., nr rej. 1336/Wł z dn. 7.05.1991

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 92–94, [92], [93], [94], 96, 104 b,fot. 284–286 [284], [285], [286])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Nadrzeczna 1

Obecny dom z 1806 r. mógł być zbudowany z wykorzystaniem murów starszego budynku, o ile był on murowany. Został wzniesiony jako dom podcieniowy, dwukondygnacjowy, szczytowy, częściowo trzytraktowy, a częściowo dwutraktowy z centralnie usytuowaną sienią przechodzącą w przechód. W podcieniu nakrytym prawdopodobnie stropem umieszczono kamienny, późnobarokowy portal. Dom ten przebudowano w końcu XIX w. Zmieniono konstrukcję podcieni i wykrój arkad na otwory prostokątne. Budynek podwyższono o dwie kondygnacje i nakryto dachem płaskim. Skromny, neoklasycystyczny wystrój elewacji zrealizowano przy pomocy gzymsowań i prostych obramień okiennych.

Stan zachowania — zły;

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu oraz podcieniami wspartymi na murowanych, częściowo kamiennych filarach i nakrytymi stropem odcinkowym na belkach stalowych;

— ochronie podlega dyspozycja wnętrz przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniem krzyżowym, odcinkowym) z przechodem (ze spłaszczoną kolebką ze stykającymi się lunetami kopertowymi), z wnętrzami przedniego traktu (ze sklepieniami krzyżowymi) oraz z zabiegową klatką schodową (ze świetlikiem, stopniami z piaskowca i metalową XIX-wieczną balustradą); ochronie podlegają także zachowane w sieni dwa proste, wewnętrzne portale z bloków czerwonego piaskowca;

— ochronie podlega układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów z parapetami z czerwonego piaskowca, późnobarokowy kamienny portal z czerwonego piaskowca z datą 1806, inicjałami S.F. i numerem domu No 197, tablatura na filarach podcieni;

— ochronie podlega stolarka drzwi frontowych (z ozdobnymi gałkami i zawiasami pasowymi), a także stolarka drzwiowa w elewacji tylnej;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: wymiana pokrycia dachowego, osuszenie murów, uzupełnienie lub wymiana tynków zewnętrznych i wewnętrznych, udrożnienie lub wymiana systemu odprowadzania wód opadowych, malowanie elewacji oraz konserwacja portalu, tablatury na filarach podcieni i stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa;

— zalecane zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Nadrzeczna 3, XVIII/XIX w., 2 poł. XIX w., 2000, nr rej. 1566 z dn. 16.03.1966

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 92–94, [92], [93], [94], 96, 99, fot. 285– 286)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Nadrzeczna 1

Obecny budynek zbudowano na przełomie XVIII i XIX w. prawdopodobnie na starym zrębie, o ile poprzedni budynek był murowany. Dom wzniesiono jako podcieniowy, dwukondygnacjowy, szczytowy, dwutraktowy z centralnie usytuowaną sienią łączącą się dalej z przechodem. Schody umieszczono w tylnej części przedniego traktu. W partii elewacji w podcieniu umieszczono kamienny, późnobarokowy portal. Północny filar podcieni wzmocniono przyporą, gdyż murowany dom nr 3 sąsiadował z drewnianym budynkiem nr 4. W 2 poł. XIX w. dokonano pewnych zmian wystroju fasady domu nr 3. Wprowadzono tynkowe, pasowe gzymsy oraz tynkowe opaski okienne i podobne opaski archiwolt arkad podcieni. Rozwiązanie to bliższe było tradycyjnemu budownictwu wiejskiemu, niż miejskiemu 2 poł. XIX w. W l. 60. XX w. zlikwidowano wystrój elewacji pozostawiając gładką elewację. Zlikwidowano przyporę przy północnym filarze podcieni.

Stan zachowania — dom w trakcie remontu.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z dwuspadowym dachem i z trójarkadowym podcieniem wspartym na kamiennych słupach i przekrytym sklepieniem krzyżowym;

— ochronie podlegają sklepiona kolebkowo piwnica, dyspozycja wnętrz przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami i odcinkowym), z przechodem, wnętrzami przedniego traktu (ze sklepieniami krzyżowymi) oraz pomieszczeniem w tylnym trakcie (ze stropem belkowym o krawędziach belek dekorowanych śmigą); ochronie podlega także zachowane w sieni obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca;

— ochronie podlegają układ osi w elewacji frontowej, kształty otworów okiennych z obramieniami z czerwonego piaskowca, późnobarokowy portal z czerwonego piaskowca w fasadzie, obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca zachowane w elewacji tylnej, tablatura filarów podcieni oraz prosta przewlekana krata w oknie przyziemia;

— ochronie podlegają neoklasycystyczna stolarka drzwi frontowych i stolarka drzwiowa w portalu w elewacji tylnej;

— wskazana kontynuacja prac remontowo-konserwatorskich: przywrócenie ceramicznego pokrycia dachu, osuszenie murów, wymiana zawilgoconych tynków zewnętrznych i wewnętrznych, malowanie elewacji, konserwacja portali, tablatury na filarach podcieni oraz stylowej stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa;

— zalecane zachowanie kształtu dachu (z wydłużonymi przysuwnicami) i krzyżowego podziału stolarki okiennej, a także przywrócenie wystroju elewacji sprzed 1945 r. (według ikonografii);

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Przed 1961 r. wyburzono drewniany dom przy ul. Nadrzecznej 4, podcieniowy, szczytowy o konstrukcji blokowej. Dwuotworowy podcień wsparty był na słupach z zastrzałami i nakryty strop. Elewacja piętra pięcioookienna. Trapezowy, dwukondygnacjowy, odeskowany szczyt miał prawdopodobnie konstrukcję szkieletową. Dom nakryty był naczółkowym dachem z wysuniętym okapem. (il. Ikonografia 94–96,[94], [95], [96], 99)

Dom, ul. Nadrzeczna 5, XVIII w. (?), pocz. XIX w., ok. poł. XIX w., 1909, nr rej. 1336/Wł z dn. 7.05.1991

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 92–94, [92], [93], [94], 96, 98, fot. 286– 287)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Nadrzeczna 1

Dom powstał na pocz. XIX w., zapewne w wyniku przebudowy starszego budynku. Podcieniowy, dwukondygnacjowy i szczytowy otrzymał układ trzytraktowy z płytką sienią usytuowaną centralnie w przednim trakcie, łączącą się w tylnych traktach z przechodem. Wystrój elewacji tworzyły portal, obramienia okienne oraz tablatury zdobiące kamienne filary podcieni. Przebudowywany po raz kolejny ok. poł. XIX w., a przede wszystkim w 1909 r, gdy m.in. zmodernizowano klatkę schodową, wykonano nowy, prostokątny, profilowany, kamienny portal oraz nową przeszkloną stolarkę drzwiową z secesyjną kratą (z datą 1909).

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu i z trójarkadowymi podcieniami wspartymi na kamiennych słupach, nakrytymi sklepieniem żaglastym z gurtami;

— ochronie podlegają sklepione piwnice, dyspozycja wnętrz przyziemia budynku z sienią i przechodem oraz z trójbiegową klatką schodową z duszą;

— ochronie podlegają układ osi, kształty otworów okiennych w elewacjach, profilowane parapety okien, profilowany portal z czerwonego piaskowca w fasadzie oraz stolarka drzwi wejściowych, dekorowana ozdobną kratą;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: osuszenie murów, uzupełnienie lub wymiana zawilgoconych tynków zewnętrznych i wewnętrznych, udrożnienie lub wymiana systemu odprowadzania wód opadowych i przywrócenie krzyżowego podziału stolarki okiennej w 2 kondygnacji elewacji frontowej;

— zalecane zachowanie ceramicznego pokrycia dachowego;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul.Nadrzeczna 6, gospoda „Zum Oelberg”, obecnie dom, XVIII w. (?), 1816, 4 ćw. XIX w. nr rej. 1336/Wł z dn. 7.05.1991

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 92–94, [92], [93], [94], 96, 100, fot. 286–288 [286], [287], [288])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Nadrzeczna 1.

Istniejący dziś dom zbudowano w 1816 r. zapewne na zrębie starszego budynku, o ile był on murowany. Podcieniowy, dwukondygnacjowy i szczytowy otrzymał układ dwutraktowy z płytką sienią usytuowaną centralnie w przednim trakcie, łączącą się w tylnych traktach z przechodem. Wystrój elewacji tworzyły portal, obramienia okienne oraz tablatury zdobiące kamienne filary podcieni. W 4 ćw. XIX w. dom został przebudowany, podwyższony o półtorej kondygnacji i nakryty dachem płaskim. Przebudowano piętro budynku, który otrzymał bardzo skromny wystrój elewacji złożony z gzymsu koronującego, wysuniętego okapu dachu, kamiennych parapetów i malowanych opasek okiennych. Jeszcze w XIX w. lub w 1 poł. obecnego stulecia strop ozdobiono dekoracyjną polichromią o motywach roślinnych.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu oraz trójarkadowym podcieniem wspartym na kamiennych filarach z tablaturą, przekrytym stropem;

— ochronie podlega dyspozycja wnętrz przyziemia z sienią i przechodem (nakrytym stropem belkowym z zaciosami) oraz z zabiegową klatką schodową ze świetlikiem i ze stopniami z piaskowca;

— ochronie podlegają układ osi w elewacji frontowej, kształty otworów okiennych, portal z czerwonego piaskowca z datą 1816 (dekorowany stylizowanymi motywami roślinnymi i uproszczonym ornamentem wstęgowo-cęgowym oraz kampanulami) oraz okienne parapety z czerwonego piaskowca;

— ochronie podlega stolarka drzwi frontowych (z ozdobnymi gałkami, osadzona na zawiasach pasowych);

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: wymiana pokrycia dachowego, osuszenie murów, wymiana zawilgoconych tynków zewnętrznych i wewnętrznych, udrożnienie, bądź wymiana systemu odprowadzania wód opadowych, malowanie elewacji oraz konserwacja portalu i płycin z piaskowca przez konserwatora technologa;

— zalecane zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej, posadzek z płyt kamiennych w przyziemiu oraz wykonanie, przy wykorzystaniu ikonografii, nowej polichromii stropu podcieni budynku;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Nadrzeczna 7, XVIII w. (?), 1818, 4 ćw. XIX w., pocz. XX w., nr rej. 1336/Wł z dn. 7.05.1991

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C],92–94, [92], [93], [94], 100, fot. 286– 287, 289– 290)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Nadrzeczna 1.

Jak poprzednie domy przy ul. Nadrzecznej budynek nr 7 zbudowany został w 1818 r. prawdopodobnie przy wykorzystaniu reliktów starszego domu, o ile był murowany. Zbudowano go jako dom podcieniowy, szczytowy, dwukondygnacjowy, zwieńczony trójkątnym szczytem, częściowo dwu- i częściowo trzytraktowy z centralnie usytuowaną sienią, łączącą się z przechodem. Wystrój elewacji tworzyły portal i obramienia okienne. W 4 ćw. XIX w. dom podwyższono o półtorej kondygnacji i nakryto dachem płaskim. Wykonano nowy wystrój elewacji w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu, złożony z tynkowych opasek ujmujących archiwolty arkad podcieni i z kamiennych, listwowych obramień okien.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu oraz z trójarkadowymi podcieniami wspartymi na kamiennych filarach (z tablaturą), przekrytymi sklepieniem krzyżowym;

— ochronie podlegają sklepione piwnice, dyspozycja wnętrz przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniami: kolebkowym z lunetami i krzyżowym), wnętrza przyziemia (ze sklepieniami krzyżowymi), przechodem i zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— ochronie podlega zachowane w sieni obramienie drzwiowe z bloków czerwonego piaskowca oraz znajdujące się w nim metalowe drzwi z okuciami;

— ochronie podlegają układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów okiennych, ich obramienia z czerwonego piaskowca, portal z czerwonego piaskowca (z datą 1818, inicjałami A. B. i numerem domu No. 202), a także krata przewlekana w otworze okiennym w przyziemiu fasady;

— ochronie podlega stolarka drzwi frontowych z ozdobnymi gałkami, osadzona na zawiasach pasowych;

— zalecane zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej i kamiennych posadzek w przyziemiu oraz wyeksponowanie przy malowaniu elewacji znajdującej się w niej kamieniarki;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

ul. Piastów (Długa Dzielnica)

Schustergasse [83](1736, 1789), Schusterlauben (1736) Schuchmachergasse (1789, 1846), Schumacherstraße (po 1847), Friedrichstraße lub Hauptstraße (po 1925), ul. Piastów (po 1945 r.)

Przed 1567 r. powstała zabudowa wschodniej pierzei ulicy tworząca wraz z budynkami przy ul. Nadrzecznej jeden ciąg zabudowy wznoszony na terenie wąskich i wydłużonych działek (ogrodów) wchodzących na zachodni stok Góry Ruda (Galgenberg), pomiędzy Kamiennym Mostem a Wojborką. W l. ok. 1567–1630 druga, przeciwległa, zachodnia pierzeja ulicy nie miała jeszcze zwartej zabudowy i zwana była „gegenüber am Langenviertel” (1590), lub Beim Wasser am Wehr, in der Vorstadt beim Wehr. Parcele zachodniej strony ulicy były płytkie, gdyż ograniczało je koryto Włodzicy. Według Wittiga we wschodniej pierzei ulicy do 1603 r. zasiedlonych było 6 działek, do 1736 r. — 11, a do r. 1855 — 13. (il. Kartografia 1. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) Zdwudziestowiecznych planów miasta wynika, że działki przy wschodniej pierzei ulicy Piastów były znacznie wydłużone i wypełnione gospodarczą zabudową. Natomiast według ryciny z 1736 r. we wschodniej pierzei ulicy istniało już wówczas 13 domów. Przy drugiej, zachodniej pierzei ulicy znajdowała się ok. 1600 r. bardziej przerzedzona zabudowa, złożona ok. 8–9 domów zwróconych tyłami ku korytu Włodzicy. Do ok. 1736 r. pierzeję tę wypełniono w większym stopniu 14–15 domami. W czasach nowożytnych, jak i później, ulica Piastów należała do ważniejszych ulic miasta. W 1818 r. planowano rozbudowę ul. Piastów na obszarze dawnych gruntów dworskich na stokach wzniesienia Hopfenberg. Następnie w 1847 r. wybrukowano ją jako jedną z pierwszych w mieście. Pracę tę wykonał kamieniarz Ludwig z Legnicy. Po wybrukowaniu wzrosła ranga ulicy, którą od tego czasu nazwano już nie Schumachergasse, ale Schumacherstraße. W 1849 r. podjęto pomysł wyrównania przejścia z ul. Piastów ku ul. Nadrzecznej (Kunzendorfer Lauben). Zbudowano nowy most na potoku Wojborka (Schwarzbach). (il. Kartografia 1– 2)

W czasach nowożytnych, około 1736 r., zabudowę ulicy zwaną „Szewskimi Podcieniami” (Schusterlauben). tworzyły głównie domy szczytowe i podcieniowe. Zabudowa ta była parokrotnie niszczona przez pożary i powodzie. I tak w 1721 r. spłonęło tu 28 domów, a w 1743 r. — znaczna część zabudowy. Dużo zniszczeń spowodowały też powódź z r. 1769, pożar z 1829 r. oraz powódź z r. 1860. Szczególnie po tej powodzi konieczna była odbudowa wielu domów od podstaw. W 4 ćw. XIX w. zabudowa ulicy została zmodernizowana i zyskała na okazałości. W tym czasie wzniesiono także większość obecnych budynków gospodarczych należących do domów nr 1–27. (il. Ikonografia 86–91 [86], [87], [88], [89], [90], [91])

Współcześnie zachowane są szerokość i przebieg prosto wytyczonej ul. Piastów. Czytelny podział na działki. Między domami nr 16 i 18 oraz 22 i 24 istnieją miedzuchy wiodące ku rzece. Zachowane są linie zabudowy, zarysowane przez zwarte zespoły budynków przy obu pierzejach ulicy. Nawierzchnie ulicy współczesne. (fot. 250, 252, 260, 263, 274)Charakter zabudowy ulicy tworzą zwarte zespoły zabudowy złożone z budynków murowanych i tynkowanych, maksymalnie czterokondygnacjowych. Niektóre domy przebudowane w XX w. utraciły cechy stylowe. (fot. 274) Występują tu domy reprezentujące najstarsze typy zabudowy miasta, a więc budynek dwukondygnacjowy z dachem dwuspadowym (nr 1) i dwie późnobarokowe kamienice szczytowe (nr 21 i 27). (fot. 250, 263) W innych budynkachzachowane zostały niekiedy sklepione sienie i portale[84]. Dziewięć domów (nr 3, 8, 9, 10, 14, 19, 25, 23, 28), przebudowanych znacznie w 4 ćw. XIX w., ma okazalszy wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. (fot. 252, 258, 269) Inne budynki (nr 11, 12, 15, 16, 17, 18,) mają bardzo skromny wystrój elewacji ograniczony do gzymsów i opasek okiennych. Zachowały się cztery domy (nr 2, 5, 7, 30) przebudowane w l. 1900–1925 w stylu neoklasycyzmu oraz neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem. Domy nr 4, 6, 13, 20–26 — utraciły cechy stylowe.

Dom, ul. Piastów 1, XVIII w., 1815, pocz. XX w., nr rej. 1437/Wł. z dn. 07.06.1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 b, fot. 250– 251)

Budynek we wschodniej pierzei ulicy, której zwarta zabudowa powstała przed 1567 r. W czasach nowożytnych musiały tu znajdować się domy podcieniowe, gdyż ok. 1736 r. ulica zwana była Schusterlauben. W 1 poł. XVIII w. były to domy murowane lub drewniano-murowane, z drobnymi wyjątkami szczytowe o wąskich frontach. Budynkom tym wznoszonym na wydłużonych działkach towarzyszyła zabudowa gospodarcza Już od 2 poł. XVIII w. domy te, głównie podcieniowe, zastępowano budynkami bez podcieni, niekiedy stosunkowo okazałymi i wydaje się, że okazalszymi niż w przeciwległej, zachodniej pierzei ulicy. Narożny dom nr 1 powstał w 1815 r. na zrębie starszych budynków, o czym świadczy skomplikowany jego rzut. Rzut północnej części budynku zawiera się w układzie trzytraktowym z sienią zsuniętą nieco z osi i przechodzącą dalej w przechód. Na ten układ nakłada się ogólna, odmienna dyspozycja przestrzenna południowej części budynku, dwutraktowa. Szerokofrontowy budynek pozbawiony został okazalszego wystroju elewacji a jedynymi elementami organizującymi wygląd elewacji były osie okienne, okna z obramie niami i późnobarokowy portal. Także współcześnie, pomimo przekształceń dokonanych w XIX i XX w. budynek reprezentuje tradycyjne, lokalne budownictwo.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z dachem dwuspadowym i jego ceramicznym pokryciem;

— ochronie podlega dyspozycja wnętrz z sienią (ze sklepieniem kolebkowym z mijającymi się lunetami), z lokalnościami przyziemia (ze sklepieniami kolebkowymi, kolebkowymi z lunetami i sklepieniami żaglastymi) oraz z klatką schodową z biegami schodów opartymi w przyziemiu na murowanym słupie;

— ochronie podlega układ osi w elewacjach, ich kształt otworów okiennych oraz detal architektoniczny w postaci gzymsów wieńczących;

— ochronie podlegają zachowany w fasadzie portal z piaskowca z datą 1815 i obramienie drzwiowe z czerwonego piaskowca z zatartą datą, z której widoczna jest tylko cyfra 6;

— ochronie podlega stolarka drzwiowa osadzona na ozdobnych zawiasach pasowych;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich, przełożenie ceramicznego pokrycia dachowego, uzupełnienie lub wymiana tynków zewnętrznych, malowanie elewacji, oczyszczenie portalu przez konserwatora technologa, rekonstrukcja balustrady klatki schodowej, skorygowanie form witryn i wtórnej stolarki drzwiowej w przyziemiu budynku oraz przywrócenie krzyżowego podziału stolarki okiennej;

— Wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 2, 1 ćw. XIX w., ok. 1920

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Budynek w zachodniej pierzei ulicy, której zwarta zabudowa powstała później niż zabudowa pierzei wschodniej, w l. ok. 1567–1630. Zabudowa była zapewne skromniejsza, i tworzącym ją budynkom mieszkalnym nie towarzyszyła, z powodu braku miejsca, zabudowa gospodarcza. W czasach nowożytnych także w pierzei zachodniej musiały znajdować się domy podcieniowe, gdyż ok. 1736 r. ulica zwana była Schusterlauben. W 1 poł. XVIII w. były to domy drewniano-murowane lub murowane, z drobnymi wyjątkami szczytowe o wąskich frontach. Już jednak od 2 poł. XVIII w. domy podcieniowe zastępowano budynkami bez podcieni. Narożny dom nr 2 powstały na zrębie starszego budynku przebudowywany był ok. 1920 r. Otrzymał wówczas okazalszy wystrój elewacji zrealizowany w stylu łączącym neoklasycyzm, neobarok oraz nowoczesne motywy geometryczne.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z zadaszeniem;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów;

— zachować boniowanie przyziemia, lizeny wielkiego porządku, gzymsowe podziały elewacji i płyciny międzyokienne z dekoracją geometryczną;

— zachować stylową stolarkę okienną i drzwiową.

Dom, ul. Piastów 3, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 252)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1

Obecny budynek zbudowany w 4 ćw. XIX w. powstał zapewne na starszym zrębie. Otrzymał okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi okiennych w elewacjach i kształty otworów;

— zachować boniowanie w partii przyziemia, gzymsowe podziały elewacji z konsolkowym gzymsem wieńczącym i obramienia okienne z nadokiennikami, naczółkami oraz gzymsami nadokiennymi;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, kształt i stolarkę dziewiętnastowiecznej witryny (dekorowanej ornamentem cekinowym) oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Piastów 5, 1786, 1925, nr rej. 1438/wł z dn. 10.07.1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 c, fot. 253– 254)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1

Obecny budynek zbudowany został w 1786 r., o czym świadczy kamienny, późnobarokowy portal z kluczem, inicjałami i datą 1786 umieszczony obecnie w tylnej elewacji domu. Według Guttmejera z tego budynku zachowały się fragmenty murów magistralnych oraz odcinek sklepienia żaglastego. Nowy, obecny budynek z 1925 r. powstał, według tegoż autora w wyniku przebudowy dwóch sąsiednich kamienic, w tym jednej z 1786 r. Został niewątpliwie podwyższony i rozbudowany o oficyny wzniesione na scalonych działkach. Otrzymał nowy wystrój elewacji w stylu neobaroku łączonego z neoklasycyzmem oraz z nowoczesną dekoracją geometryczną. Szczególnie okazale potraktowano centrum fasady z portalem, nowym, neobarokowym, według Guttmejera, mającym upamiętniać datę budowy jednego z poprzednich domów, zawierającym w kluczu daty 1786 i 1925. W l. 20. XX w. dom należał do lekarza Schönwiese. Dlatego też jego fasada została ozdobiona reliefem przedstawiającym chorych znajdujących pomoc u lekarza, laską Eskulapa oraz pierwszymi literami nazwiska doktora — Sch. Relief projektował noworudzki nauczyciel rysunku Hermann Grosser, a wykonał go kłodzki rzeźbiarz Wagner.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku z bramą przejazdową i formą dachu;

— ochronie podlegają układ osi okiennych, kształty otworów w elewacji frontowej, podziały elewacji tworzone przez gzymsowania i kanelowane lizeny wielkiego porządku oraz detal architektoniczny złożony z naczółków i gzymsów znadokiennych, płycin podokiennych a także z dekoracji geometrycznej w formie gwiazd;

— ochronie podlegają zachowany w fasadzie neobarokowy (?), kamienny portal z czerwonego piaskowca z datami 1786 i 1925, znajdujący się nad nim relief oraz kamienny późnobarokowy portal (z datą 1786) w elewacji tylnej;

— ochronie podlega neobarokowa stolarka drzwiowa zdobiona kutym ornamentem wolutowo-roślinnym, osadzona na ozdobnych zawiasach;

— ochronie podlega relikt sklepienia zachowany w sieni;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: przełożenie pokrycia dachowego, uzupełnienie tynków zewnętrznych i wewnętrznych, malowanie elewacji oraz konserwacja portali i stylowej stolarki drzwiowej przez konserwatora technologa;

— wskazana korekta i stylizacja witryn w przyziemiu, dokonana w nawiązaniu do stylu wystroju elewacji;

— zalecane zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, gospoda (?), obecnie dom, ul. Piastów 7, 2 poł. XVIII w., pocz. XX w., nr rej. 1454/Wł z dn. 11.10.1995.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 86, fot. 252–257 [252], [253], [254], [255], [256], [257])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Według Guttmejera dom otrzymał obecny swój kształt w 2 poł. XVIII w. i powstał w wyniku połączenia dwóch węższych, sąsiednich budynków. Został zbudowany jako budynek szerokofrontowy, dwutraktowy z centralnie usytuowanym, sklepionym przejazdem bramnym, z którego dostępne były tunelowe schody ze sklepieniami w tunelach i nad podestami. Otrzymał okazały wystrój elewacji złożony z pilastrów wielkiego porządku, gładkiego fryzu, profilowanego gzymsu koronującego oraz z ozdobnych obramień okiennych (zapewne tynkowych) ze skrajną listwą i kluczami (w partii piętra). W centrum fasady wmontowano wtórnie późnorenesansowy, kamienny portal. W 2 poł. XIX w. dokonano drobnych przekształceń elewacji frontowej przepruwając w niej niewielkie witryny sklepowe. Znacznie większe zmiany przeprowadzono w 2 ćw. XX w. przekształcając budynek w duchu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem. W przyziemiu przebito dwie duże witryny sklepowe, zlikwidowano lizeny, a centrum fasady podkreślono trójosiowym, markowanym w tynku ryzalitem pozornym. Ryzalit zwieńczono wystawką z trójkątnym, neoklasycystycznym naczółkiem, któremu towarzyszyły dwie mniejsze neobarokowe lukarny. Dalszych uproszczeń wystroju elewacji dokonano współcześnie w trakcie remontów budynku.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu, wystawką i lukarnami oraz z ceramicznym pokryciem dachu;

— ochronie podlegają sklepienie kolebkowe z lunetami w przejeździe bramnym, kolebkowe z lunetami, krzyżowe i odcinkowe sklepienia klatki schodowej, sklepienia kolebkowe z lunetami we wnętrzu na I piętrze i sklepienia żaglaste z gurtami w przyziemiu dawnej oficyny, ochronie podlega kamienna posadzka przejazdu bramnego.

— ochronie podlegają układ osi, kształty otworów okiennych, zachowany gzyms wieńczący, płaskorzeźbiony, późnorenesansowy portal z piaskowca oraz stolarka drzwi wejściowych;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: przełożenie pokrycia dachowego, wykonanie jednolitej kolorystyki elewacji oraz konserwacja portalu przez konserwatora technologa;

— zalecane skorygowanie form współcześnie unowocześnionych witryn i zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 8, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 274)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny dom powstał w 4 ćw. XIX w. w wyniku przebudowy starszego budynku, lub też został wzniesiony po jego wyburzeniu. Otrzymał skromny neoklasycystyczny wystrój elewacji.

Stan zachowania — dobry;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować boniowanie ujmujące główne wejście w elewacji frontowej;

— zachować gzymsowe podziały elewacji i środkowy, jednoosiowy ryzalit pozorny z aedikulą w partii I piętra;

— zachować dekorację architektoniczną fasady w postaci opasek okiennych, nadokienników, podokienników i płycin;

— zachować stylową stolarkę okienną i drzwiową;

— wskazana korekta witryn w przyziemiu.

Dom, ul. Piastów 9, 4 ćw. XVIII w. (?), 1 ćw. XIX w. (?), ok. 1900-1905

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 86, fot. 258)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Jeszcze na przełomie XIX i XX w. istniał stary, murowany, szczytowy dom z asymetrycznie usytuowaną sienią, trójosiowym frontem z późnobarokowym portalem oraz z odeskowanym lub drewnianym, trójkątnym szczytem. Po 1900 r. dom ten zmodernizowano. Zachowano skrajne usytuowanie sieni. Budynek podwyższono o półtorej kondygnacji i nakryto dachem płaskim. Zagęszczono osie okienne w elewacji. Zrealizowano nowy wystrój w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem nawiązującym do manieryzmu. Zastosowano bogaty detal architektoniczny. W 2 ćw. XX w. przebito w przyziemiu dużą witrynę sklepową, którą współcześnie zmodernizowano.

Stan zachowania — zły;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowania, gzyms wieńczący, zdobiony maszkaronami, dekorację pseudomezzanina, formy obramień okiennych z nadokiennikami i ich dekoracją oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wymagana korekta formy witryny w przyziemiu fasady oraz usunięcie wtórnej okładziny ceramicznej z cokołu budynku.

Dom, ul. Piastów 10, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 274)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Można przypuszczać, że obecny budynek wznosi się na starym zrębie. W trakcie przebudowy w 4 ćw. XIX w. otrzymał nowy wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, rozbudowany gzyms koronujący, fryz z rozet pod nim oraz pełną attykę;

— zachować dekorację architektoniczną fasady w postaci opasek okiennych i nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta witryn w przyziemiu.

Dom, ul. Piastów 11, 2 poł. XVIII w., ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w., po 1945 r.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 86, 89, fot. 259)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul Piastów 1.

Dom zbudowany został w 2 poł. XVIII w. jako budynek trzytraktowy ze sklepioną sienią i z przechodem. W sieni umieszczono kamienny, prosty, wewnętrzny portal. ok. poł. XIX w. dom zmodernizowano, zapewne podwyższono o kondygnację i nakryto dachem płaskim. Zrezygnowano z okazalszego wystroju elewacji, którą ożywiały jedynie osie okienne oraz gzyms koronujący. W 4 ćw. XIX w. dokonano nielicznych zmian w wyglądzie budynku. Współcześnie dom był remontowany.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować dyspozycję przyziemia budynku z sienią przekrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami i sklepieniem krzyżowym oraz z przechodem krytym stropem;

— zachować w sieni wewnętrzny portal z bloków czerwonego piaskowca ujmujący zamurowany otwór wejściowy;

— zachować układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów, gzyms wieńczący, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom, ul. Piastów 12, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 275)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny budynek ukształtowany ostatecznie w 4 ćw. XIX w. wzniesiony został zapewne na starym zrębie. Otrzymał bardzo skromny wystrój elewacji w stylu znacznie uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, dekorację architektoniczną fasady w postaci opasek okiennych i nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych.

Dom przy ul. Piastów 13 zawiera zapewne stary zrąb. Jeszcze na początku XX w. był to murowany, dwukondygnacjowy dom szczytowy z czteroosiową fasadą i trójkątnym szczytem. W pierwszych l. XX w. przebudowano jego elewację zachowując bryłę. Nowy wystrój elewacji wykonano w stylu uproszczonego neoklasycyzmu wprowadzając gzymsowania i okazalsze obramienia okienne z płycinami nadokiennymi oraz gzymsami nadokiennymi. (il. Ikonografia 89) W l. 60. XX w. budynek podwyższono i radykalnie przebudowano. Dlatego też budynek nie został włączony do Spisu Dóbr Kultury Objętych Ewidencją. Warto jednak, w sprzyjających warunkach, dokonać, przy wykorzystaniu ikonografii, rekompozycji bryły i wystroju fasady.

Dom, ul. Piastów 14, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny budynek, jeden z najwyższych w pierzei, ukształtowany ostatecznie w 4 ćw. XIX w., wzniesiony został zapewne na starym zrębie. Otrzymał wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, pełną attykę i dekorację architektoniczną w postaci opasek okiennych i nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej.

Dom, ul. Piastów 15, ok. poł. XIX w., koniec XIX w., ok. 1930.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 89, fot. 260)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Obecny budynek wzniesiony został zapewne na starym zrębie, podwyższony i nakryty dachem płaskim. W końcu XIX w. otrzymał bardzo okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem i neobarokiem. Wystrój ten został usunięty ok. 1930 r. Zachowano gzyms nad przyziemiem, gzyms koronujący oraz jednoosiowy, pozorny ryzalit środkowy. Wyeksponowano tym samym neoklasycystyczną strukturę fasady. W przyziemiu wmontowano, podobnie jak w fasadzie domu rynkowego nr 21, trzy neobarokowe, profilowane, kamienne portale. Rozwiązanie to można uznać, za jeden z przejawów ówczesnych działań konserwatorskich.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową z duszą oraz stopniami z piaskowca;

— zachować układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów oraz istniejące gzymsowe podziały elewacji;

— zachować portale z czerwonego piaskowca w fasadzie budynku i krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Piastów 16, pocz. XIX w.(?), 4 ćw. XIX w., XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul Piastów 2.

Obecny budynek wzniesiony został w 4 ćw. XIX w. zapewne na starym zrębie, podwyższony i nakryty dachem płaskim. Otrzymał okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu znacznie uproszczony w XX w.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi wejściowych;

— wskazana korekta witryny w przyziemiu.

Dom, ul. Piastów 17, ok. poł. XIX w., lata 60. lub 70. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 88– 89, fot. 260)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Obecny budynek wzniesiony w l. 60. lub 70. XIX w. zapewne na starym zrębie, został podwyższony i nakryty dachem płaskim. Przepruto charakterystyczne otwory o łuku odcinkowym i zrealizowano wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu. Współcześnie w trakcie remontów usunięto ozdobne naczółki nadokienne.

W końcu XIX w. na tyłach domu nr 17 znajdowała się jednokondygnacjowa oficyna nakryta dachem dwuspadowym, a pomiędzy nią i skarpą z ul. J. Piłsudskiego założony był w obrębie parceli niewielki ogród ozdobny tworzony przez obsadzone krzewami gazony. Obecnie ogród nie istnieje.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować zabiegową klatkę schodową z duszą oraz tralkową balustradę schodów;

— zachować układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów oraz gzymsowe podziały elewacji;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej oraz portal z czerwonego piaskowca w fasadzie budynku;

— wskazane odtworzenie dekoracyjnych naczółków okiennych oraz profilowanych gzymsów nadokiennych (według ikonografii).

Dom, ul. Piastów 18, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny budynek wzniesiony został w 4 ćw. XIX w. zapewne na starym zrębie, podwyższony i nakryty dachem płaskim. Otrzymał bardzo okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu, znacznie uproszczony w XX w.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, pełną attykę, krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi w elewacji frontowej;

— wskazana korekta witryny w przyziemiu.

Dom, ul. Piastów 19, w XIX w. dom rodziny Klambtów, ok. 1600, ok. 1890–1900, nr rej. 1550/Wł z dn. 09.01.1997

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 89–90, fot. 260–262 [260], [261], [262])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Według Guttmejera obecny dom zbudowany został ok. 1600 r., na co wskazują: jego układ, sklepienie piwnicy, ceglano-kamienne mury i kamienne wsporniki odsadzki arkadowej w jednej ze ścian. Budynek zajmował przednią część wydłużonej parceli i był zapewne wąskofrontowym domem szczytowym, pierwotnie z podcieniami lub bez podcieni. Dom otrzymał układ ze skrajnie usytuowaną sienią, zasadniczo dwutraktowy ze słabo wykształconym traktem środkowym wypełnionym przez schody. W XIX w. budynek przebudowywano, ale jeszcze w końcu tego stulecia miał on elewację tylną zwieńczoną trójkątnym szczytem. Ostateczna przebudowa domu przypadła na lata ok. 1890–1900. Wówczas otrzymał on nowy, okazały wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. Podwyższono też elewację tylną, by móc założyć dach płaski. W przyziemiu budynku urządzono księgarnię. Już w l. 40. XIX w. na tyłach domu znajdowała się wolnostojąca oficyna (nr 19a), w której swą pierwszą siedzibę znalazło wydawnictwo W. W. Klambta. W l. 50. XIX w. zostało ono przeniesione do nowej siedziby przy obecnej ul. M. Kopernika, a oficynę przebudowano później na dom ogrodowy (Gartenhaus). Przebudowa ta, wnioskując ze stylu wystroju elewacji, przeprowadzona została w l. 60. lub 70. XIX w. Powstał trzykondygnacjowy budynek z dachem płaskim osłoniętym attyką, ożywiony drewnianym balkonem z ozdobną poręczą i dekoracyjnym dwuspadowym daszkiem. Wystrój elewacji zrealizowano w stylu neoklasycyzmu łączonego ze stylem arkadowym i neorenesansem florenckim. Fasada budynku skierowana była ku niewielkiemu chyba regularnemu ogrodowi ozdobnemu wypełniającemu tylną część parceli i mającemu za naturalne zamknięcie skalistą skarpę ul. J. Piłsudskiego. Ogród ten kształtowany przez gazony i nasadzenia drzew lub krzewów zdobiły także neoklasycystyczna mała architektura, rzeźba figuralna oraz dekoracyjne wazony. Na stromej skarpie zbudowano terenowe schody. Obecnie z całego założenia zachowały się tylko dawny dom ogrodowy w bardzo złym stanie technicznym oraz wolnostojący portal.

Stan zachowania domu nr 19 — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu;

— ochronie podlegają: dyspozycja przyziemia budynku z przedsionkiem przekrytym sklepieniem krzyżowym, z sienią nakrytą sklepieniem kolebkowym, a także — zabiegowa klatka schodowa ze stopniami z piaskowca oraz kamienna posadzka w sieni;

— ochronie podlega układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów, zachowany gzyms wieńczący, formy obramień okiennych z dekoracyjnymi nadokiennikami i gzymsami nadokiennymi oraz z podokiennikami w kształcie girland podwieszonych pod parapetami;

— ochronie podlega zachowany w fasadzie portal z piaskowca, witryna o konstrukcji z granitu oraz stolarka drzwi frontowych;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: przełożenie pokrycia dachowego, uzupełnienia tynków wewnętrznych, konserwacja dekoracji fasady i znajdującego się tu portalu, zachowanie krzyżowego podziału stolarki okiennej;

— wskazana rekonstrukcja zniszczonych elementów wystroju elewacji: tynkowego pseudoboniowania przyziemia, gzymsu pomiędzy II piętrem a pseudomezzaninem, obramień prostokątnych okien pseudomezzanina oraz obramionych, ślepych okulusów pomiędzy oknami pseudomezzanina (na podstawie ikonografii);

— wskazane remont dawnego domu ogrodowego oraz rekompozycja ogrodu (na podstawie ikonografii).

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegatury w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 21, XVIII w. (?), 1813, XX w., nr rej. 1439/Wł z dn. 10.07.1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 87–88, fot. 263–265 [263], [264], [265])

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Jak przypuszczał Guttmejer obecny budynek powstał w XVIII w. i w 1813 r. był tylko przebudowywany. Jest to możliwe, ale nie można wykluczyć wzniesienia obecnego domu w r. 1813, przy wykorzystaniu pozostałości dawnych murów. Budynek zbudowano jako murowany, dwutraktowy z centralnie usytuowaną sienią, dwukondygnacjowy, szczytowy, z murowanym, późnobarokowym szczytem kształtowanym względem krzywych wklęsło-wypukłych. Szczyty takie były w Nowej Rudzie dużą rzadkością. Fasadę ozdobiono okazałym, późnobarokowym, kamiennym portalem z kluczem. Około 1900 r. budynek zachowywał jeszcze dawną bryłę, fasadę i chyba także jej typowy, tradycyjny wygląd. Główny element zdobniczy stanowiły portal i kamienne obramienia okien. Zwieńczona trójkątnym szczytem elewacja tylna była odeskowana. W l. 20. XX w. w przednim trakcie budynku urządzono sklep. Wymieniono prawdopodobnie sklepienie na strop. Przepruto nową witrynę zdobioną skromną dekoracją. Budynek remontowano w 1959 r. (zbito dekorację kartusza) oraz po r. 1994. W trakcie ostatniego remontu wymieniono stolarkę okienną oraz w dość prymitywny sposób wyprowadzono tynkowe obramienia okienne.

Stan zachowania —średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz ze szczytem i formą dachu;

— ochronie podlega dyspozycja przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniem kolebkowym) przechodzącą w przechód (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami), z przedsionkiem poprzedzającym klatkę schodową (ze sklepieniem krzyżowym), z wąską lokalnością (ze sklepieniem krzyżowym) i z zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— ochronie podlegają: zarys szczytu elewacji frontowej, układ osi, późnobarokowy portal z datą 1813, kamienne, barokowe obramienia otworów okiennych w elewacji tylnej, witryna w fasadzie, krata z obejmkami i krata przewlekana, zachowane w otworach okiennych przyziemia fasady oraz w elewacji tylnej, a także — stolarka drzwi frontowych;

— wskazane podjęcie prac remontowo-konserwatorskich: przełożenie pokrycia dachowego, uzupełnienie tynków wewnętrznych konserwacja portalu przez konserwatora technologa;

— zalecane zwężenie tynkowych opasek ujmujących okna lub odsłonięcie obramień kamiennych, odsłonięcie spod tynku kamiennego parapetu okna w przyziemiu, przywrócenie krzyżowego podziału stolarki okiennej, usunięcie wtórnej okładziny ceramicznej w przyziemiu fasady;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 23, 1799, koniec XIX w., nr rej. 1441/Wł z dn. 10.07.1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 87– 88, 104a, fot. 263, 266–268 [266], [267], [268], 273)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Według Guttmejera kamienica wzniesiona w 1799 r. była zapewne budynkiem dwukondygnacjowym i kalenicowym. Obecnie trudno o tym przesądzać, ale jak na budynek kalenicowy była ona zbyt głęboka. Dom wzniesiono jako dwutraktowy, z nie wykształconym w pełni traktem trzecim, środkowym, zawierającym schody. Wzdłuż osi domu założono sień przekształconą dalej w przechód. Elewacje otrzymały tradycyjny wystrój złożony z późnobarokowych portali i z obramień okiennych. W końcu XIX w. dom przebudowano, podwyższono o półtorej kondygnacji i nakryto dachem płaskim. Wystrój elewacji wykonano w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. Zmieniono częściowo wystrój wnętrz.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła budynku wraz z formą dachu;

— ochronie podlega sklepienia piwnicy, dyspozycja przyziemia budynku z sienią (ze sklepieniem kolebkowym), z przechodem (ze sklepieniem krzyżowym), pomieszczeniem w trakcie tylnym nakrytym (ze sklepieniem krzyżowym) oraz z zabiegową klatką schodową ze stopniami z piaskowca;

— ochronie podlegają też zamurowany portal uszakowy, zachowany w sieni oraz posadzka z płyt kamiennych;

— ochronie podlegają układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, oba późnobarokowe portale w elewacjach frontowej i tylnej i obramienia okienne z dekoracyjnymi nadokiennikami,;

— ochronie podlegają stylowa, dziewiętnastowieczna stolarka okienna, stolarka portali w elewacjach frontowej i tylnej oraz krata przewlekana w otworze okiennym elewacji tylnej;

— wskazane przeprowadzenie konserwacji portali przez konserwatora technologa oraz pokrycie elewacji przyziemia tynkowym pseudoboniowaniem;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 25, 4 ćw. XVIII w. lub 1 ćw. XIX w., 4 ćw. XIX w., pocz. XX w., nr 1440/Wł z dn. 10.07.1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 87– 88, 104 c,fot. 269–271 [269], [270], [271], 273)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Jak przypuszczał Guttmejer, obecny dom został zbudowany w XVIII w. Przemawiają za tym według niego ogólna dyspozycja wnętrz i zachowana kamieniarka. Biorąc pod uwagę jej charakter, a szczególnie formy portalu można przyjąć, że budynek wzniesiono dopiero w 4 ćw. tego stulecia lub może nawet, biorąc pod uwagę trwanie form, w 1 ćwierci XIX w. Budynek wzniesiono jako dwukondygnacjowy, szczytowy i dwutraktowy z nie w pełni wykształconym traktem trzecim, środkowym (na schody) oraz ze skrajnie usytuowaną sienią łączącą się z przechodem. Wystrój elewacji frontowej tworzyły kamienny portal oraz kamienne, uszakowe obramienia okienne. W 4 ćw. XIX w. dom przebudowano. Podwyższono go o półtorej kondygnacji i nakryto dachem płaskim. Wykonano nowy wystrój elewacji wprowadzając podziały ramowy, narożne lizeny i neoklasycystyczne pseudoboniowanie przyziemia oraz naczółki okienne. Aby powiększyć sklep zwężono sień. Przebudowano częściowo przyziemie, schody i w mniejszym stopniu — piętro. Współcześnie budynek remontowano.

Stan zachowania — dobry;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykroje otworów;

— zachować ogólną dyspozycję przyziemia budynku;

— zachować piwnicę (ze sklepieniem kolebkowym, sień (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami), przechód (ze sklepieniem kolebkowym, i lokalności przyziemia nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowym, kolebkowym i kapą czeską;

— zachować podział ramowy, skrajne lizeny wielkiego porządku, gzymsowe podziały elewacji frontowej, barokowe obramienia okienne (w skrajnej lewej osi przyziemia i w partii drugiej kondygnacji), kamienny portal oraz dekoracyjne nadokienniki z trójkątnymi naczółkami i gzymsami nadokiennymi;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej, stylową stolarkę w portalu w elewacji frontowej oraz ozdobną, neobarokową kratę w oknie przyziemia tejże elewacji;

— wskazane przeprowadzenie konserwacji portalu przez konserwatora technologa, pokrycie elewacji przyziemia tynkowym pseudoboniowaniem oraz przywrócenie stolarki o krzyżowym podziale w dwóch oknach w elewacji frontowej;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Budynek przy ul. Piastów 26 zbudowany był lub zmodernizowany, zgodnie z datą z dawnego kartusza, w 1765 r. W 1984 r. został radykalnie przebudowany i utracił cechy stylowe.

Dom, ul. Piastów 27, ok. 1700–1736 (?), 1765., XX w., nr rej. 1451/Wł z dn. 09.10. 1995

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 87–88, 104 c, fot. 272– 273)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 1.

Na podstawie analizy ryciny z 1736 r. Guttmejer przyjął, że obecny dom powstał w pierwszych dziesięcioleciach XVIII w. Nie jest to jednak tak jednoznaczne, m.in. ze względu na zastosowanie także sklepień żaglastych i szczytu kształtowanego w duchu dojrzałego, a nawet późnego baroku. Za późniejszym powstaniem budynku przemawiać też mogą rozwiązania funkcjonalne, jak np. bardzo wygodna klatka schodowa, czy też powiększenie przestrzeni mieszkalnej domu o wnętrza w oficynie. Takie np. rozwiązania zastosowano w domu rynkowym nr 18 w Lewinie Kłodzkim (1773). Warto również zwrócić uwagę na fakt, że dojrzały barok pojawił się w budownictwie mieszkalnym Hrabstwa Kłodzkiego dość późno, właśnie w 4 ćw. XVIII w.

Dlatego też można przyjąć, że na miejscu obecnego budynku rzeczywiście istniał starszy dom, który jednak został przebudowany w 4 ćw. XVIII stulecia. Pełny zakres tej modernizacji nie jest znany. Można tylko przypuszczać, że przebudowano klatkę schodową, może wnętrza oficyny. Dom otrzymał kształt dwukondygnacjowego, szczytowego, i dwutraktowego domu ze skrajnie usytuowaną sienią. Wykonano też nowy wystrój elewacji ze szczytem oraz kamieniarką, w tym z portalem. Był to portal z węgarami w formie toskańkich, uproszczonych pilastrów oraz z odcinkową archiwoltą. Klucz zawierał datę 1765 i inicjały. Po 1961 r. przebudowano przyziemie poszerzając wjazd do sieni. Usunięto portal.

Stan zachowania — dobry
Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacjach oraz wykrój otworów;

— zachować ogólną dyspozycję wnętrza przyziemia, piętra budynku i oficyny oraz klatkę schodową;

— zachować piwnicę (ze sklepieniem kolebkowym), sień przyziemia (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami i z reliktem otworu drzwiowego w barokowym obramieniu), wnętrze w przednim trakcie (ze sklepieniem kolebkowym z lunetami), wnętrze klatki schodowej (ze sklepieniami odcinkowymi i żaglastymi) oraz wnętrze w przyziemiu oficyny (ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym);

— zachować gzyms koronujący elewację frontową i boczną, szczyt fasady dzielony i zwieńczony gzymsami, oraz dekorowany ozdobnymi wazonami;

— zachować kamienne obramienia okienne w drugiej kondygnacji i w partii szczytu, krzyżowe podziały stolarki okiennej oraz snycerską dekorację dachu w podwórzu.

— wskazane przywrócenie dawnego kształtu otworu wejściowego w elewacji frontowej, węższego niż obecny, zamkniętego łukiem półkolistym lub koszowym, zalecane ujęcie tego otworu kamiennym portalem, zaprojektowanym w nawiązaniu do form dawnego portalu i wzoru klucza;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. Piastów 28, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 276)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny budynek wzniesiony został w 4 ćw. XIX w. zapewne na starym zrębie, podwyższony i nakryty dachem płaskim. Otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacji frontowej oraz wykrój otworów;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, jej dekorację w postaci ozdobnych nadokienników;

— zachować krzyżowe podziały stolarki okiennej;

— wskazana korekta przebudowanego przyziemia.

Dom przy ul. Piastów 29 był około 1849 r. budynkiem murowanym, dwukondygnacjowym, z trójosiową frontową elewacją szczytową. Trójkątny szczyt był drewniany lub odeskowany. Portal o łuku koszowym zaznaczono w centrum elewacji frontowej (?). (il. Ikonografia 101, 88) Przed 1901 r. szczyt domu był już murowany, a portal znajdował się w skrajnej osi elewacji. Dom wyburzono po 1961 r.

Dom ul. Piastów 30, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w., ok. 1920–1930.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 87– 88, fot. 276)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom, ul. Piastów 2.

Obecny budynek wzniesiony został w 4 ćw. XIX w. zapewne na starym zrębie, podwyższony i nakryty dachem płaskim. Otrzymał wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neogotykiem tudorowskim (charakterystyczne, załamane bocznie gzymsy nadokienne). W l. ok. 1920–1930 wykonano nowy, obecny, neoklasycystyczny wystrój elewacji wzbogacony dekoracją geometryczną.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacjach oraz wykrój otworów;

— zachować podziały kanelowane lizeny wielkiego porządku, gzyms koronujący, tynkowe opaski okienne połączone z trójkątnymi płycinami, portal (wgłębny, zaakcentowany pseudoboniowaniem), prostokątne, koncentryczne płyciny w osi elewacji z portalem oraz stolarkę okienną i drzwiową;

— wskazana korekta przebudowanego przyziemia.

Ochroniepolega figura św. Jana Nepomucena z 1752 r., usytuowana przy korycie Włodzicy, na północnym krańcu ul. Piastów, wpisana do rejestru zabytków decyzją nr 589 z dn. 17.02.1983 r. (fot. 277)

ul. Przechodnia (Długa Dzielnica)

(Verbindungsstraße)

Ulica ta o charakterze łącznikowym została wytyczona przed 1889 r. na tyłach działek przy ul. Nadrzecznej. Łączyła ul. Piastów, poprzez pl. Grunwaldzki, z ul. J. Piłsudskiego i dalej — z Towarową. Obecnie dolna część tej ulicy zwana jest ul. Przechodnią, a górna jej część nazywana w przeszłości Szkolną (Schulstraße) nosi nazwę M. Kopernika. (il. II, fot. 292) Przy zachodniej pierzei dolnej części ulicy Przechodniej, znajdowały się tyły działek ul. Nadrzecznej (z zabudową gospodarczą), a przy pierzei wschodniej zbudowano na pocz. XX w. dwa nowe domy mieszkalne, nr 1–3, pierwszy w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, a drugi, okazalszy — w stylu neorenesansu łączonego z neobarokiem. (fot. 292) Współcześnie wzniesiono przy ul. Przechodniej bloki mieszkalne oraz zakład przemysłu włókienniczego. Obecnie zachowane są przebieg i szerokość ul. Przechodniej (według stanu z końca XIX w.). Nawierzchnie ulicy współczesne. Linię zabudowy ulicy wyznaczają wolnostojące budynki, wzniesione głównie w l. 60 i 70. XX w.

Dom, ul. Przechodnia 1, ok. 1890–1900

(il. Kartografia 2– 3, fot. 292)

Budynek wzniesiony na nowej parceli, wydzielonej z dawnych, wydłużonych działek należących do domów przy wschodniej pierzei ul. Piastów, otrzymał wystrój elewacji w stylu uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, układ osi okiennych w elewacjach oraz wykrój otworów;

— zachować gzyms działowy i koronujący, nadokienniki z fryzami figuralnymi, wsparte na kariatydach oraz stolarkę okien i drzwi.

Dom, ul. Przechodnia 3, ok. 1880–1889

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], fot. 292)

Okazały budynek wzniesiony na nowej parceli, wydzielonej z dawnych, wydłużonych działek należących do domów przy wschodniej pierzei ul. Piastów, otrzymał bogaty wystrój elewacji w stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem. Dom zaznaczono już na planie miasta z 1889 r.

Stan zachowania — w trakcie generalnego remontu.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem w fasadzie oraz z dachem mansardowym z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych w elewacjach, wykroje otworów, podziały elewacji (pilastry wielkiego porządku), gzymsowania, rozbudowane obramienia okienne złożone z dekoracyjnych płycin nadokiennych, naczółków i gzymsów;

— zachować stylową stolarkę okien i drzwi.

ul. Zaułek

(fot. 291)

Ulica ta już w 1 poł. XVIII w. była przedłużeniem ul. Nadrzecznej w kierunku północnym (ku wsi Drogosław) i miała charakter lokalnej drogi. Biegła wzdłuż koryta Włodzicy. Nie była w całości zabudowana. Taki charakter zachowała do dziś.

Około 1736 r. zabudowę ulicy tworzyły dwa skupiska budynków. Jeden zespół złożony z trzech budynków podcieniowych nr 1–3 (przy wschodniej pierzei) łączył się z szeregiem domów przy ul. Nadrzecznej. Drugie, większe zgrupowanie budynków znajdowało się po przeciwległej stronie ulicy, w niewielkim zakolu koryta Włodzicy. Tak przedstawiający się układ zabudowy ulicy pozostał bez większych zmian ok. 1855 r. Przed 1889 r. domy podcieniowe nr 1–3 przebudowano likwidując podcienia. Dlatego też budynki te są cofnięte względem domów przy ul. Nadrzecznej. Domy 1–3 zostały podwyższone i otrzymały elewacje charakterystyczne dla budownictwa czynszowego, w stylu neoklasycyzmu (nr 1) i bezstylową (nr 3). Domy nr 5 i 10, powstałe w 4 ćw. XVIII w. lub w 1 ćw. następnego stulecia zachowały swe dawne bryły i gabaryty. W 2 poł. XIX w. i na początku obecnego wieku przy północnym odcinku ul. Zaułek wzniesiono nieliczne, wolnostojące domy. (il. Kartografia 1– 2,Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) Współcześnie zachowane są przebieg i szerokość ulicy oraz jej połączenia z ul. Nadrzeczną oraz J. Piłsudskiego (według stanu z końca XIX w.). Nieczytelna jest linia zabudowy ulicy. Nawierzchnie ulicy Zaułek współczesne. Zabudowę ulicy tworzą obecnie pojedyncze budynki, w dużym stopniu współczesne. Zachowała się też skromna zabudowa gospodarcza.

Stylowa zabudowa ulicy Zaułek wyburzona po r. 1961

Niewielki dom nr 5 powstały w 4 ćw. XVIII w, lub w 1 ćw. XIX stulecia był dwukondygnacjowym, szczytowym budynkiem (z trójkątnym szczytem). Miał układ dwutraktowy ze skrajną sienią. Sień w przednim trakcie oraz wnętrza w trakcie tylnym nakryte były sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Kamienny portal o łuku koszowym (z kluczem) zdobiony był tablaturą. Dom przebudowano w 2 poł. XIX w.

Drugi budynek nr 10, również z 4 ćw. XVIII w, lub z 1 ćw. XIX w., był dwukondygnacjowy, szczytowy i zwieńczony pięciobocznym szczytem. Miał układ dwutraktowy z centralnie usytuowaną sienią. W elewacji frontowej znajdował się kamienny portal o łuku odcinkowym. Dom nakryty był dachem łamanym.

ul. Cicha (Dolina Woliborki)

Schwarzbachgrund, (ok. 1895), Schweizergrund (1921)

Dolina potoku Woliborki, lewego dopływu Włodzicy zwana była od średniowiecza Galgengrund, gdyż już w 1442 r. znajdowały się tu dobra należące do sędziostwa związanego z Drogosławiem i Nową Rudą. Wzdłuż potoku Woliborki biegła stara droga łącząca Nową Rudę i Zacisze (Buchau), obecna ul. Cicha. W XIX w. nie zmieniono jej przebiegu, tylko po wzniesieniu wiaduktu drogowego na linii ul. J. Piłsudskiego utrwalił się podział ulicy Cichej na jej część o charakterze miejskim i wiejskim. W l. 1879/1880 przerzucono nad ulicą wiadukt kolejowy, a w końcu XIX w. ocembrowano brzegi koryta potoku. (il. Ikonografia 102– 103, fot. 302– 303)Zabudowa ul. Cichej zmieniała się. Początkowo, w 3 ćw. XVI w., na stokach Góry Ruda i wzgórza Hopfenberg powstawały posiadłości mieszczańskie, najczęściej ogrody z zabudową lub też wznoszono pojedyncze domostwa. W 1736 r. zabudowę ulicy stanowiły różnorodnie sytuowane budynki szczytowe i szerokofrontowe. Największe skupisko zabudowy znajdowało się przy ujściu Woliborki do Włodzicy. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W końcu XIX w. i na przełomie wieków przekształcano zabudowę ul. Cichej. Około 1900 r. zaczęto tu wznosić nowe domy mieszkalne, w tym z przedogródkami (Vorgarten). Domy przebudowywano też w l. ok. 1910 r. W r. 1928 wzniesiono koło młyna nowy zakład kąpielowy (Badeanstallt) połączony z oczyszczalnią ścieków.

Współcześnie zachowane są przebieg i szerokość ul. Cichej przechodzącej dalej w drogę gruntową. Linia zabudowy nieregularna. Nawierzchnie ulicy współczesne. Zabudowę ulicy tworzą nieliczne, budynki, murowane i tynkowane, w części ulicy bliższej miasta maksymalnie czterokondygnacjowe. W dalszej partii ul. Cichej — głównie dwukondygnacjowe. Zachowało się kilka domów reprezentujących tradycyjne budownictwo z początku XIX w. (nr 2, 16 i dom bez numeru zbudowany w 1817 r.)[85]. Inne domy reprezentują skromne budownictwo czynszowe 2 poł. XIX w. oraz postsecesję. Wyburzono zabudowę na miejscu dawnej katowni.

Dom, ul. Cicha 1, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w., pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], fot. 293)

Zabudowa na miejscu obecnego budynku istniała już w 1736 r. Została zaznaczona także na planie miasta z 1855 r. Tworzyły ją wówczas cztery budynki, dwa szerokofrontowe (nr 1 i 3?) oraz dwa szczytowe (nr 7 i 9?). Można domniemywać, że na miejscu pierwszego, zachodniego budynku szerokofrontowego i przy wykorzystaniu jego murów wzniesiono w 4 ćw. XIX w. obecny dom nr 1. Otrzymał on skromny wystrój elewacji m.in. z kamiennym, profilowanym portalem i niszą kapliczną. Na początku XX w. dom modernizowano.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku, dach naczółkowy z oknem powiekowym oraz ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, profilowany portal z czerwonego piaskowca, neomanierystyczną stolarkę drzwi frontowych i ozdobną stolarkę okienną.

Dom, ul. Cicha 2, 1815, 2 poł. XIX w., pocz. XX w.

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 6, [6A], [6B], [6C], 104 b, fot. 295–298 [295], [296], [297], [298])

Ten zbudowany w 1815 r. dwukonygnacjowy dom nakryty dachem dwuspadowym reprezentuje tradycyjne budownictwo wiejskie, stosowane przy wznoszeniu znaczniejszych budynków mieszkalnych, czy też obiektów użyteczności publicznej. Jest to odpowiednik typu domu z piętrem o konstrukcji ryglowej — dom z murowanym przyziemiem i drewnianym piętrem o konstrukcji blokowej. W murowanym przyziemiu domu nr 2 zastosowano kamieniarkę. Okna otrzymały kamienne obramienia, a otwór wejściowy zaakcentowano kamiennym, późnobarokowym portalem. W 2 poł. XIX w. lub na początku XX w. piętro budynku otynkowano, a dach i szczyty pokryto eternitem.

Stan zachowania — zły.
Budynek niedostępny ze względu na zagrożenie katastrofą budowlaną.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne z czerwonego piaskowca, portal z czerwonego piaskowca, zdobiony tablaturą, zaopatrzony w klucz z datą 1815, kotwicą, inicjałami M. F. oraz numerem domu No 188;

— przywrócić krzyżowy podział stolarki okiennej;

— podjąć w trybie pilnym prace zabezpieczająco-remontowe;

— wskazana konserwacja portalu przez konserwatora-technologa.

Ochronie podlega późnobarokowa figura św. Jana Nepomucena z 1812 r. usytuowana przed elewacją frontową budynku przy ul. Cichej 2. (fot. 298)

Dom, ul. Cicha 3, ok. poł. XIX w., pocz. XX w.

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C], fot. 293)

Uwagi o poprzedniej zabudowie ⇒ dom przy ul. Cichej 1.

Obecny dom wzniesiono na początku XX w. być może przy wykorzystaniu reliktów budynku z ok. poł. XIX w. Wystrój elewacji zrealizowano w stylu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu. Charakterystyczne obramienia okienne z przewiązkami są typowe dla początku XX w.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne i kamienny, profilowany portal;

— zachować, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi frontowych.

Dom, ul. Cicha 10, ok. poł. XIX w., pocz. XX w.

(il. Kartografia 2– 3)

Obecny dom wzniesiono na początku XX w. być może przy wykorzystaniu murów budynku z ok. poł. XIX w. Budynek otrzymał bardzo skromny wystrój elewacji kształtowany w duchu bardzo uproszczonego neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, profilowany portal z czerwonego piaskowca oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Cicha 11, ok. poł. XIX w., ok. 1900–1910

(il. Kartografia 2– 3, fot. 294)

Obecny budynek ukształtowany został ostatecznie w l. 1900–1910 w wyniku przebudowy starszego budynku istniejącego już ok. poł. XIX w. Nowy wystrój komponowanej elewacji frontowej zaprojektowano w stylu neoklasycyzmu łączonym z typem budownictwa rodzimego (Heimatstil) oraz secesją.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze skrajnymi pseudoryzalitami pozornymi, w tym jednym podwyższonym, dachy mansardowe skrajnego ryzalitu oraz korpusu budynku (z wystawką i lukarnami) a także ceramiczne pokrycie dachów;

— zachować układ osi okiennych w elewacji frontowej, kształty otworów, klinkierową okładzinę przyziemia, tynkowe boniowane lizeny ujmujące naroża pseudoryzalitów, tynkowe obramienia okienne oraz drzwiowe, a także stylową stolarkę okienną i drzwiową, zewnętrzną i wewnętrzną.

Dom, ul. Cicha 16, 1816, ok. 1930

(il. Kartografia 1–3, [1], [2], [3], Ikonografia 104 b, fot. 299– 300)

Dom tworzący dawniej, wraz z innymi szerokofrontowymi budynkami najstarszy zrąb zabudowy doliny Woliborki, reprezentuje tradycyjne budownictwo. Zbudowany w 1816 r. z kamienia i zaopatrzony w kamienny późnobarokowy portal nie odbiegał znacznie od niektórych budynków miejskich, jak np. domu nr 14 przy ul. Kościelnej. Należał do rodziny Opitzów. W l. 30. XX w. dom został przebudowany.

Stan zachowania — zły.

Budynek w trakcie remontu.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z formą dachu;

— zachować układ osi, kształty otworów, obramienia okienne z czerwonego piaskowca, portal z czerwonego piaskowca z kluczem (z datą 1816, kotwicą i inicjałem O) oraz stolarkę drzwi frontowych z ozdobnymi gałkami, zamkiem, osadzoną na zawiasach pasowych;

— przywrócić gładkie tynki zewnętrzne na zaprawie wapiennej oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazana konserwacja portalu i stolarki drzwi frontowych przez konserwatora-technologa.

Budowle techniczne

Wiadukt kolejowy nad doliną Woliborki, ul. Cicha, 1879/1880

(il. Kartografia 3, Ikonografia 102– 103, fot. 302– 303)

Nowym elementem architektonicznego obrazu miasta stał się wiadukt kolejowy wzniesiony w l. 1879/1880, przerzucony nad doliną Woliborki. Najwyższy w Niemczech uznawany był za śmiałą konstrukcję. Na czterech kamiennych, lub licowanych kamieniem, trapezowych pylonach, przeprutych trzema łukami konstrukcyjnymi oparto żelazną kratownicę z torowiskiem. Podobnie skonstruowano inne wiadukty na linii z Wałbrzycha do Nowej Rudy. Ze względu na to, że wiadukt jest budowlą techniczną trudno mówić o jakimś jego konkretnym stylu, ale można zauważyć odniesienia do neogotyku w formach wykrojów łuków konstrukcyjnych.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega konstrukcja wiaduktu z żelaznej kratownicy z torowiskiem oparta na czterech licowanych kamieniem lub kamiennych, trapezowych pylonach, przeprutych trzema łukami konstrukcyjnymi;

— obiekt kwalifikuje się jako zabytek techniki do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Przedmieściena wzniesieniach Hopfenberg i Koberberg oraz u podnóża Góry Ruda

Budynkiużyteczności publicznej

Starostwopowiatowe (Landratsamt),ob siedziba Urzędu Gminy Nowa Ruda, ul. Niepodległości 2, 1877

(il. Kartografia 2– 3, fot. 319– 320)

W 1855 r. Nowa Ruda stała się miastem powiatowym. Starosta urzędował początkowo w gospodzie Taberne w rynku. W 1877 r. przeniósł się do nowego budynku wzniesionego na wzgórzu Hopfenberg, przy ul. Kłodzkiej (Niepodległości). Swoją siedzibę miał tu też okręgowy urząd stanu cywilnego (Kreisständeamt).

Nowy, efektowny budynek urzędowy wzniesiony z czerwonego piaskowca i zbudowany w stylu florenckiego neorenesansu szkoły berlińskiej był krytykowany przez współczesnych ze względu na duże koszty budowy, podatność na zawilgocenie kamiennych ścian oraz małą funkcjonalność. W l. 50. XX w. budynek był siedzibą szkoły policyjnej, następnie sądu i prokuratury.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku (z ryzalitami w elewacjach) oraz spłaszczony, czterospadowy dach głównego korpusu budynku (z lukarnami);

— zachować dyspozycję wnętrz I i II kondygnacji z holem nakrytym sklepieniem żaglastym oraz z reprezentacyjną klatką schodową z kamiennymi stopniami i kutą balustradą;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowane płaszczyzny elewacji z bloków czerwonego piaskowca, licówkę elewacji ryzalitu w elewacji tylnej (z szarego piaskowca);

— zachować kamienne, przemienne boniowania naroży, kamienne boniowane lizeny i pilastry w partii ryzalitów, gzymsowania, rozbudowaną strefę wieńczącą kryjącą pseudomezzanino;

— zachować portal kolumnowy z piaskowca, rozbudowane obramienia okienne w ryzalicie w elewacji bocznej (z kamiennymi, dekorowanymi przyłuczami), kamienne obramienia otworów, kamienne gzymsy nadokienne powtarzające zarys łuków okien oraz stylową stolarkę drzwi frontowych i okienną oraz wewnętrzną stolarkę drzwiową w formie portali.

Budynek z garażami i mieszkalnym piętrem należący do starostwa, ob. budynek biurowy należący do Urzędu Miasta i Gminy, ul. Niepodległości 4, ok. 1920–1930

(fot. 321)

Początkowo obok urzędu zbudowano stajnię. Później wzniesiono garaż na samochody. Nowy budynek ukształtowano w duchu neobaroku łączonego z modernizmem.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z filarowym podcieniem, dach mansardowy z oknami połaciowymi oraz ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowane, kamienne elewacje przyziemia i filarów podcienia (zbudowanych z bloków czerwonego piaskowca) oraz stolarkę okienną;

— zachować klatką schodową z ozdobną, metalową balustradą.

Sąd, obecnie Komenda Policji, ul. Bohaterów Getta 29, 1887–1889

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 109, fot. 322–324 [322], [323], [324])

Od XV w. rozprawy sądowe odbywały się w sali ratusza. W XIX w. Nowa Ruda podlegała też królewskiemu sądowi, początkowo z siedzibą w Radkowie (Land- und Stadtgericht zu Neurode und Wünschelburg). Od 1832 r. działał w Nowej Rudzie królewski sędzia miejski (Kgl. Stadtrichter), a w 1849 r. powstała w Nowej Rudzie trzyosobowa komisja sędziowska, która nadal przeprowadzała rozprawy w ratuszu. Tu też znajdowały się areszt i więzienie. Dopiero w l. 1887–1889 sąd otrzymał nową siedzibę, okazały, budynek zbudowany na wzniesieniu Koberberg. Budynek ten wzniesiony został w stylu neorenesansu nawiązującego do renesansu niderlandzkiego. Do lat 50. XX w. budynek użytkowano jako sąd. Później stał się siedzibą komendy policji.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku (z ryzalitami zwieńczonymi szczytami), dach czterospadowy ze szczytami i lukarnami oraz ceramiczne pokrycie dachu z szarej dachówki;

— zachować zestawienie płaszczyzn elewacji licowanych cegłą klinkierową z artykulacją i obramieniami otworów zrealizowanymi z kamienia;

— zachować układ osi okiennych, wykroje otworów, gzymsowania elewacji, w tym szczytów, kamienny portal w elewacji frontowej, kamienne ozdobne obramienia okien w ryzalicie w fasadzie, zróżnicowane, kamienne obramienia okien poszczególnych kondygnacji, metalowe elementy zdobnicze szczytów oraz stylową stolarkę drzwi wejściowych a także okienną;

— zachować komponowane, kamienne schody poprzedzające elewację frontową budynku (od ul. Bohaterów Getta).

Więzienie, ul. Bohaterów Getta 27, 1887–1889

(fot. 325)

Więzienie z 12 celami reprezentuje użytkowe budownictwo ceglane.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim, rustykę przyziemia oraz licowanie elewacji cegłą klinkierową;

— zachować układ osi okiennych oraz wykroje otworów i stolarkę okienną.

Dawne budynki poczty

W l. 20. i 40. XIX w. funkcjonowała placówka pocztowa w Nowej Rudzie, której zakres działalności był systematycznie rozszerzany. W 1844 r. powstało połączenie kurierskie z Bruomowem i wprowadzono kursy pocztowe (Fahrpost) do Kłodzka i Wałbrzycha. Placówkę pocztową prowadził kupiec Hentschel w swoim domu rynkowym (nr 3) zwanym Bömische Hof. Od 1854 r. zapoczątkowano także kursy pocztowe do Świdnicy, Broumova, Barda, Ząbkowic i Dzierżoniowa. A w l. 1863–1864 zaczęło działać połączenie telegraficzne z Kłodzkiem i Wałbrzychem.

W 1858 r. powstała w Nowej Rudzie spedycja pocztowa pierwszej klasy z nową siedzibą przy górnym odcinku ul. Kościelnej, na miejscu zakupionych trzech domów mieszczańskich. Inny urząd pocztowy znajdował się przy ul. Cmentarnej, który w 1879 r. został przeniesiony na ul. Armii Krajowej . Nadal funkcjonowała poczta na ul. Kościelnej.

Poczta, ul. Niepodległości 1, 1911

(il. Kartografia 3, Ikonografia 108 , fot. 326)

Zbudowana w duchu neoklasycyzmu, a kamienny portyk w fasadzie ukształtowano w nawiązaniu do architektury rewolucyjnej końca XVIII w. Budynek jest przykładem dobrej architektury i wyróżnia się oryginalnością kompozycji bryły, która jest głównym elementem oddziaływania architektury budynku. W syntetycznym ujęciu form poczta reprezentuje awangardowy kierunek w architekturze niemieckiej prowadzący do wykształcenia się niemieckiego modernizmu lat 20. i 30. XX w. O nowoczesności architektury budynku świadczy też porównanie go ze wzniesionym także w 1911 r. noworudzkim szpitalem górniczym, silnie jeszcze związanym z tradycją dziewiętnastowiecznego historyzmu.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę dwuskrzydłowego budynku z narożnym półcylindrycznym ryzalitem oraz z kamiennym, neoklasycystycznym portykiem (z datą 1911) w elewacji frontowej;

— zachować czterospadowe dachy z wystawką nad fasadą, z lukarnami oraz z wysuniętymi okapami;

— zachować nietynkowane: cokół z czerwonego piaskowca oraz wykonane z tego materiału elewacje portyku w fasadzie;

— zachować układ osi okiennych, wykroje otworów, secesyjną stolarkę okienną a także balkon (z żeliwną balustradą) w elewacji bocznej;

— zachować kamienne schody terenowe poprzedzające fasadę budynku.

Stara szkoła katolicka

Na początku XIX w. w l. 1808/1809 dwuklasowa szkoła znajdowała się w domu sąsiadującym z plebanią. W r. 1818 zaadaptowano na potrzeby szkoły budynek przy ul. Kościelnej. Następnie na cele szkolne adaptowano w r. 1822 w dom przy cmentarzu. Szkoła ta jednak nie odpowiadała potrzebom, gdyż w 1826 r. na gruncie dawnego dworskiego folwarku zbudowano nową szkołę. Znalazły się w niej 4 klasy i 2 mieszkania dla nauczycieli. Szkoła ta już w 1842 r. była przepełniona, w związku z czym wynajmowano pomieszczenia w innych budynkach w mieście. Szkoła szybko niszczała, o czym świadczy zawalenie się w 1859 r. stropu jednego z pomieszczeń.

Nowa szkoła katolicka, ob. Szkoła Podstawowa nr 1, ul. M. Kopernika 6a

(fot. 327)

W latach 1882–1884 zbudowano na wzniesieniu Hopfenberg nową szkołę katolicką. Zawierała ona 18 pomieszczeń lekcyjnych, salę egzaminacyjną i mieszkania dla nauczycieli oraz dla szkolnych służących. Szkołę zbudowano w stylu historyzmu (neoklasycyzm połączony ze stylem arkadowym nawiązującym do stylu florenckiego szkoły berlińskiej). Neoklasycyzm wyraził się w formach pseudoboniowania, lizen, dekoracyjnych płycin, a styl arkadowy — w kształtach okien i łukowych gzymsów nadokiennych. W 1897 r. przebudowano salę egzaminacyjną na 2 klasy, a w 1910 r. przeprowadzono remont budynku. Ze względu na usytuowanie szkoły na wzniesieniu jest ona wyeksponowana w panoramie miasta. W 1885 r. przed szkołą ustawiono pomnik żołnierzy (Kriegerdenkmal) przeniesiony tu ze wzgórza Koberberg (między ul. Kopernika i Niepodległości)[87].

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pseudoryzalitem w fasadzie i dwoma skrzydłami bocznymi w elewacji tylnej, ujmującymi wewnętrzny dziedziniec; zachować dach płaski;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, boniowanie przyziemia, lizeny wielkiego porządku, gzymsowe podziały elewacji, attykę, tynkowe obramienia okienne, nadokienniki w formie profilowanych gzymsów nadokiennych i fryzu arkadowego oraz krzyżowy podział stolarki okiennej i stolarkę drzwi wejściowych.

Gimnazjum,ob. gimnazjum nr 1, 1909, ul. M. Kopernika 6 b

(fot. 328– 329)

Gimnazjum wzniesiono w stylu neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem, nawiązującym do architektury czasów fryderycjańskich. Ze względu na usytuowanie szkoły na wzniesieniu jest ona wyeksponowana w panoramie miasta.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitami markowanymi w tynku i zwieńczonymi szczytami (w elewacjach frontowej i tylnej), zachować naczółkowy dach z lukarnami i oknami powiekowymi oraz ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowany cokół z czerwonego piaskowca, boniowane lizeny narożne i międzyokienne, gzymsy, obramienia szczytów nad ryzalitami pozornymi, opaski ujmujące osie okienne i szczyty w elewacjach bocznych;

— zachować pseudoportal z czerwonego piaskowca w fasadzie budynku, obramienia okienne z podokiennikami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Sala gimnastyczna przy gimnazjum nr 1, 1909, ul. M. Kopernika 6b

(fot. 330)

Zbudowana została w stylu neoklasycyzmu.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku wraz z różnej wielkości dachami czterospadowymi, mansardowymi i naczółkowymi, ożywionymi lukarnami; zachować ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych kształty otworów, lizeny narożne i międzyokienne, gzyms wieńczący, krzyżowy podział stolarki okiennej, oraz stolarkę drzwi frontowych;

— wskazane osuszenie znacznie zawilgoconych murów budynku.

Dawneszpitale

Od 1569 r. obok łaźni funkcjonował także szpital. Był to właściwie przytułek dla ubogich. Znajdował się nad korytem Włodzicy, u stóp Wzgórza Zamkowego, na tyłach folwarku przy zamku, na miejscu obecnego budynku przy ul. Podjazdowej 12. Szpital ten założony przez protestanckich właścicieli dóbr wzmiankowany był w 1572 r. jako Hospital vor dem Vorstadt. Początkowo szpitalem administrował zarząd parafii, a od 1599 r. — odrębny zarząd. W 1631 r. szpitalem zarządzały dominium i miasto. Na pocz. XVIII w. przytułek dawał schronienie 12 ubogim, a innych tylko wspomagał finansowo. Po 1885 r. zarząd szpitalem przejęty został przez miasto i budynek przeznaczono na dom starców i sierociniec. Później podopiecznych przeniesiono do domu przy ul. Kościelnej, a szpital sprzedano osobie prywatnej. Budynek ten użytkowany był jeszcze w XIX w. i zapewne wówczas przebudowywany. Podwyższony o kondygnację otrzymał skromny wystrój w stylu prostego neoklasycyzmu. W XX w. również go przebudowano, w wyniku czego utracił w dużym stopniu cechy stylowe. W 2 poł. XVIII w. opieka medyczna w mieście była już trochę lepsza. Odnotowano wówczas dwie łaźnie miejskie, aptekę, czynną od r. 1719 r. dwóch chirurgów i dwie akuszerki zajmujące się także chorymi. W 1808 r. wzmiankowano po raz pierwszy chirurga miejskiego i lekarza z Kłodzka, a w latach 1817–1850 leczeniem chorych zajmował, głównie chirurg, pracujący pod kontrolą lekarza okręgowego z Kłodzka. W 1 ćw. XIX w. władze miasta projektowały powstanie deputacji do spraw ubogich (Armendeputation). Ok. 1800 r. powstała kasa ubogich (Armenkasse, Armeninstitut). Dążono też do założenia nowocześniejszego szpitala miejskiego. W 1828 r. wykupiono na ten cel dom przy ul. Zaułek. Był to dwukondygnacjowy budynek nakryty dachem naczółkowym. Szpital zaczął działać od 1829 r., a fundusze na jego utrzymanie uzyskiwano z mieszczańskich fundacji i legatów[88]. Niewielki szpital był około połowy XIX w. zbyt mały, w związku z czym na sąsiedniej działce od strony ul. J. Piłsudskiego zbudowano nowy, obecny. Stary szpital stojący obok nowego istniał jeszcze na pocz. l. 60. XX w.

Szpital „Maria Hilf”, obecnie Zakład Opieki Zdrowotnej, ul. J. Piłsudskiego 16, przed 1854, 1855, 1878–1880, 1908, 1912–1913

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 110–111, fot. 331–333 [331], [332], [333])

W 1854 r. władze miejskie kupiły dom i grunt przy ob. ul. Piłsudskiego. Dom ten po przebudowie w 1855 r. na szpital zawierał 8 izb dla chorych i dwie izby (dla pielęgniarki i lekarza). Wzniesiono też wówczas kaplicę. Zamierzano sprowadzić siostry szarytki (Bärmherzige Schwester), ale w efekcie pracę w szpitalu rozpoczęły franciszkanki z Ziębic. Nowy szpital nazwano szpitalem miejskim (Städtische Krankenhaus). W l. siedemdziesiątych XIX w. także i ten szpital był zbyt mały i nienowoczesny, w związku z czym rozbudowano go w latach 1878/1879. Piwnice i parter budynku przeznaczono na cele gospodarcze, obie górne kondygnacje — dla chorych, a poddasze — na mieszkania. Szpital otwarto w 1879 r. Wzniesiono też neogotycką kaplicę szpitalną, poświęconą w 1880 r. Ołtarz główny dla niej wykonał monachijski architekt Margraf, obraz ołtarzowy namalował pochodzący z Nowej Rudy monachijski malarz historyczny Joseph Zenker, a obraz Serca Jezusowego wyszedł spod pędzla profesora Richtera z Kłodzka. Szpital zwany Maria Hilf, przebudowany został w 1908 r., i rozbudowany w r. 1912. Twórcą koncepcji rozbudowy był powiatowy architekt Gaffron, a jej realizatorem — inny architekt powiatowy Lauterbach. Przede wszystkim na południe od głównego korpusu szpitala wzniesiono nowe, czterokondygnacjowe skrzydło budynku. Przebudowano także wnętrza korpusu szpitala i urządzono wnętrza w nowym skrzydle południowym. Powstał nowy holl, obok kaplica z zakrystią, a poniżej kostnica z dużym pomieszczeniem przeznaczonym na uroczystości pogrzebowe. W 1913 r. szpital oddano do użytku. Mógł przyjąć ok. 500 chorych.

Ze względu na liczne przebudowy szpital jest budynkiem niejednorodnym pod względem stylistycznym. Starsza część budynku zwrócona ku ul. J. Piłsudskiego zbudowana została w stylu neoklasycyzmu łączonego z neogotykiem. Kaplicę wzniesiono w stylu neogotyku. Do bryły starszego budynku i jego stylistycznego charakteru nawiązuje architektura nowego skrzydła, komponowanego w szczegółach według estetyki pierwszych dziesięcioleci XX w. W 1928 r. na terenie przyszpitalnego ogrodu warzywnego urządzono ogród wypoczynkowy.

Ok. 1986 r. skrzydło budynku spłonęło. Zostało odbudowane w nawiązaniu do dawnego kształtu.

Stan zachowania: średni, budynek częściowo w trakcie remontu;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną, trójskrzydłową bryłę budynku z wyodrębnioną przestrzennie kaplicą szpitalną, ze skrzydłami ożywionymi ryzalitami i szczytami oraz z dachami dwuspadowymi z lukarnami i dwiema sygnaturkami;

— zachować sklepienie krzyżowe kaplicy szpitalnej;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia otworów wyrobione w tynku i wykonane z bloków czerwonego piaskowca, a także krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazane przywrócenie pierwotnej dyspozycji wnętrza kaplicy szpitalnej, obecnie przekształconej wskutek przebudowy, i rewaloryzacji; zalecana rewaloryzacja kaplicy;

— wskazane przekrycie dachów szarą dachówką ceramiczną i scalenie poprzez detal architektoniczny elewacji części obecnie odbudowanej (po pożarze) z zachowaną częścią budynku.

Drukarnia W. W. Klambta,obecnie zespół szkół z liceum ogólnokształcącym i zawodowym poligraficznym oraz ze szkołą zasadniczą, ul. M. Kopernika 8, ok. 1860–1870, pocz. XX w.

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 107, fot. 334–336 [334], [335], [336])

Druga drukarnia W. W. Klambta założona została około połowy XIX w. i czynna była do r.1945. Była też systematycznie rozbudowywana, dlatego nie jest budynkiem jednorodnym pod względem stylistycznym. Najstarsza jest jej parterowa część reprezentująca skromne budownictwo ceglane, zwrócona szczytowo ku ulicy. Z początku XX w. pochodzą sąsiedni dwukondygnacjowy ceglany budynek oraz część produkcyjna z elewacjami licowanymi cegłą i z dachem pilastym.

Po 1945 r. drukarnia została zamieniona na drukarnię państwową podlegającą Centralnemu Zarządowi Państwowych Zakładów Graficznych. W 1946 r. otwarto przy niej Państwową Szkołę Graficzną, przekształconą później w Gimnazjum Graficzne. W l. 1951/1952 powstała w jego miejsce Zasadnicza Szkoła Poligraficzna, zmieniona w l. 60. XX w. w Zespół Szkół Zawodowych, który w l. 70. XX w. przekształcono na Liceum Zawodowe Poligraficzne. Ono z kolei stało się w 1985 r. Technikum Poligraficznym. Oprócz dawnej drukarni szkoła użytkowała także sąsiednią willę, przy ul. Kopernika 10 oraz dwa domy przy ul. Niepodległości 6–8 (internat). W 1967 r. modernizowano wnętrza drukarni oraz dobudowano nową, parterową jej część o funkcjach produkcyjnych.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryły budynków wraz z formami dachów;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, klinkierowe okładziny elewacji, podziały gzymsowe obramienia okien w elewacjach części produkcyjnej z pocz. XX w. oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Willarodziny Rose, obecnie budynek socjalny Technikum Poligraficznego, ul. M. Kopernika 10, 1886

(il. Kartografia 2–3, fot. 337–339 [337], [338], [339])

Należała do rodziny Rose spowinowaconej z rodziną Klambtów. Willa zbudowana została w stylu budownictwa ceglanego odnoszącego się do architektury średniowiecznej (romanizmu i gotyku), renesansu oraz manieryzmu. Przy willi wzniesionej na dość dużej działce urządzono ogród, z którego zachował się częściowo starodrzew. Współcześnie dobudowano do tylnej elewacji wilii jednokondygnacjową przybudówkę. Przekształcono ogród, sytuując w jego tylnej części boisko szkolne.

Stan zachowania — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z narożną wieżą, ryzalitami zwieńczonymi ozdobnymi szczytami i z nadwieszonymi wieżyczkami;

— zachować formę dachu mansardowego z lukarnami i metalowym grzebieniem, zachować dwuspadowe dachy ryzalitów, namiotowy dach wieży, namiotowe dachy lukarn i stożkowe zadaszenia nadwieszonych wieżyczek;

— zachować pierwotny układ wnętrz I i II kondygnacji z reprezentacyjną klatką schodową, polichromowane stropy pseudobelkowe klatek schodowych oraz zachowaną dekorację sztukatorską stropów;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowany cokół oraz dekorację zwieńczeń szczytów (z czerwonego piaskowca), gzymsy i obramienia szczytów (z cegły), okładzinę elewacji z cegły klinkierowej;

— zachować formę pseudologii arkadowej w przybudówce mieszczącej schody na I piętro, portale z czerwonego piaskowca oraz dekorację nadproży i podokienników z wielobarwnej cegły glazurowanej;

— zachować stolarkę drzwi frontowych oraz stolarkę okienną;

— budynek kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków;

— wskazane pokrycie dachów szarą dachówką ceramiczną;

— ochronie podlega ponadto starodrzew otaczający budynek willi, kute ogrodzenie na podmurówce (od strony ulicy) oraz popiersie Gutenberga na kolumnie, usytuowane przed elewacją zachodnią;

— wskazana zmiana lokalizacji asfaltowego boiska i placu manewrowego (przed elewacją tylną willi) oraz przywrócenie tej części ogrodu dawnego charakteru założenia komponowanego.

Charakterystyka ulic i ich zabudowy

ul. M. Kopernika

(Schulstraße, k. XIX w., 1931), Adamviertel (część z budynkami mieszkalnymi), ul. Szkolna (ok. 1959), I. Daszyńskiego (po 1959).

Ulica ta łącząca ul. J. Piłsudskiego z ul. Towarową została wytyczona w l. 1882–1889. Powstała po zbudowaniu na wzniesieniu Hopfenberg[89] nowej szkoły katolickiej. Od zachodu ulica Kopernika wzmocniona została skarpą. Od tej też strony otwiera się widok ku Górnemu Miastu. (il. Kartografia 2) Aby ułatwić komunikację ze szkołą zbudowano w l. 80. XIX w. kamienne schody pomiędzy ul. J. Piłsudskiego i M. Kopernika. W 1931 r. ulicę poszerzono i przebudowano. Przy północnym odcinku ulicy (do wylotu ul. Niepodległości) wzniesiono wolnostojące budynki, użyteczności publicznej, mieszkalne i produkcyjne, usytuowane na dużych działkach, budowane w l. 1882–1909. (fot. 327–330 [327], [328], [329], [330]) Natomiast przy południowym odcinku ul. M. Kopernika (od ul. Niepodległości do wiaduktu kolejowego), stanowiącym część nowej, małej dzielnicy Adamviertel, wzniesiono w l. 1902–1907 wolnostojące budynki mieszkalne usytuowane na mniejszych działkach. (fot. 334–340 [334], [335], [336], [337], [338], [339], [340]) W 1911 r. zbudowano pocztę. (il. Ikonografia 108, fot. 326)Charakter południowego odcinka ul. M. Kopernika współtworzą także gmach sądu i więzienie, mające numerację od strony końcowego odcinka ul. Bohaterów Getta. Sąd i więzienie zbudowano na wzniesieniu Koberberg zwanym później Gerichtsberg. (il. Ikonografia 109, fot. 322–325 [322], [323], [324], [325]) Ogólnie więc, zapewne dzięki wolnemu miejscu, zabudowa ulicy M. Kopernika rozmieszczana była według zasad rządzących urządzaniem dzielnic willowych.

Obecnie pozostały bez zmian, w stosunku do stanu z lat 30. XX w. szerokość i przebieg ulicy. Czytelny jest podział na duże działki, na których wznoszą się budynki użyteczności publicznej i willa przy drukarni. Linia zabudowy utrzymana przy południowo-wschodnim odcinku ul. Kopernika (z pocztą i domami nr 12–16). Nawierzchnie ulicy współczesne. Zabudowę stanowią wolnostojące budynki wzniesione w różnych stylach, murowane i tynkowane, maksymalnie trzykondygnacjowe o rozczłonkowanych bryłach i zróżnicowanych wystrojach elewacji.

Willa, ul. M. Kopernika 12, ok. 1902–1907

(il. Kartografia 3, fot. 340)

Styl: neorenesans łączony z neoklasycyzmem.

Stan zachowania — średni;

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z narożną wieżą oraz dach z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowany kamienny cokół, narożne pilastry, gzymsowania, obramienia i podokienniki oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazane przywrócenie ceramicznego pokrycia dachowego.

Dom, ul. M. Kopernika 14, ok. 1902–1907.

(il. Kartografia 3, fot. 340)

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku ze skrajnym ryzalitem i pseudowykuszem oraz formę dachu z lukarnami i wysuniętym okapem na ozdobnych kroksztynach;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, nietynkowany kamienny cokół, gzymsowe podziały elewacji, obramienia otworów oraz stylową stolarkę okienną i drzwi frontowych;

— zachować klatkę schodową z tralkową balustradą.

ul.Niepodległości

(Glatzerstraße, 1889), Magnisstraße (1 poł. XX w.) Kłodzka (po 1945), A. Warskiego (ok. 1961)

(fot. 341–345 [341], [342], [343], [344], [345])

Był to odcinek drogi z Nowej Rudy do Zacisza, mający już ok. 1826 r. przebieg podobny jak obecnie. W l. 1841–1844 został przebudowany w ramach budowy szosy z Kłodzka do Wałbrzycha. Współcześnie ul. Niepodległości jest ulicą wyjazdową przez Słupiec do Kłodzka i przez Zacisze do Srebrnej Góry i Dzierżoniowa. Przebiega, w swym początkowym odcinku pomiędzy wzniesieniami Hopfenberg i Koberberg. (il. kartografia 1– 2) Zabudowaulicy powstająca głównie w XX w., przez pierwsze trzy dziesięciolecia, jest znacznie zróżnicowana stylistycznie. Najbardziej miejski charakter mają budynki przy początkowym odcinku ulicy, kamienice czynszowe oraz interesujące wille z lat 20. XX w . (il. Kartografia 3, Ikonografia 112–113) Nie wykluczone, że domy nr 6–10 mogły też należeć do dzielnicy Adamviertel (patrz — ul. M. Kopernika). Przy dalszym odcinku ulicy dominuje architektura osiedlowa z lat 20. XX w. Współcześnie zachowane szerokość i przebieg ulicy. Czytelne są podział na działki i linia zabudowy wyznaczana przez budynki wolnostojące i wille cofnięte w głąb działek. Nawierzchnie ulicy współczesne. Zabudowę ulicy stanowią wolnostojące budynki zróżnicowane stylistycznie, murowane i tynkowane, maksymalnie trzykondygnacjowe o rozczłonkowanych bryłach i zróżnicowanych wystrojach elewacji.

Willa, ob. restauracja „Kasyno”, ul. Niepodległości 3, ok. 1920–1930.

(il. Kartografia 3, Ikonografia 112, fot. 341– 342)

Styl: modernizm z elementami neobaroku i neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem, szczytami oraz z dachami dwuspadowymi i trójspadowym z oknem powiekowym;

— zachować ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych oraz wykroje otworów;

— zachować stylową stolarkę okienną;

— wskazana korekta formy ganku dobudowanego w elewacji tylnej.

Willai budynek gospodarczy, ul. Niepodległości 5, ok. 1920–1930

(il. Kartografia 3, fot. 343)

Styl: modernizm łączony ze stylem rodzimym (Heimatstil).

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem (z klatką schodową), dach dwuspadowy (z oknami powiekowymi) i wielopołaciowy nad ryzalitem oraz ich ceramiczne pokrycie;

— zachować jednoprzestrzenną klatkę schodową, układ hollu, jego snycerski wystrój, drewnianą balustradę schodów, przeszklenie okien (z witrażami);

— zachować, układ osi okiennych oraz wykroje otworów, snycerską dekorację elewacji od strony ul. Niepodległości, stylową stolarkę okienną i drzwiową zewnętrzną i wewnętrzną;

— zachować sąsiadujący z willą budynek gospodarczy, wzniesiony częściowo w konstrukcji szachulcowej;

— zachować brukowany podjazd do willi i budynku gospodarczego;

— willa kwalifikuje się do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Dom, ob. Internat Liceum Poligraficznego, ul. Niepodległości 6, 1902–1907

(fot. 344)

Styl: postsecesja.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z loggią oraz formę mansardowego dachu z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazane pokrycie dachu szarą dachówką ceramiczną.

Dom, ul. Niepodległości 8, 1902–1907

(fot. 344)

Styl: neorenesans nawiązujący do renesansu niderlandzkiego. Można sądzić, że projektant domu nr 8 projektował także sąsiedni budynek nr 10.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z dwoma ryzalitami pozornymi w elewacji frontowej, z belwederem w elewacji bocznej, z dachami dwuspadowymi z lukarnami oraz z cebulastym hełmem belwederu; zachować ceramiczne pokrycie dachu z szarej dachówki;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, kamienną okładzinę boniowanego przyziemia fasady, sposób opracowania tynków w elewacji bocznej i tylnej, a także klinkierową okładzinę wyższych kondygnacji budynku;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, wykonaną z kamienia dekorację szczytów, obramienia okienne z przewiązkami i gzymsami nadokiennymi, stylową stolarkę okienną oraz metalowe motywy zdobnicze dekorujące szczyty;

— wskazane nowa aranżacja tarasu po rozbiórce werandy w elewacji bocznej i przywrócenie całemu dachowi pokrycia z szarej dachówki ceramicznej.

Willa i budynek gospodarczy, ul. Niepodległości 10, ok. 1902–1907

(il. Ikonografia 112, fot. 345)

Styl: budownictwo rodzime (Heimatstil) nawiązujące w ogólny sposób do neoklasycyzmu i architektury gotyku. Można sądzić, że projektant domu nr 10 projektował także sąsiedni budynek nr 8.

Stan zachowania: dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku ze szczytami, wieżową klatką schodową, drewnianą, dwukondygnacjową przybudówką, z dachami dwuspadowymi z lukarnami oraz z ostrosłupowym, wysokim hełmem wieży, zachować ceramiczne pokrycie dachu z szarej dachówki i snycerską dekorację wysuniętych okapów dachu;

— zachować, układ osi okiennych, wykroje otworów, tynkowane przyziemie, licowanie górnych kondygnacji cegłą klinkierową, drewniany, dwukondygnacjowy ganek zdobiony dekoracją snycerską ;

— zachować gzymsowe podziały elewacji, opaski okienne, nadokienniki z dekorowanymi płycinami, lub z naczółkami oraz stylową stolarkę okienną i drzwiową;

— zachować budynek gospodarczy w podwórzu, mający górną kondygnację o konstrukcji szachulcowej oraz zachować brukowaną nawierzchnię podwórza.

Domymieszkalne, ul. Niepodległości 17–56 ⇒ Nowa Ruda-Zacisze

ul. J. Piłsudskiego nr 9–39

(il. Ikonografia 61–63, [61], [62], [63], 110–111, fot. 331–333 [331], [332], [333])

(Waldenburger Chausse (bez daty), An der Schlossbrücke, Schlossbrücke (1855 — odcinek południowy z wiaduktem nad ul. Podjazdową), Schweidnitzer Chausse (1855 — odcinek główny), Schweidnitzerstraße (1889), Schwibbogens-Schwidelbogen, (po 1858 — dla części ulicy), Obrońców Stalingradu (1961), M. Nowotki (po 1961).

Odcinek ul. J. Piłsudskiego, biorący początek w rynku wytyczono po 1796 r. Po wyburzeniu przedniej części noworudzkiego zamku (Vorburg, Vorderhof), powstała droga wiodąca następnie przez Schafbrücke (lub Erbherrenbrücke) [90]nad ul. Podjazdową na Hopfenberg[91] Ten odcinek drogi wykorzystano w trakcie budowy szosy powiatowej z Kłodzka przez Nową Rudę do Wałbrzycha. Nową drogę łączącą górne i dolne miasto wytyczono w 1845 r. Wytyczono ją u podnóża wzniesienia Hopfenberg, następnie wprowadzono ją na stok tego wzniesienia a później — w niżej położoną dolinę Włodzicy. Na przebiegu tej drogi musiano zbudować wiadukty drogowe lub mosty. Pierwszy powstał nad ul. Podjazdową, na miejscu wspomnianego już powyżej drewnianego mostu Schafbrücke), drugi — nad ul. Cichą i Woliborką, trzeci — nad innym dopływem Włodzicy, a czwarty na Włodzicy, koło kościoła Św. Krzyża przy ul. Cmentarnej. Z ulicą Piłsudskiego związanych jest kilka biegów murowanych schodów łączących ją z niżej położonymi ulicami. (il. kartografia 1–3 [1], [2], [3]) Jeszcze ok. poł. XIX w. nieistniała zabudowa ul. J. Piłsudskiego, z wyjątkiem nielicznych domów przy jej północnym odcinku u stóp Góry Ruda i od strony Drogosławia. (il. Kartografia 1) Podobnie było także ok. r. 1889. (il. Kartografia 2) Ze względu na wytyczenie ulicy częściowo przez zasiedlony już obszar miasta i ze względu na zróżnicowanie poziomu jej przebiegu nie uzyskała ona szczególnie okazałego charakteru. Przy jej południowym odcinku skupiała się starsza zabudowa. Środkowy odcinek trawersował stok Hopfenbergu i otwierał się od zachodu ku tyłom działek przy ul. Piastów. Dopiero przy północnym odcinku ul. J. Piłsudskiego było więcej miejsca na zabudowę (od ok. nr 13 wzwyż). Tu większa część zabudowy powstała w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. i na początku XX w. Tu też skupiły się zakłady przemysłowe. Zabudowa ul. Piłsudskiego stała się, wraz z fabrykami i kopalnią, elementem przestrzennego powiązania układu urbanistycznego Nowej Rudy i układu ruralistycznego Drogosławia. (fot. 346–353 [346], [347], [348], [349], [350], [351], [352], [353])

Współcześnie zachowane są szerokość i przebieg ulicy. Podział na działki zakłócony. Linia zabudowy zakłócona ze względu na dominację zabudowy złożonej z budynków wolnostojących. Nawierzchnie ulicy współczesne. Z dawnej tradycyjnej zabudowy miasta zachowały się nieliczne budynki, w tym przebudowany dom nr 8 z kamiennym portalem z 1 ćw. XIX w. Charakter zabudowy ulicy tworzą raczej stosunkowo skromne budynki murowane i tynkowane, maksymalnie trzykondygnacjowe, głównie wolnostojące, z 4 ćw. XIX w. Elewacje większości domów utrzymane są w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem. Niektóre domy przebudowane w XX w. utraciły cechy stylowe. Na tym tle wyróżniają się budowany w latach 1855–1913 szpital o zróżnicowanej bryle (nr 16) oraz efektowny zespół wilii Konrad (1889) (nr 20), malowniczo usytuowany na stoku wzniesienia Hentschelkoppe zwanym Kreuzberg. Willa, jak i oficyna wzniesione w stylu historyzmu otrzymały rozczłonkowane bryły i okazałe wystroje elewacji.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 9, przed 1889.

(il. Kartografia 2–3, fot. 348)

Styl: neoklasycyzm łączony z neobarokiem.

Stan zachowania —średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym, narożnym wykuszem i ryzalitem pozornym (z balkonami), dach mansardowy z lukarnami, hełm wykusza oraz pokrycie dachu;

— zachować układ osi okiennych, wykrój otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia otworów, i konsole wspierające wykusz i balkony, kute balustrady balkonów oraz stylową stolarkę okienną i drzwiową.

Dom, ob. siedziba Sanepidu, ul. J. Piłsudskiego 14, przed 1889.

(il. Kartografia 2–3, fot. 349)

Styl: budownictwo ceglane łączone z architekturą letniskową.

Stan zachowania: średni

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku (z dachem płaskim) i z dwukondygnacjową, drewnianą przybudówką o konstrukcji szkieletowej umieszczoną przed elewacją frontową, krytą dachem płaskim z wysuniętymi okapami;

— zachować układ osi okiennych i wykroje otworów, kamienną licówkę przyziemia oraz wykonany z cegły wystrój elewacji: gzymsy działowe, lizeny, nadokienniki;

— zachować drewnianą, przeszkloną przybudówkę z elewacjami z dekoracyjnym układem belek i ozdobną balustradą na poziomie drugiej kondygnacji, zachować stylową stolarkę okienną.

Ochroniepodlega barokowa kapliczka słupowa bez figury znajdująca się pomiędzy starą siedzibą Sanepidu (nr 14) i nową budowaną. (fot. 350)

Dom, ul. J. Piłsudskiego 17, pocz. XX w.

(il. Kartografia 2– 3)

Styl: budownictwo rodzime (Heimatstil).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem mansardowym z lukarnami;

— zachować układ osi okiennych i krzyżowy podział stolarki okiennej.

Gospoda, ob. dom, ul. J. Piłsudskiego 18, 1902.

(il. Kartografia 3, Ikonografia 62– 63, fot. 351)

Gospodę wzniesiono w stylu budownictwa ceglanego łączonego z architekturą letniskową. Architektura ta przejawiła się w formach drewnianej przeszklonej przybudówki przy elewacji bocznej, skierowanej ku drodze z Drogosławia oraz w umieszczeniu na niższym z ryzalitów w elewacji tylnej drewnianej, zadaszonej loggi widokowej, skierowanej ku kościołowi Podwyższenia Krzyża Św. i jego otoczeniu.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z płytkimi ryzalitami różnej wysokości, z ryzalitem pozornym, z drewnianą, przeszkloną przybudówką oraz z dachami czterospadowymi (z lukarnami) łączonymi z naczółkowymi i trójpołaciowymi, zachować pokrycie dachu z szarej dachówki ceramicznej;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, zestawienie ceglanych elementów wystroju elewacji (podziałów i detalu) z tynkowanymi jej płaszczyznami; zachować szkieletową konstrukcję szczytu ryzalitu pozornego w elewacji od strony ul. J. Piłsudskiego.

— zachować gzymsowe podziały elewacji, obramienia osi okiennych, dekoracyjne podokienniki, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi frontowych.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 19, ok. 1890–1900

Styl: uproszczony neoklasycyzm.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem w fasadzie i z dachami dwuspadowymi oraz ceramiczne pokrycie dachu z szarej dachówki;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne (z nadokiennikiem w II kondygnacji ryzalitu) i drzwiowe, a także krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stolarkę drzwi frontowych.

Willa„Konrad”, 1889, ul. J. Piłsudskiego 20, nr rej. 972/Wł z dn. 8.12.1983

(il. Kartografia 2–3, Ikonografia 61–63 [61], [62], [63])

Budynki obecnie niedostępne, charakterystyka dokonana została na podstawie ikonografii oraz zdjęć na kartach adresowych przechowywanych w SOZ, Delegaturze w Wałbrzychu.

Willa należała do jednego z właścicieli wydawnictwa Treutler, Conrad & Taube przy ul. J. Piłsudskiego 22 i fabryki sznurka. Wkomponowana została w mało wówczas zalesiony stok Boguszy oraz wzniesiona w formie romantycznego zameczku. Wraz z sąsiednim budynkiem gospodarczym prezentowała się bardzo malowniczo, szczególnie w widoku z Górnej Dzielnicy ku wsi Drogosław. Willa ożywiona wieżą, ryzalitami (w tym cylindrycznym), wzbogacona portykiem, balkonowymi wykuszami, wysokim dachem ze szczytami i zróżnicowanymi hełmami zbudowana została w stylu neorenesansu (niderlandzkiego i francuskiego) łączonego z ogólnie pojmowaną, gotycką, środkowoeuropejską architekturą zamkową. Zaczerpnięto z niej formy cylindrycznych baszt i wież z izbicami, tu wspartymi na kroksztynach. Po 1945 r. budynek użytkowano jako przedszkole. W l. 80. XX w. był remontowany. Obecnie nie jest użytkowany. Ze względu na zagęszczenie zadrzewienia na stoku Boguszy willa nie jest już wyeksponowana w panoramie północnej części miasta.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega rozczłonkowana bryła budynku, forma dachu, zarys tarasu przed frontem budynku;

— ochronie podlega dyspozycja i wystrój wnętrz budynku;

— ochronie podlega układ osi okiennych, kształty otworów, licówka elewacji z cegły klinkierowej, gzymsowe podziały elewacji i detal architektoniczny wykonany częściowo z cegły oraz częściowo z kamienia;

— ochronie podlegają formy obramień otworów, kamienna balustrada tarasu nad portykiem, metalowa, kuta, ażurowa balustrada tarasu oraz zachowana stolarka okienna i drzwiowa;

— wskazane wykonanie nowego pokrycia dachu z szarej dachówki ceramicznej, odtworzenie zniszczonych elementów bryły willi, w tym hełmów wieży i ryzalitów według zachowanej ikonografii;

— wskazane przeprowadzenie remontu kapitalnego budynku i tarasu, renowacja detalu architektonicznego i uzupełnienie ubytków na wzór detalu istniejącego;

— zalecana rekompozycja otoczenia zespołu willi i usunięcie części samosiewów dla wyeksponowania budynku.

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Budynek gospodarczy przy willi, 1889, ul. J. Piłsudskiego 20, nr rej. 972/Wł z dn. 8.12.1983.

Okazałą formę otrzymał również ceglany budynek gospodarczy sąsiadujący z willą. Jednokondygnacjowy z dachem dwuspadowym z lukarnami, ożywiony został cylindryczną, wieloboczną izbicą, częściowo o konstrukcji szkieletowej, nakrytą wielobocznym dachem ostrosłupowym. Budynek wzniesiono w stylu budownictwa ceglanego wzbogaconego odniesieniami do gotyckiej architektury zamkowej. Współcześnie bryła budynku pozbawiona jest izbicy i hełmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega bryła oraz forma dachu;

— ochronie podlega układ osi okiennych, kształty otworów, gzyms koronujący, obramienia otworów oraz stylowa stolarka okienna i drzwiowa;

— wszelkie prace prowadzone przy obiekcie wymagają uzgodnienia ze Służbą Ochrony Zabytków, Delegaturą w Wałbrzychu oraz uzyskania zezwolenia konserwatorskiego.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 21, przed 1889.

(fot. 352)

Styl: uproszczony neoklasycyzm.

Stan zachowania — średni.
Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z balkonem w elewacji frontowej, z dachem płaskim i pełną attyką;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, kamienny cokół, gzymsowania, rozbudowane nadokienniki okien piętra (z gzymsami nadokiennymi), krzyżowy podział stolarki okiennej oraz ażurową, kutą balustradę balkonu.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 26, XIX/XX w.

(fot. 353)

Styl: neoklasycyzm.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wraz z dachem płaskim ze ściankami kolankowymi i wysuniętymi okapami;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, rozbudowane obramienia okienne (z dekorowanymi płycinami nadokiennymi, naczółkami na konsolach i gzymsami nadokiennymi), koliste medaliony z przedstawieniem figuralnym (na elewacji frontowej)oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazana likwidacja jednokondygnacjowej przybudówki przy frontowej elewacji budynku oraz korekta sąsiedniej, dwukondygnacjowej dobudówki z głównym wejściem, zalecane ozdobienie jej detalem zbliżonym do elementów stylowego wystroju elewacji.

Willadyrektora(?) fabryki Pollacka, następnie Przychodnia Zakładów Przemysłu Jedwabniczego „Nowar”, ob. budynek o funkcji biurowej, ul. J. Piłsudskiego 31, pocz. XX w.

(il. Kartografia 3, fot. 360)

Styl: uproszczony neoklasycyzm. x

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem w fasadzie, z drewnianą werandą w elewacji tylnej oraz z dwuspadowym dachem z wysuniętym okapem, wspartym na ozdobnych kroksztynach;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne, dekoracyjną stolarkę werandy, krzyżowy układ stolarki okiennej;

— wskazane usunięcie okładziny z paneli, założonej na części elewacji drewnianego ganku;

— dokonać rekompozycji ogrodu otaczającego willę.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 33, XIX/XX w.

Styl: neoklasycyzm

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem w fasadzie oraz dwuspadowy dach;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne z dekorowanymi płycinami nadokiennymi i gzymsami nadokiennymi oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazane wykonanie ceramicznego pokrycia dachu (z szarej dachówki) oraz korekta wtórnie dobudowanych garaży z tarasem.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 37, XIXIXX w.

Styl: uproszczony neoklasycyzm

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem i portykiem kolumnowym w fasadzie oraz formę dachu;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji, gzymsy nadokienne, oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. J. Piłsudskiego 39, XIX/XX w.

Styl: uproszczony neoklasycyzm

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z płaskim dachem;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów gzymsowe podziały elewacji, obramienia okienne z dekorowanymi płycinami nadokiennymi i naczółkami na konsolach oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

ul. Sądowa

Na miejscu tej ulicy istniała już w 1736 r. lokalna droga odchodząca od ul. Bohaterów Getta, wiodąca stokiem wzniesienia Koberberg ku polom. Już w r. 1736 po południowej stronie drogi na Koberberg stały dwa budynki, na miejscu lub w sąsiedztwie których mogły powstać dwa wolnostojące, obecne domy nr 1 i 3. (il. Ikonografia 6 [6A], [6B], [6C]) W ostatniej ćwierci XIX w.,po wzniesieniu sądu i więzienia droga nabrała charakteru ulicy łącznikowej oraz została zaopatrzona w 1895 r. w schody terenowe. Od północy wydzielono ją ceglanym murem więzienia. Przy pierzejach tej ulicy, na dość stromym stoku nie wzniesiono w końcu XIX w. nowych budynków. (il. Kartografia 1– 2, fot.354–356 [354], [355], [356]) Obecnie pozostały bez zmian, w stosunku do stanu z końca XIX w.) szerokość i przebieg ulicy, układ schodów terenowych. Istniejąca zabudowa nie wyznaczała linii zabudowy. Przy pierzejach ulicy zachowały się kamienne mury oporowe. Nawierzchnia ulicy wykonana z kostki granitowej. Zabudowę ulicy tworzą dwa wolnostojące, skromne budynki, dwukondygnacjowe o prostych, tradycyjnych bryłach i oszczędnych wystrojach elewacji.

Dom, ul. Sądowa 3, 1839, 2 poł. XIX w.

(il. Kartografia 2– 3, fot. 354– 355)

Styl: neoklasycyzm 1 poł. XIX w. x

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitami pozornymi i dachem naczółkowym;

— zachować układ osi okiennych, kształty otworów, podziały gzymsowe elewacji, portale w fasadzie i elewacji tylnej, jeden profilowany z datą 1839 oraz drugi z bloków czerwonego piaskowca, zachować obramienia z bloków czerwonego piaskowca w przyziemiu fasady oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— wskazane przywrócenie ceramicznego pokrycia dachu i konserwacja profilowanego portalu przez konserwatora technologa.

Budownictwoprzemysłowe i techniczne

Scharakteryzowane poniżej przedsiębiorstwa nie istnieją lub utraciły cechy stylowe, w związku z czym nie zostały włączone do Spisu Dóbr Kultury Objętych Ewidencją.

Oberwalditzerfabrik— ul. Piłsudskiego (bliższa lokalizacja nie znana)

Był to w Nowej Rudzie jeden z najstarszych zakładów włókienniczych — przędzalnia i wykańczalnia tkanin(Spinn- und Apprreturanstallt), założona w l. 1833–1834 na miejscu dolnego nowożytnego folusza (na pn od kościoła św. Krzyża). Zakład powstał z inicjatywy noworudzkich kupców, którzy swoim pomysłem zainteresowali braci Lindheim, właścicieli fabryki w Ołdrzychowicach Kłodzkich. Fabryka ta złożona z wykańczalni tkanin i z przędzalni założonej przez Lindheimów rozpoczęła działalność w 1834 r. W r. 1844 pozostawała w rękach stowarzyszenia noworudzkich kupców (Gesellschaft Neuroder Tuchmacher). W 2 poł. XIX w. zakład nazywano Oberwalditzerfabrik. Po 1877 r. został kupiony przez właścicieli przedsiębiorstwa poligraficznego Treutlera, Conrada i Taube. W 1884 r. firma nosiła nazwę Kuhnert & Co, ale należała do stowarzyszenia noworudzkich sukienników. Zatrudniała 25 pracowników. W 1906 r. była ona własnością Karla Niesela, który uruchomił w niej wytwórnię żaluzji.

Zespółfabryki Pollacka, ul. J. Piłsudskiego nr 27–31.

W l. 1892/1893 firma Hermann Pollack’s Sohne w Wiedniu planowała budowę w Nowej Rudzie (zagłębiu górniczym) fabryki wyrobów tekstylnych. Podobna działała już w Broumowie. Zakład w Nowej Rudzie (z 300 krosnami) i innymi oddziałami zbudowano w 1894 r. Jest to zapewne skrajny, pierwszy z trzech budynków przy ulicy (nr 27/29), południowy mający bryłę budynku mieszkalnego. Może też pełnił funkcje biurowe.

Przed 1907 r. powstały kolejne budynki, murowane i tynkowane. Zbudowano drugi przy ul. J. Piłsudskiego, kryty dachem płaskim (biurowiec?). Wzniesiono też prostopadle usytuowane, wydłużone budynki produkcyjne, halę ze wschodnią elewacją szczytową zdobioną trzema neobarokowymi szczytami (o liniach wklęsło-wypukłych), sąsiednią halę z dachem płaskim, połączony z nią budynek produkcyjny z dużymi oknami o łuku pełnym oraz prostopadły do niego budynek z dachami dwuspadowymi i z oknami o łuku pełnym. W 1910 r. wzniesiono nową tkalnię, maszynownię i kotłownię, a w r. 1922 zbudowano wzdłuż ulicy trzeci, północny budynek, o konstrukcji z żelbetu. W 1 poł. XX w. oprócz głównych budynków produkcyjnych zabudowę fabryki tworzyły budynki magazynowe, murowane, lub o konstrukcji szkieletowej, kryte dachami dwuspadowymi lub mansardowymi.

W l. dwudziestych XX w. fabryka zatrudniała około 1000 pracowników. Na terenie zakładu znajdowały się też pomieszczenia socjalne, a od 1904 r. funkcjonowało przedszkole dla dzieci pracowników. W 1930 r. część fabryki dzierżawiło miasto. Tu zgrupowano bezrobotnych i zbudowano dla nich dom. W 1932 r. magistrat przejął całą fabrykę, którą od tego czasu nazywano Stadthof. W r. 1934 zamieniono fabrykę na miejsce zakwaterowania bezrobotnych (Stammlager). Fabryczny biurowiec adaptowano na szkołę zawodową (Berufsschule). Z fabryką związana była kolonia domów ze 150 mieszkaniami dla pracowników (ul. Fabryczna).

Po 1945 r. w dawnej fabryce znów podjęto produkcję. Użytkowało ją Przedsiębiorstwo Przemysłu Jedwabniczego „Nowar”. Obecnie ograniczono produkcję. Budynki magazynowe wykorzystywane są jako hurtownie, a budynki produkcyjne — wyburzane. Budynki tworzące dawną fabrykę Pollacka nie otrzymały interesujących form architektonicznych. (il. III, IV,357–359 [357], [358], [359]) Wyróżnia się tylko scharakteryzowana już powyżej willa nr 31, przeznaczona być może dla dyrektora fabryki.

Wydawnictwo,ul. Piłsudskiego 22 i powyżej nr 33

W 1848 r. została założona drukarnia Steindrückdruckerei specjalizująca się w wytwarzaniu dewocjonaliów, początkowo ręcznie kolorowanych. Znajdowała się na ul. Kolejowej. W l. 60. XIX w. została przejęta przez Amanda Treutlera. W tym też czasie działało na ul. Kościelnej podobne wydawnictwo Litographische Anstallt należące do Conrada i Taube. Oba wydawnictwa zostały połączone w 1877 r., w wydawnictwo Steindruckerei Treutler, Conrad & Taube. Wyrobami tej drukarni handlowano w miejscach pielgrzymkowych, czy też na terenie Ziemi Kłodzkiej, Czech i Górnego Śląska. Ze względu na zły stan jednej z siedzib drukarni na ul. Kościelnej udziałowcy kupili fabrykę zwaną Oberwalditzerfabrik. Wyroby eksportowano także do Austrii i na Węgry. Przed 1900 r. wydawnictwo nazywało się Bilderfabriksteindruckerei, a później — Neuroder Kunsanstalten A.G. Treutler Conrad & Taube. W 1900 r. firma połączyła się z berlińskim wydawnictwem Berliner Kunstdruck- und Verlagsanstallt, związanym z macierzystym zakładem w Magdeburgu. Nowe przedsiębiorstwo otrzymało nazwę Berlin-Neuroder Kunstdruck- und Verlagsanstallt A. und T. Kaufmann, a później — Berlin-Neuroder Kunstanstallten. Zarząd firmy znajdował się w Berlinie, a wyroby eksportowano głównie do Ameryki.

Zapewne już w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. siedziba wydawnictwa znajdowała się przy ul. J. Piłsudskiego, przy granicy Nowej Rudy i Drogosławia. Świadczy o tym architektura niewielkiego budynku administracyjnego lub portierni, nr 22, ceglanego z dachem o wysuniętych okapach, powstałego zapewne w l. ok. 1890–1900. W l. 30. XX w. zakład zajmował działki znajdujące się po obu stronach ulicy , ponad którą przerzucono łącznik. Obecnie zachowała się część zakładu po wschodniej stronie ul. J. Piłsudskiego, powyżej nr 33, wypełniona budynkami rozmieszczonymi w czworobok, pochodzącymi zapewne z ok. 1900 r., współcześnie przebudowanymi i bezstylowymi. Natomiast po zachodniej stronie ulicy pozostał ze starej zabudowy jedynie wspomniany powyżej ceglany budynek nr 22. Pozostała część zakładu została wyburzona i na jej miejscu wzniesiono budynki filii dzierżoniowskiej „Diory”. Jeden z właścicieli wydawnictwa, Conrad, zbudował sobie willę przy ul. J. Piłsudskiego 20.

Nowa Ruda-Drogosław

Kościół, cmentarz, plebania

Kościół parafialny p.w. Św. Barbary, 1911–1912

(fot. 393–395 [393], [394], [395])

Zbudowany w l. 1910–1911 według projektu architekta Schneidera. Prace realizowała firma budowlana z Nowej Rudy B. Tautz. Świątynię wzniesiono w stylu neoromańskim łączonym z neogotykiem i neorenesansem, jako trójnawową bazylikę z półkoliście zamkniętym prezbiterium, westwerkiem oraz z transeptem (z emporami). Ciężką bryłę kościoła ożywiono kaplicami i kruchtami. Najefektowniej skomponowano tworzący fasadę kościoła westwerk z wysokim, czterospadowym dachem. W jego osi wprowadzono wieloboczną wieżyczkę schodową, a sam weswerk poprzedzono oryginalnie zaprojektowanym przedsionkiem z centralnie usytuowaną niszą. W architekturze kościoła reprezentującym schyłkową fazę historyzmu można odnaleźć odniesienia do stylu romańskiego (westwerk, krępe kolumny, arkady o łuku pełnym, stropy), do gotyku (przypory transeptu), do renesansu (wieżyczka schodowa przy westwerku, przemienne, narożne pseudoboniowanie) oraz do baroku (sklepienie prezbiterium).

Wnętrze kościoła ozdobiono polichromią. Freski na stropach i ścianach zrealizował malarz Richter z Kłodzka. Malarską dekorację stropu wykonał w nawiązaniu do barokowych stropów kasetonowych z dekoracją w formie wici akantu. Polichromię stropu nawy środkowej zrealizował też w duchu neoklacycyzmu wypełniając kasetony rombami z rozetami. Natomiast ściany nawy środkowej Richter ozdobił plafonami w malowanych ramach w stylu neobaroku. Ściany prezbiterium, łuk tęczowy, podłucza arkad i imposty nad kolumnami pod chórem muzycznym pokrył polichromią ornamentalną nawiązującą do baroku lub charakterystyczną dla zdobnictwa końca XIX w. Po 1945 r. kościół był parokrotnie remontowany. W 1967 r. odnowiono polichromię wnętrza. W 1972 r. pokrycie dachu z łupku wymieniono na blachę. Następnie w 1976 r. wyremontowano elewacje, dokonano konserwacji pokrycia dachu, wieżę pokryto blachą cynkową, wykonano też ceramiczne pokrycie dachów, i przeprowadzono kolejną renowację wystroju wnętrza.

Elementy wyposażenia kościoła kupowano u antykwariuszy, handlarzy oraz w Kamieńcu. Odnowiono je lub przerobiono w warsztacie Augusta Wittiga. Polichromię ołtarza głównego wykonał Wilhelm Wörndl. W 1911 r. zbudowano organy. Do dziś zachowało się wyposażenie kościoła pochodzące z XVIII, XIX i z początków XX w.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli wraz z westwerkiem, transeptem, , wieżyczką schodową i przybudówkami;

— zachować formy zróżnicowanych dachów, dwuspadowego (nawa), czterospadowego z sygnaturką (westwerk), półstożkowego, dwu- trzypołaciowych (prezbiterium i przybudówki); zachować hełmy wieżowej klatki schodowej przy westwerku oraz sygnaturki westwerku.

— zachować dyspozycję wnętrza, kolebkowe sklepienie prezbiterium i stropy naw, w tym strop nawy środkowej z podciągami, zachować polichromię ścian i stropów;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach;

— zachować zestawienie tynkowanych płaszczyzn elewacji i elementów wystroju wykonanych z kamienia, zachować kamienne narożne przemienne boniowanie naroży, kamienną licówkę elewacji przedsionka przy westwerku, gzymsowania;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową;

— kościół kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków;

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy kościele lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Cmentarzprzy kościele parafialnym, ul. Jana Pawła II (d. W. Łukasińskiego)

(fot. 396)

Cmentarz założony w 1913 r. na stoku wzniesienia na zachód od kościoła jest obecnie użytkowany. Rozplanowany na rzucie czworoboku, podzielony był krzyżującymi się alejami lipowymi, z których zachowały się relikty. Obsadzony też został obrzeżnie lipami i żywotnikami. W centrum cmentarza ustawiono krucyfiks wykonany z lastriko, pochodzący z lat 1914–1916. Przed 1992 r. zbudowano nowe ogrodzenie.

Stan zachowania starego układu cmentarza — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować zarys cmentarza i pozostałości dawnych alej i nasadzeń.

Kaplica cmentarna na cmentarzu parafialnym, po 1913, przed 1992.

Zbudowana po r. 1913, po założeniu cmentarza, ale według projektu z 1910 r. Była, jak to sugeruje jej architektura, projektowana przez projektanta kościoła, architekta Schneidera. W podobny bowiem sposób rozwiązano obramienia otworów, narożne pseudoboniowanie oraz charakterystyczną pseudosygnaturkę z daszkiem dwuspadowym, podobną do pseudosygnaturki z dachu nawy kościoła. Styl tej jednoprzestrzennej kaplicy krytej stropem trudno jednoznacznie określić, ale należy podkreślić, że korespondował on ze stylem kościoła parafialnego. W architekturze kaplicy czytelne są odniesienia do renesansu i neoklasycyzmu. Przed r. 1992 kaplicę odnowiono zacierając w pewnym stopniu cechy stylowe wystroju jej elewacji.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę kaplicy krytą czterospadowym dachem;

— zachować dyspozycję wnętrza kaplicy oraz układ i wykroje otworów w elewacjach;

— zachować relikty dawnego wystroju elewacji.

Plebania, ul. Jana Pawła II (d. W. Łukasińskiego) nr 2, ok. 1910 lub 1918

(fot. 397)

Wzniesiona w nawiązaniu do typu budownictwa lat 80. i 90. XIX w. charakteryzującego się łączeniem w wystroju elewacji partii licowanych cegłą i tynkowanych. Przed 1992 r. przeprowadzono remont plebanii. Wymieniono pokrycie dachowe, wyremontowano wnętrza i zbudowano nowy budynek gospodarczy.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym i ceramicznym pokryciem;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach;

— zachować zestawienie tynkowanych płaszczyzn elewacji i elementów wystroju wykonanych z cegły, zachować pasowe gzymsowania, tynkowo-ceglane obramienia okienne;

— zachować stolarkę okienną i secesyjną stolarkę drzwi wejściowych.

Kapliczka przydrożna, ul. Łączna lub Łąkowa, XIX, XX w.

Styl: późny barok w wersji ludowej lub neobarok

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem z sygnaturką i z pokryciem ceramicznym;

— zachować kształty otworów oraz wolutowy, uproszczony szczyt elewacji frontowej oraz stylową stolarkę drzwi.

Zespółdworski

Dwór,ob. budynek mieszkalny, ul. Stara Droga nr 31, ok. 1600, 3 ćw. XIX w., przed 1898 (?), 1 poł. XX w., po 1969 r., nr rej. 1335/Wł z dn. 07.05.1991

(il. Ikonografia 131, fot. 398–402 [398], [399], [400], [401], [402])

W 1789 r. wzmiankowano w Drogosławiu dwa folwarki z dwiema siedzibami, a ok. 1830 r. — tylko jeden dom pański i jeden folwark, zwany także Dolnym Zamkiem (Unteren Schloss) lub Drogosławskim Zameczkiem (Kunzendorfer Schlössel), obecnym dworem przy ul. Stara Droga 31. O drugim folwarku, zanikłym przed 1830 r., nic nie wiadomo.

Według Braumühla renesansowy dwór w Drogosławiu miał być zbudowany, ok. 1600 r. przez Heinricha von Stillfried und Rattonitz starszego lub przez jego syna Hansa Bernharda.

Dwór zbudowano jako niewielki o zwartej bryle i wewnątrz o układzie dwutraktowym z sienią w przednim trakcie. Z sieni dostępna była dworska, dobrze oświetlona świetlica, umieszczona w zachodnim narożniku budynku i nakryta zapewne dekorowanym stropem. W charakterystyczny też sposób usytuowano proste, zabiegowe schody w narożniku sieni przyziemia. Ogólnie więc dwór reprezentował architekturę rezydencjonalną 4 ćw. XVI w. oraz pierwszych dziesięcioleci wieku następnego. Elewacje dworu mogły być zdobione szczytami. Obecny dach został zbudowany w późniejszych czasach.

Dwór zamieszkiwany był na stałe do lat 60. XVII w., a później chyba okresowo, jak np. przez Marię Annę von Stillfried w 1761 r., w czasie gdy rodzina utraciła lenno. Od 1835 r. dwór stał się ponownie stałą siedzibą i pozostał nią do 1945 r. Dlatego nie wykluczając okresowych modernizacji dokonywanych w XVIII w. można wyróżnić obecnie także fazy przebudowy z 2 poł. XIX w. W 3 ćw. XIX w. powstała neoklasycystyczna stolarka drzwiowa w sieni przyziemia. Wówczas też, lub nieco później zbudowano przed frontem dworu obecny, osłonięty dachem pulpitowym taras, poprzedzony jednobiegowymi schodami. Wygląd dworu w końcu XIX w. przedstawiono na pocztówce z 1898 r. Elewacje budynku rozczłonkowane były podziałem ramowym, a przed frontem dworu znajdował się omówiony powyżej, zadaszony taras. W 1 poł. XX w. obudowano taras drewnianymi, przeszklonymi ścianami tworząc obecny ganek. Nie wiadomo, z jakiego okresu pochodzą kamienne, uszakowe obramienia okienne z prostymi nadprożami i z guttami, w wersji bliższej typowi włoskich obramień renesansowych. Może zostały wykonane ok. poł. XIX w., albo też w l. 30. wieku XX, gdyż podobne obramienie otrzymało okno trójskrzydłowe. Współcześnie dwór był także przebudowywany. Przede wszystkim usunięto ramowy podział elewacji (po 1969 r.). Do tylnej elewacji dworu, od strony wzniesienia, dostawiono wąski taras. Przekształcono też niektóre otwory okienne.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować zwartą bryłę budynku z dachem czterospadowym;

— zachować ogólną dyspozycję wnętrz przyziemia (z pominięciem wtórnych podziałów), zachować sklepienia kolebkowe i kolebkowe z lunetami;

— zachować rozkład i kształty otworów, profilowany gzyms koronujący, kamienne uszakowe obramienia okienne;

— zachować ażurową, stylową balustradę tarasu z kamiennymi słupkami oraz z metalowymi, ażurowymi segmentami, zachować dwie istniejące, drewniane kolumny wspierające pulpitowy dach nad tarasem;

— zachować stylową stolarkę drzwiową, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stylową, drewnianą balustradę głównych schodów;

— opracować nowy program funkcjonalny dworu umożliwiający przywrócenie pierwotnego układu wnętrz;

— przeprowadzić remont budynku; usunąć z elewacji tynki fakturowe, otynkować elewacje tynkiem gładkim, szlachetnym, wykonać nowy podział ramowy elewacji (w nawiązaniu do ikonografii, il. 131), wyremontować schody i taras w fasadzie pałacu, usunąć drewnianą jego obudowę, odnowić balustradę tarasu, wykonać podobną dla schodów. Zakonserwować dwie żeliwne kolumny wspierające dach nad tarasem lub wymienić je na nowe podobne, uzupełnić dwie brakujące kolumny;

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy dworze lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Kaplica przy dworze

Koło dworu w Drogosławiu została zbudowana, według przekazu pośredniego, kaplica, którą wzniesiono dla upamiętnienia bitwy pomiędzy noworudczykami a rycerzami-rabusiami z Quiqenbergu (?). Bitwa ta miała miejsce w czasach wojen Jerzego z Podiebradu z Maciejem Korwinem. Kaplica istniała jeszcze w 1936 r., kiedy to została odnowiona.

Ogróddworski ul. Stara Droga nr 31, ok. 1600 ?, 2 poł. XIX w., nr rej. 245 dn. 5.09.1950 oraz 245/27/Wł z dn. 11.03.1991

(il. Ikonografia 128– 129)

Jak sugerowali to K. Eysymontt (1969) i autorzy ewidencji parku wykonanej w 1985 r. pierwszy ogród przy dworze mógł już powstać ok. 1600 r. Przed 1830 r., w czasach Wilhelma von Stillfried und Rattonitz założony został przy dworze romantyczny ogród ozdobny, który określany w 1830 r. jako piękny, odwiedzany był przez mieszkańców Nowej Rudy. Ogród ten wzmiankowano jeszcze w 1845 r. Urządzony na południe i wschód od dworu składał się z dwóch części, z dawnego ogrodu uprawnego zajmującego dwa nieregularne tarasy na stoku wzniesienia oraz z niżej położonego, dwutarasowego ogrodu ozdobnego, dostępnego od strony dworu przez schody terenowe z ozdobnymi balustradami. Nową część założenia, o charakterze romantycznym urządzono ok. poł. XIX w. na obszarze na północ od dworu. Tu też zbudowano według Eysymontta neogotycką, kamienną basztę, a w znajdującym się nieopodal kamiennym murze przepruto ostrołuczny otwór. Dawny ogród uprawny oraz ozdobny, zajmujący wydłużony obszar o nieregularnym zarysie urządzono parkowo i użytkowano jako teren spacerowy. Wprowadzono tu nowe nasadzenia. Wyznaczono też punkty widokowe skierowane na tę część parku, m. in. z bardzo dużego, trójskrzydłowego okna przeprutego na piętrze południowo-wschodniej, bocznej elewacji dworu. Walory ogrodu dworskiego w Drogosławiu nadal doceniano w XIX w. Zwracano uwagę przede wszystkim na piękne jego położenie oraz na znajdujący się tu ładny dom ogrodnika.

W pierwszych dziesięcioleciach XX w. parkowo urządzono też wzniesienie na północ od dworu, dawniej także zalesione, które obsadzono głównie dębami. Nie wykluczone, że miało ono charakter dzikiego parku, lub też stanowiło ważny element kompozycji otoczenia parku, jako tło dla niego. Obecnie obszar ten nie został objęty wpisem do rejestru zabytków. Dziś historyczne granice założenia ogrodowo-parkowego przy dworze w Drogosławiu można określić jedynie na podstawie układu tarasów ziemnych, przebiegu ścieżek oraz rozmieszczenia starodrzewia. Zanikła mała architektura. Zlikwidowano też punkt widokowy na park z okna pałacu.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować układ przestrzennego założenia ogrodowo-parkowego;

— uporządkować teren założenia i dokonywać okresowo sanacji drzewostanu;

— dokonać w sprzyjających warunkach rekompozycji ogrodu nawiązującej ewentualnie do jego charakterystyki z 1969 r.

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone na terenie założenia ogrodowo-parkowego lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Folwark, ul. Stara Droga 31, XIX, XX w.

(il. Ikonografia 128– 129, fot. 403)

Wzmiankowany w l. 1789–1845 założony był na planie nieregularnego czworoboku. Przy trzech pierzejach stały wolnostojące budynki różnej wielkości. Obecna, bezstylowa zabudowa folwarku pochodzi z XIX w., choć nie wykluczone, że w murach dzisiejszych budynków mogą zawierać się relikty starszych. Część budynków folwarcznych współcześnie przebudowano.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować układ przestrzenny folwarku;

— uporządkować teren folwarku i dokonywać okresowo remontu budynków;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone na terenie folwarku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Budynkiużyteczności publicznej

Szkoła,ob. Szkoła Podstawowa, ul. Świdnicka 65|66, 1900

Styl: neoklasycyzm.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem pozornym (zwieńczonym trójkątnym szczytem) oraz dachami dwuspadowymi z ceramicznym pokryciem;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach, gzymsowania;

— zachować stylową stolarkę okienną i drzwiową.

Zespółsanatoryjny zwany Bad Centnerbrunn, obecnie określany jako Zdrojowisko, ul. Zdrojowisko

Niewielkie uzdrowisko koło Drogosławia założone zostało przez noworudzkiego chirurga Karla Niedenführa, który w 1832 r. zapoznał się z metodą lecznictwa zimną wodą, wprowadzoną przez Priesnitza. Niedenführ natrafił w okolicy Drogosławia na źródło wypływające ze skały w miejscu zwanym Centnerthales (Zentnerthales) lub Hirschecke. Znajdowało się ono na gruntach rozparcelowanych gospodarstw należących w przeszłości do kmieci z Drogosławia i Jugowa. Niedenführ kupił teren dookoła źródła i zbudował pierwsze budynki. Uzdrowisko otwarto w r. 1836. Do 1839 r. leczyło się w nim 90 kuracjuszy, w tym w sezonie — ok. 40–50. Odkryto też siedem następnych źródeł. Leczono kuracjami pitnymi, kąpielami i prysznicami. Do 1851 r. uzdrowisko nosiło nazwę Wasserheilanstallt Kunzendorf, a w 1851 r. zostało nazwane Centnerbrunn. W 1859 r. Niedenführ sprzedał zdrojowisko Johannowi Grappi, właścicielowi dóbr szlacheckich w Drogosławiu. Natomiast w r. 1900 było ono własnością Georga Rose, prowadzącego drukarnię Klambta wydawcy z Nowej Rudy. Za jego czasów wykorzystywano też źródła radoczynne. Uzdrowisko funkcjonowało do 1900 r.[101] lub do 1914 r.

W okresie międzywojennym uzdrowisko stało się stacją klimatyczną i letniskiem, dobrym punktem wyjścia w Góry Sowie. W niewielkim stopniu użytkowano wodę mineralną, butelkowaną na sprzedaż. Dom zdrojowy pełnił wówczas funkcje domu wypoczynkowego. Następnie w l. 1918–1932 użytkowano go jako Dom Ludowy (Volkshaus Centnerbrunn), a po 1933 r. — jako obóz szkoleniowy ruchu narodowosocjalistycznego. Przed 1937 r. ponownie oddano uzdrowisko do użytku kuracjuszy i zwano je Kurhaus Centnerbrunn. Po 1945 r. nie podjęto działalności leczniczej, a dom zdrojowy wykorzystywano jako zakładowy ośrodek wypoczynkowy, ośrodek szkoleniowy PKS Dzierżoniów i na cele szkolne jako Zasadniczą Szkołę Zawodową dla pracujących. Obecnie w budynku mieści się Zespół Szkół Zawodowych Nr 1 w Nowej Rudzie (Liceum Ekonomiczno Handlowe oraz Szkoła Policealna). W 1972 r. odkryto metodą głębokiego odwiertu (na terenie Zdrojowiska) cenną wodę mineralną, ale ze względu na małą wydajność ujęcia nie podjęto jej eksploatacji .

Najstarsza zabudowa uzdrowiska z lat 1836–1845

Główny jej zrąb powstały przed 1836 r. stanowiły początkowo Szwajcarka przeznaczona na cele mieszkalne i dom zdrojowy. Do 1839 r. wzniesiono kolejne budynki, m. in.: „Waldhaus”, „Die Douche” oraz urządzano miejsca dla codziennego i towarzyskiego życia kuracjuszy, np. Nową Salę (Neue Saal), która tak jak Stara Sala (Alte Saal), zajmowała odrębny budynek lub też urządzana została w Domu Zdrojowym.

Ta najstarsza zabudowa uzdrowiska znana jest z rysunku z 1842 r. (il. Ikonografia 130). Przedstawiono na nim Szwajcarkę, drewniany budynek z gankiem na piętrze nakryty spłaszczonym dachem dwuspadowym z wysuniętymi okapami. Prostopadle do Szwajcarki i obok niej wznosił się trzykondygnacjowy Dom Zdrojowy nakryty dachem naczółkowym, wzniesiony w konstrukcji szkieletowej. Łączył się on od północnego zachoddu z drewnianą przybudówką i sąsiadował z drewniano-murowanym budynkiem gospodarczym. Na południowy wschód od Domu Zdrojowego stał dwukondygnacjowy budynek mieszkalny z ryzalitem o konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem naczółkowym. Tak prezentująca się zabudowa uzdrowiska była więc wznoszona tanim kosztem i nietrwała. Dom Zdrojowy z dachem łamanym reprezentował budownictwo użytkowe, stosowane także w uzdrowiskach, jak np. w Długopolu Dolnym, kształtowane w stylu neoklasycyzmu 1 poł. XIX w., i odwołującego się jeszcze do lokalnego późnego baroku 3 ćw. XVIII w. Natomiast Szwajcarka była budynkiem nowocześniejszym formalnie i bardziej modnym, reprezentującym nurt architektury podległy wpływom berlińskiego środowiska twórczego. Można sądzić, że była to jedna z pierwszych Szwajcarek na terenie Hrabstwa Kłodzkiego.

W 1845 r. w zabudowę uzdrowiska tworzyły: hala ze źródłem Centnerhalle znajdująca się w Domu Zdrojowym lub w osobnym budynku oraz cztery inne budynki, z których jeden służył jako jadalnia (Gesselschaftsaal), a inny jako dom gościnny dla kuracjuszy. Ogólnie uzdrowisko dysponowało 60 kwaterami dla gości. Zabudowa uzdrowiskowa z lat 1836–1845 przetrwała zapewne do 2 poł. XIX w., kiedy to wznoszono nowe budynki, z których zachował się jedynie dawny Dom Zdrojowy.

Dom Zdrojowy, obecnie użytkowany jako Zespół Szkół Zawodowych Nr 1 w Nowej Rudzie, ul. Zdrojowisko, 3 ćw. XIX w., 4 ćw. XIX w. 2 poł. XX w.

(fot. 404– 405)

Trudno stwierdzić, czy części obecnego budynku pochodzą z jednego, czy z różnych okresów. Skromna, południowo-wschodnia, neoklasycystyczna, dwuskrzydłowa część budynku nakryta dachami płaskimi mogła powstać w 3 ćw. XIX w., gdyż odpowiadała stylowi budownictwa uzdrowiskowego tego okresu. Natomiast nie ma wątpliwości, że druga okazalsza część budynku została zbudowana w 4 ćw. XIX w. Świadczy o tym jej styl, neoklasycyzm łączony z budownictwem rodzimym (dachy, drewniana galeria w fasadzie) oraz charakterystyczna laubzegowa dekoracja szczytów. W tej części Domu Zdrojowego urządzono dwukondygnacjową, salę (krytą pijalnię?) z antresolą. Współcześnie do Domu Zdrojowego dobudowano od północnego zachodu parterową przybudówkę.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z dwoma podwyższonymi ryzalitami, drewnianym gankiem w fasadzie oraz z dwuskrzydłową częścią wschodnią.

— zachować dachy płaskie i dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z dekoracją laubzegową w partii szczytów;

— zachować ogólną dyspozycję wnętrz przyziemia Domu Zdrojowego oraz znajdującą się w jego centrum dwupoziomową salę z antresolą opartą ma przyściennych konsolach oraz na filarach; zachować strop sali wzmocniony podciągami.

— zachować rozkład i kształty otworów, wystrój elewacji, pasowe boniowanie elewacji, narożne boniowanie, gzymsowania, formy drewnianego ganku w fasadzie, profilowane, tynkowe obramienia okienne;

— zachować stylową stolarkę drzwiową, krzyżowy podział stolarki okiennej oraz stylową, drewnianą balustradę antresoli;

— dostosować kolorystycznie do budynku jego najnowszą przybudówkę oraz przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną.

Park przy Domu Zdrojowym

W l. 1842–1845 r. urządzono na wschód i południe od budynków uzdrowiskowych promenady z punktami widokowymi. Zapewne później, w 2 poł. XIX w. powstał niewielki park urządzony na tyłach Domu Zdrojowego oraz na stoku o dość dużym spadku. Miał on zarys nieregularnego czworoboku, w obrębie którego ukształtowano prosty układ parkowych ścieżek. Pozostałą północno-zachodnią część stoku wykorzystywano jako łąkę, przeznaczoną może dla kąpieli słonecznych. Park i łąka wydzielone były lokalnymi drogami. Poprzez linię kolejową park łączył się z zalesionymi wzniesieniami znajdującymi się na północ od uzdrowiska, na stokach których mogły też być wytyczone promenady. Zapewne w okresie międzywojennym zbudowano w parku amfiteatr oraz niewielki basen (kąpielowy?). Ku Domowi Zdrojowemu wytyczono od strony Drogosławia aleję z kasztanowców. Współcześnie z dawnego parku zachował się jedynie starodrzew złożony z dębów, klonów, żywotników i lip, znacznie poprzerastany samosiewami, a na miejscu dawnego amfiteatru zbudowano plac sportowy. Kasztanowce przy alei dojazdowej do Domu Zdrojowego ogłowiono. Zachowały się bruki alei

Zabudowamieszkalna

Dom, ul. Jana Pawła II (d. J. Krasickiego) 3, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze skrajnym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy naczółkowy i mansardowy z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Stara Droga 18, 2 poł. XIX w.

Styl: architektura wernakularna (neoklasycyzm).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, portal w ryzalicie, obramienia okienne z gzymsami nadokiennymi i trójkątnymi naczółkami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 2, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neorenesansu i neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym, skrajnym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, stylizowany, drewniany gzyms lunetowy, formy portalu oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 4, 1816, 1869, XIX/XX w., 1935

(fot. 408– 409)

W obecnej swej formie budynek ukształtowany został w wyniku systematycznej rozbudowy, utrzymany w stylu skromnej architektury wernakularnej.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z niską wystawką w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami;

— zachować rozkład i kształty otworów, późnobarokowy, kamienny portal z 1816 r., zdobiony tablaturą, zamknięty półkolistą archiwoltą z kluczem. W kluczu nr domu — 128, inicjały J M i gmerk w formie koła z wpisanym krzyżem), zachować drugi kamienny portal z 1869 r., także późnobarokowy, z inicjałami F.S. zdobiony tablaturą;

— zachować stylową stolarkę w portalach oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 11, XIX/XX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym, skrajnym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami i lukarnami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, łączące się z nimi tynkowe obramienia okienne z kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Willa, ul. Świdnicka 18, 1902

Styl: neobarok łączony z neorenesansem.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z dwoma skrajnymi, podwyższonymi ryzalitami w elewacji frontowej (wielobocznym i cylindrycznym z tarasem);

— zachować dachy korpusu budynku, dach kopulasty nad cylindrycznym ryzalitem oraz ceramiczne pokrycie dachów;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, balustradę tarasu, ozdoby szczyt wolutowy, tynkowe obramienia okienne oraz stylową stolarkę okienną i jej krzyżowy podział;

— zachować urządzenie otoczenia willi, ogrodowo zagospodarowany teren przed willą z rzędem lip na skarpie, bruki przy tylnej i bocznej elewacji budynku; zachować betonowy mur oporowy ze schodami prowadzącymi na stok za willą, na którym posadzono modrzew.

Willa, ul. Świdnicka 19, ok. 1930

(fot. 410)

Styl: budownictwo rodzime (Heimatstil).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dużym szczytem, z płytkim, wydłużonym balkonem w elewacji frontowej oraz z dwukondygnacjowym wykuszem przy bocznej elewacji;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz dach trójspadowy;

— zachować rozkład i kształty otworów, wystrój elewacji wykonany częściowo z czerwonego, słupieckiego piaskowca: kamienny, rustykalny portal, narożne boniowanie wykusza, gzymsowania, obramienia okienne z krzyżowym podziałem, zachować metalową balustradę balkonu;

— przy ewentualnej wymianie pokrycia dachowego założyć nowe w odcieniu szarości;

— zachować kamienne mury oporowe na działce, na której stoi willa oraz szpaler z kasztanowców posadzony przed willą, wzdłuż ulicy.

Dom, ul. Świdnicka 26, pocz. XX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z narożnym skrajnym ryzalitem w elewacji frontowej oraz dachy z wysuniętymi okapami;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 31, 4 ćw. XIX w.

Styl: architektura wernakularna (neoklasycyzm z elementami neorenesansu).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne przemienne pseudoboniowanie ryzalitu, gzymsowania, obramienia okienne z przewiązkami i kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 34, ok. 1910

(fot. 411)

Styl: architektura wernakularna (postsecesja).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim;

— zachować rozkład i kształty otworów, pasowe, tynkowe pseudoboniowanie przyziemia, gzymsowania, zachować artykulację elewacji wertykalnymi, dekoracyjnymi płycinami stanowiącymi też obramienia okienne oraz dekoracyjne listwy pomiędzy osiami okiennymi, zachować dekoracyjne elementy obramień okien trzeciej kondygnacji, listwowe obramienia okien czwartej kondygnacji, geometryczną dekorację elewacji oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 41, 4 ćw. XIX w.

Styl: architektura wernakularna (neoklasycyzm łączony z neorenesansem).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i z pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, szeroki portal z kolumnami o kostkowych głowicach, obramienia okienne, rozbudowane zwieńczenie nad oknami piętra ryzalitu złożone z gzymsu i trzech półkolistych naczółków, zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 53, 4 ćw. XIX w.

Styl: architektura wernakularna (neoklasycyzm).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, obramienia okienne z płycinami i gzymsami nadokiennymi oraz zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 55, XIX/XX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z wystawką w elewacji frontowej oraz ze skrajnymi, pozornymi ryzalitami w elewacji bocznej;

— zachować dachy naczółkowe z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 68, 4 ćw. XIX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i z pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 70, ok. 1910

Styl: architektura wernakularna (postsecesja).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, tynkowy podział ramowy górnej kondygnacji i szczytu ryzalitu, mający zagęszczony układ i tworzący także obramienia okienne, zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 90, XIX/XX w.

Styl: architektura wernakularna nawiązująca do budownictwa ceglanego.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne przemienne pseudoboniowanie ryzalitu, ceglane gzymsowania, ceglane obramienia okienne z gzymsami nadokiennymi oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 92, poł. XIX w., pocz. XX w.,

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować dwuczłonową bryłę budynku złożoną ze starszej części nakrytej dachem dwuspadowym o większym spadku i z nowszej z dachem dwuspadowym o spadku mniejszym, zachować narożny wykusz dobudowany wtórnie do starszego członu budynku nakryty dachem zdobionym dekoracyjnym, metalowym, ażurowym zwieńczeniem;

— zachować rozkład i kształty otworów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 109, ok. 1905 w.

(fot. 412)

Styl: architektura wernakularna nawiązująca do budownictwa ceglanego.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, ceglane narożne lizeny, ceglane obramienia okienne z gzymsami nadokiennymi oraz ze wspólnymi gzymsami podokiennymi (w ryzalicie elewacji frontowej oraz w szczytach elewacji bocznych);

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Świdnicka 110, ok. 1905

(fot. 412)

Styl: architektura wernakularna nawiązująca do budownictwa ceglanego.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z pozornym ryzalitem środkowym w elewacji frontowej oraz z dachami dwuspadowymi z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Willa, ul. Zdrojowisko 1, ok. 1910–1930.

Styl rodzimy (Heimatstil).

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować rozczłonkowaną bryłę budynku z ryzalitami oraz z dachami z wysuniętymi okapami i pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, konstrukcję drewnianych partii ścian budynku oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Budowletechniczne

Wiadukt kolejowy nad drogą z Drogosławia do Jugowa,1879/1880

(fot. 454– 455)

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— obiekt kwalifikuje się jako zabytek techniki do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Wiadukt kolejowy nad ul. Górniczą, na terenie Zatorza, kolonii Drogosławia, 1879/1880, odbudowany po zniszczeniu w czasie II wojny światowej

(fot. 453)

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— ochronie podlega konstrukcja wiaduktu z żelaznej kratownicy z torowiskiem oparta na czterech licowanych kamieniem i obetonowanych później trapezowych pylonach;

— zachować bryły pylonów, kamienny cokół, gzyms cokołowy, narożne boniowanie wykonane z kamienia oraz wydatny gzyms z konsolami obiegający płytę stanowiącą podstawę torowiska, zachować wyprute w niektórych pylonach płytkie nisze ujęte kamiennymi obramieniami;

— obiekt kwalifikuje się jako zabytek techniki do objęcia pełną ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków.

Nowa Ruda-Słupiec

Kościoły i cmentarze

Stary kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Katarzyny i Św. Mikołaja Męczennika

(il. Ikonografia 133, 138)

Kościół istniał już w 1359 r., ale wzmiankowany był dopiero w r. 1384[102]. Został poświęcony ponownie w 1481 r., co oznacza, że wzniesiono go na nowo lub przebudowano. Za przebudową opowiadał się Wittig, który przypuszczał, że zachowało się romańskie prezbiterium otwarte ku nawie łukiem tęczowym o półkolistym wykroju. Główne wejście do kościoła zbudowanego z kamienia łamanego i polnego znajdowało się w północnej elewacji nawy zwróconej ku wsi. Ujmował je romański (?) portal z kamiennym blokiem zdobionym baranią głową, wyobrażeniem odnoszącym się do ofiary Izaaka lub może do herbu patrona kościoła (?). Częścią innego portalu lub też kamieniarskiego wystroju kościoła była druga, kamienna rzeźba przedstawiająca wilczy łeb i ludzką głowę lub wilczy łeb z głową dziecka w pysku[103]. W 1631 r. stan techniczny kościoła był dobry, a naprawy wymagał tylko dach. W r. 1641 nawa otrzymała nowy strop, a w r. 1671 r. zbudowano szkolny chór. Następnie, w r. 1678 wykonano remont kościoła oraz zrealizowano trzy nowe witraże, w tym dwa do nowego przedsionka. W 1682 r. zbudowano sygnaturkę. Później, w 1 poł. XVIII w. powstała polichromia drewnianego stropu, dzielonego na kwatery wypełnione freskami[104] podobnymi do malowideł na stropie kościoła w Zalesiu koło Bystrzycy Kłodzkiej. Kościół powiększono od frontu w r. 1756, a w 1771 r. dobudowano do prezbiterium (od północnego wschodu) nową przybudówkę zawierającą zakrystię i oratorium na piętrze[105]. Następnie, w 1784 r. malowany strop nawy i strop nad częścią przyziemia zasłonięto bielonym sufitem i ozdobiono prostymi, barokowymi stiukami. Wykonano też nowy hełm sygnaturki, zrealizowany przez mistrza budowlanego (zagrodnika) ze Słupca Johanna Nave. Na sygnaturce umieszczono zegar. Gałka sygnaturki odnawiana była w 1806 r. i w 1828 r. zbudowano jeszcze od frontu przybudówkę zawierającą kruchtę i schody na empory.

Stary słupiecki, bezwieżowy kościół przedstawiono na rycinie z lat 1798–1804. (il. Ikonografia 133) Była to budowla z prosto zamkniętym prezbiterium, krótką nawą i dachami dwuspadowymi z sygnaturką. Podobnie kościół prezentował się ok. 1882 r., z tym, że przed jego elewacją frontową wznosiła się przybudówka o konstrukcji szkieletowej. (il. Ikonografia 138) Z opisu kościoła z 1882 r. wynika też, że sklepienie wschodniej części prezbiterium ozdobiono stiukami, a półkolisty łuk tęczowy dekorowany był freskiem przedstawiającym Veraikon trzymany przez anioły. W nawie znajdował się dwukondygnacjowy chór muzyczny, a dach kościoła kryty był łupkiem[106]. Stary kościół zaczęto rozbierać w r. 1882[107].

Nowy, obecny kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Katarzyny, 1885–1887

(fot. 416– 417)

Nowy, znacznie większy kościół w Słupcu zbudowany został w l. 1885–1887 w związku ze wzrostem liczby ludności wsi, spowodowanym rozwojem górnictwa. Kościół wzniesiono z czerwonego piaskowca, a prace budowlane prowadził mistrz murarski Bernhard z Niemczy. Projektant nowej świątyni nie jest znany, ale nie można wykluczyć, że był to budowniczy lub architekt zatrudniany przez Magnisów. Projektant czynny był niewątpliwie na terenie Hrabstwa Kłodzkiego. Sugeruje to ogólna, przestrzenna dyspozycja kościoła odpowiadająca typom przestrzennym barokowych, osiemnastowiecznych, jednowieżowych kościołów wiejskich Ziemi Kłodzkiej. Prezbiterium ujęte zostało symetrycznie dwiema piętrowymi przybudówkami, nawy boczne są bardzo wąskie, w nawę główną wbudowano drewniany chór muzyczny, a przy wieży wzniesiono symetrycznie dwie klatki schodowe. Tak prezentujący się przestrzenny typ kościoła otrzymał neogotycko-neoromański kostium odnoszący się do architektury niemieckiej, kształtowany dość schematycznie przy wykorzystaniu form obiegowych. Dominuje neogotyk, natomiast w stylu neoromańskim zaprojektowano triforia oraz górną kondygnację wieży. Bryłę świątyni ożywiono różnej wielkości przybudówkami i wieżyczkami schodowymi, a wnętrze kościoła, w tym trójnawowego korpusu nawowego (z wielobocznymi filarami) nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Całości wystroju dopełniały neogotycka dekoracyjna polichromia wnętrza oraz witraże[108]. Neogotyckie wyposażenie kościoła wykonano w monachijskim warsztacie Josepha Elsnera. W l. 1971–1972 wyremontowano dachy i wieże kościoła, odnowiono wnętrze, polichromię, wykonano nowe podłogi, posadzki z granitu, uzupełniono witraże. Ponownie odnawiano kościół w r. 1976, a w 1992 r. zrealizowano kolejne witraże. Współcześnie nadbudowano jedną z przybudówek przy prezbiterium oraz zbudowano nowe przedsionki lub zadaszenia przed portalami. Murowane partie tych nowych dobudówek wykonano z czerwonego piaskowca nawiązując do architektury kościoła.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budowli wraz z zachodnią wieżą, przybudówkami, wieżyczkami schodowymi, zakrystią i przyporami;

— zachować formy dwuspadowego dachu nawy, formy dachów wielopołaciowych, ostrosłupowe hełmy wieży i wieżyczek schodowych;

— zachować dyspozycję wnętrza, krzyżowo-żebrowe sklepienia i dekoracyjną polichromię głowic filarów i sklepienia;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach oraz maswerki.

— zachować kamienną licówkę elewacji i jej artykulację w formie fryzów i gzymsów;

— zachować stolarkę okienną i drzwiową;

— zachować wyposażenie kościoła (wpisane do rejestru zabytków ruchomych pod nr 675/1-10 dec. z dn. 31.03.1987);

— kościół kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków;

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy kościele lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków i uzyskiwać na nie zezwolenie konserwatorskie.

Starycmentarz przykościelny

Przykościelny cmentarz Otoczony murem z bramą wzmiankowano w 1631 r. Początkowo miał on zapewne zarys owalu, a później — prostokąta. Wymieniano także częściowo odcinki ogrodzenia cmentarza. Zachowano przy tym fragment starego, kamiennego muru z przyporami od strony głównej ulicy wiejskiej (ul. Radkowskiej i wzdłuż obecnej ul. R. Traugutta. Przy głównym wejściu na cmentarz (od ul. Radkowskiej) stał początkowo krzyż z 1753 r., który w r. 1810 lub 1811 został zastąpiony kamiennym krucyfiksem (z 1804 r.). Następnie, w 1823 r. postawiono obok wejścia także figurę Św. Judy Tadeusza. W 1828 r. w miejscu dawnego głównego wejścia na cmentarz zbudowano skromny budynek bramny z kostnicą, zasadniczo bezstylowy, jednokondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. (il. Ikonografia 138) W r. 1838 cmentarz został powiększony w kierunku południowym o parcelę o zarysie trójkąta.

W l. 1885–1886, w trakcie budowy nowego kościoła wyburzono od ul. Radkowskiej stare odcinki muru cmentarnego oraz kostnicę i usunięto krucyfiks a także figurę Św. Judy Tadeusza. Po wzniesieniu nowego kościoła zbudowano od strony głównej ul. wiejskiej (ul. Radkowskiej) nową część komponowanego ogrodzenia przykościelnego cmentarza. Ogrodzenie to wymurowano z czerwonego piaskowca i uzupełniono ażurowymi segmentami z kutego żelaza. We wklęsły, południowo-zachodni narożnik tego ogrodzenia wbudowano pomnik żołnierzy. Wydaje się, iż stanowi on integralną część muru cmentarnego. Można więc domniemywać, że dotyczy poległych w wojnach z lat 1865–1870 (z Danią, Austrią i Francją). Ale nie można wykluczyć, że pomnik wbudowano umiejętnie w starsze ogrodzenie cmentarza po I wojnie światowej. (fot. 418) Pozostała, południowa część starego cmentarza zachowała częściowo odcinki starego kamiennego ogrodzenia. Na cmentarz powróciły też figura Św. Judy Tadeusza i krucyfiks z 1804 r. Przed 1992 r. zbudowano na starym przykościelnym cmentarzu nową kaplicę cmentarną.

Stan zachowania przykościelnego cmentarza — dobry

Wskazania konserwatorskie:

— zachować zarys przykościelnego cmentarza;

— zachować odcinki jego starego kamiennego ogrodzenia z 1838 r. oraz nowszego ogrodzenia z lat 80. XIX w.;

— zachować figurę Św. Judy Tadeusza wykonaną w 1739 r. przeniesioną z Goszyc (Hassitz) pod Kłodzkiem, ustawioną początkowo obok dworu w Słupcu, następnie od 1823 r. przy głównym wejściu na przykościelny cmentarz, i obecnie przy nowym kościele, odnawianą w 1851 r.[109] (fot. 419)

— zachować kamienną Grupę Ukrzyżowania z 1804 r., wykonaną w stylu neoklasycyzmu łączonego z późnym barokiem i rokokiem, odnawianą w 1851 r. (fot. 420)

Nowycmentarz, obecny komunalny

Założony został w r. 1894 na południe od starego przykościelnego cmentarza przy rozwidleniu ulic R. Traugutta i Kasztanowej. Rozplanowany na rzucie prostokąta i podzielony dwiema krzyżującymi się alejami otrzymał układ kwaterowy. Granice cmentarza obsadzono lipami. Cmentarz wydzielono ogrodzeniem z kamiennymi słupkami z ażurowymi segmentami z kutego żelaza oraz z bramami filarowymi kształtowanymi podobnie jak bramy filarowe przy kościele. Współcześnie cmentarz użytkowany jako cmentarz komunalny został powiększony od południa o nową część o zarysie nieregularnego czworoboku. Przewiduje się też dalsze powiększenie cmentarza.

Stan zachowania cmentarza — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować zarys cmentarza, czytelny jeszcze w ramach nowego założenia;

— zachować układ przestrzenny cmentarza wyznaczany przez aleje i nasadzenia, zachować drzewostan cmentarza pochodzący sprzed 1945 r.

— zachować pozostałości ogrodzenia cmentarza oraz zdobiącą go Grupę Ukrzyżowania.

W okolicach Słupca urządzona została Góra Oliwna. Powstała w wyniku fundacji osoby świeckiej. Na szczycie lub stoku wzniesienia ustawiono w 1840 r. Grupę Ukrzyżowania, do której w r. 1851 dołączono rzeźby Chrystusa w Ogrójcu i Śpiących Apostołów. Miejsce usytuowania tego miejsca kultu nie jest znane.

Kościół ewangelicki i szkoła ewangelicka, ob. budynek mieszkalny, ul. Piwna 5, 1903–1904

(fot. 420)

Kościół ewangelicki w Słupcu zbudowano dość późno, bo w l. 1903–1904. Ze względu na niewielką liczbę ewangelików we wsi nie otrzymał on bryły charakterystycznej dla budynku sakralnego. Nawiązując do ewangelickiej tradycji sytuowania sal nabożeństw w budynkach mieszkalnych nowemu kościołowi dano bryłę budynku mieszkalnego, wyróżniającego się tylko odmiennym wystrojem elewacji. Według podobnej koncepcji ukształtowano np. późniejszy ewangelicki kościół w sąsiedniej Ścinawce Średniej. W słupieckim kościele wnętrze o funkcjach sakralnych urządzono na piętrze, a pomieszczenia przyziemia przekazano szkole ewangelickiej. Kościół zbudowano w stylu neogotyku.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę z ozdobnymi szczytami nad elewacjami bocznymi oraz z dachem dwuspadowym z ceramicznym pokryciem;

— zachować kształty i wykroje otworów (w tym ostrołucznych), rozkład osi okiennych, blend, zachować kamienną licówkę elewacji, gzymsowania, obramienia otworów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Zespółdworski

Stary dwór i kaplica dworska

Jedyny dwór w Słupcu był początkowo dworem sędziowskim, a dopiero później szlacheckim. Nie odnotowano żadnych innych szlacheckich siedzib we wsi. Dwór położony blisko kościoła i koryta potoku Dzik był, według zachowanych przekazów, otoczony fosą. Można przypuszczać, że zamieszkiwano go jeszcze w XVII stuleciu, w czasach baronów von Morgante. Później zapewne utracił swe funkcje, może został rządcówką. Hrabiowie von Pilati nie rezydowali w Słupcu. Bywali tu tylko okresowo. Wyjątek stanowili Johann Baptista Pilati (1724–1756), którego pochowano w słupieckim kościele oraz Oskar Wilhelm Ludwig von Pilati, który osiadł w Słupcu i ok. poł. XIX w. upiększył otoczenie dworu oraz założył park. Jak wynika z zachowanej ryciny jeszcze na początku XIX w. dwór zachowywał swą dawną formę. Był budynkiem o zwartej bryle, poprzedzonym wieżą z cebulastym hełmem. (il. Ikonografia 133) Pod tym względem przypominał bryłę dworu w Ścinawce Górnej-Sarnach. Na południe od słupieckiego dworu wznosiła się kaplica. Dwór w Słupcu był w XVIII i XIX w. remontowany. I tak np. w końcu XIX w. lub w 1 poł. XX w. usunięto cebulasty hełm wieży i nakryto ją dachem pulpitowym. Dwór wpisany był do rejestru zabytków (Nr rej. 288 z dn. 11.05.1951), ale został wyburzony w l. 70. XX w.

Na południe od dworu znajdowała się kaplica dworska, ufundowana przez Łucję z rodziny Arnoldów. Według Zenkera kaplica ta miała w 1497 r. wezwanie Matki Bożej, Św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty oraz Wszystkich świętych. Kaplica ta (z dzwonem) była wzmiankowana po raz kolejny w 1559 r. oraz w r. 1631, gdy określono ją jako kaplicę wewnętrzną (kapelle inferiori). Była ona wówczas grożącym zawaleniem drewnianym budynkiem z drewnianym gankiem. Na miejscu tej starej kaplicy powstała w l. 80. XVII w. nowa, murowana, poświęcona w 1687 r [110],zwana też kościółkiem Św. Donata. W każde święto patronalne w drugą niedzielę czerwca odbywała się w kaplicy dworskiej Msza ku czci Św. Donata, męczennika, patrona od niepogody. Kaplica Św. Donata, z sygnaturką i z gankiem łączącym ją z wieżą dworu, istniała jeszcze w r. 1808. Znów więc widoczne były analogie z dworem w Ścinawce Górnej. W 1812 kaplica przerobiona została na słodownię, a obraz Św. Donata i dzwon przeniesiono do kościoła parafialnego. Po poł. XIX w. kaplicę wyburzono.

Nowy dom właścicieli dóbr lub oficyna dworska, ob. budynek mieszkalny, ul. Połoniny 2a, 4 ćw. XVIII w.(?), 4 ćw. XIX w., ok. 1995–2000

(fot. 421– 422)

Pierwotne funkcje budynku nie są w pełni jasne. Można domniemywać, że mógł on pełnić funkcje nowego, skromnego domu pańskiego (Herrenhaus), wykorzystywanego w czasie dłuższych lub krótszych pobytów Pilatich w Słupcu. W XVIII w. stary dwór mógł być już niewygodny, w związku z czym pojawiła się konieczność budowy nowego, nowocześniejszego funkcjonalnie budynku mieszkalnego dla właścicieli dóbr. Nowy, niewielki, dwukondygnacjowy budynek mieszkalny z dachem mansardowym wzniesiony został na terenie słupieckiego folwarku, na północny wschód od starego dworu i kształtem bryły oraz skalą przypominał powstały ok. 1748 r. pałac letni w niedalekiej Ścinawce Górnej. Nie można też wykluczyć, że nowy osiemnastowieczny budynek mógł pełnić funkcje okazalszej oficyny dworskiej, może siedziby zarządu dóbr, co miałoby miejsce w sytuacji, gdyby hrabiowie von Pilati zamieszkiwali stary dwór.

Z pierwotnego osiemnastowiecznego budynku obecnie zachowały się piwnice sklepione ceglano-kamienną kolebką oraz bryła budynku z dachem mansardowym. Przed ostatnim remontem widoczne też były relikty tynkowych obramień okiennych z dużymi kluczami, zbliżonymi do typu kluczy z 4 ćw. XVIII w. Budynek byłby więc wzniesiony w stylu późnego baroku. W 4 ćw. XIX w. został przebudowany, może w dwóch fazach. Najpierw przed wschodnią elewacją budynku wzniesiono wydatny ryzalit środkowy zawierający jednoprzestrzenną klatkę schodową z zabiegowymi, drewnianymi schodami. Górna część tej klatki schodowej została rozwiązana jako przeszklona, drewniana pseudoweranda z ostrołucznymi otworami i otworami o łuku oślim. Podziały stolarki wewnątrz łuków otworów skomponowano w nawiązaniu do maswerków gotyku płomienistego, zewnętrzną balustradę werandy zrealizowano w stylu neorenesansu, a kamienny portal zewnętrzny — w stylu neoklasycyzmu. Później zapewne wybudowano neobarokowe lukarny w dachu oraz wykonano uproszczone, tynkowe obramienia okienne nawiązujące do starych, późnobarokowych. Rozczłonkowano też elewacje w duchu neoklasycyzmu tynkowymi gzymsami kordonowymi. Tak prezentujący się budynek przetrwał do ostatniego remontu przeprowadzonego w l. ok. 1995–2000. Wówczas budynek utracił częściowo cechy stylowe, gdyż elewacje otynkowano na gładko, a okna pozbawiono obramień. W boczną elewację południową wmurowano elementy kamieniarki z rozebranego dworu(?), dwa kapitele pilastrów oraz barokowy kartusz.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem i z dachem mansardowym i z lukarnami;

— zachować dyspozycję wnętrza, sklepienia piwnic;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach.

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

— zaprojektować nowy wystrój elewacji nawiązujący do dawnego, znanego z grafii z 1995 r.

— uzgadniać wszelkie prace prowadzone przy budynku lub w jego bezpośrednim otoczeniu ze Służbą Ochrony Zabytków.

Gospodarcza zabudowa folwarku

(fot. 423–425 [423 ], [424 ], [425])

Wzmianki o folwarku dworskim są nieliczne. Wiadomo, tylko, że 1649 r. istniał na jego terenie browar. Układ zabudowy nowożytnego folwarku nie jest znany. W 1824 r. zabudowa gospodarcza wznosząca na rzucie w formie litery L znajdowała się na terenie obecnego parku. Układ folwarku przekształcany był ok. poł. XIX w., w związku z zakładaniem parku. Przede wszystkim zasypano fosę i nową zabudowę folwarczną bardziej odsunięto od dworu. Nową, jednolitą zabudową, wzniesioną także na planie litery L zamknięto północną i zachodnią pierzeję folwarku. Zachowano stare wjazdy na folwark lub zbudowano nowe wychodzące na dwa kamienne mosty przerzucone przez potok Dzik. Na jednym z nich stała do 1890 r. figura Św. Jana Nepomucena z 1715 r. W zachowanej do dziś stylowej zabudowie folwarku jako najciekawsze wyróżniają się trzy budynki. Dwa z nich (budynek gospodarczy i spichlerz) pochodzą z ok. poł. XIX w., a trzeci (oficyna dworska) — z 4 ćw. tego stulecia. Budynki te są obecnie wyremontowane i użytkowane. Wykonano też nowe nawierzchnie na dziedzińcu folwarcznym oraz dokonano, wtórnych podziałów dziedzińca nowymi ogrodzeniami. Zachowały się oba kamienne mosty przerzucone przez potok Dzik.

Budynek gospodarczy, obecnie budynek mieszkalno-gospodarczy, ul. Połoniny 2, ok. poł. XIX w., 4 ćw. XIX w., lata 20. lub 30. XX w.(?), lata 80. XX w., po 1995

(fot. 425)

Budynek ten służył początkowo celom gospodarczym, które obecnie trudno określić. Jego zachodnia, murowana część miała w przyziemiu przejazd, a druga wschodnia zbudowana była w konstrukcji typowej dla stodół, złożonej z murowanych filarów i wypełnienia z desek. Sugeruje to wygląd części elewacji obecnego budynku. Być może w 4 ćw. XIX w. wschodnią część budynku wymurowano, przeznaczając ją na cele mieszkalne. Do budynku dostawiono też od północy murowaną, trzynawową oborę. W trakcie kolejnych przebudów zmieniano układ otworów oraz przekształcono niektóre z nich, Zamurowano też od frontu otwór przejazdu. Stylistycznie budynek reprezentuje tradycyjne budownictwo użytkowe i ma charakterystyczną bryłę z wysokim, czterospadowym dachem, typową dla budownictwa 1 poł. XIX w. Jedynie tympanon nad boczną elewacją reprezentuje wczesny neoklasycyzm.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wysokim dachem czterospadowym;

— zachować układ i wykroje oryginalnych otworów w elewacjach

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

Spichlerz, ul. Połoniny 2, ok. poł. XIX w., pocz. XX w., lata 80. XX w.

(fot. 424)

Styl: budownictwo użytkowe pozbawione cech stylowych.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym krytym dachówką ceramiczną;

— zachować układ i wykroje otworów w elewacjach.

— przy wymianie pokrycia dachowego zastosować szarą dachówkę ceramiczną;

Park

Założony ok. poł. XIX w. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Oskar Wilhelm Ludwig von Pilati (*1817– †1894), który osiadł w Słupcu. Teren pod nowe założenie uzyskano poprzez zasypanie fosy otaczającej stary dwór oraz przez odsunięcie zabudowy gospodarczej od dworu i nowego domu pańskiego (lub oficyny dworskiej). Pomiędzy oboma budynkami założono splantowany ogród ozdobny, którego wygląd nie jest znany. Następnie urządzono część łąki, na której posadzono rzędowo dęby. W l. ok. 1865–1885 wysadzono najstarszy obecnie drzewostan parkowy złożony z dębów szypułkowych oraz z najstarszych lip i świerków. Później dosadzano głównie świerki pospolite, dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe i klony jawory. Tu też w okresie międzywojennym nasadzono iglaste gatunki aklimatyzowane. Ta część parku zajmowała obszar na północ od potoku Dzik, na planie nieregularnego trójkąta (łącznie z częścią dziedzińca folwarcznego) i obsadzona była głównie grupami drzew. Ośrodkiem kompozycji był nowy pałac.

W l. 20. lub 30. XX w. powiększono park od północy i skrajnie o nową część o zarysie wydłużonego i wąskiego prostokąta. Na łące wypełniającej wąwóz wytyczono drogę spacerową, a obrzeża wąwozu obsadzono dębami, klonami jaworami i lipami drobnolistnymi. Kształtując tak graniczne masywy stworzono wrażenie przestrzennej głębi tej najnowszej część parku. Obsadzono też częściowo północną część wąwozu oddzieloną od reszty parku torami kolejowymi. W 1937 r. park wraz z ogrodem zajmował powierzchnię 6 ha.

Obecnie część założenia ogrodowo-parkowego na terenie dziedzińca gospodarczego jest urządzona na nowo, a park wykorzystuje się jako szkolny teren sportowy.

Budynki użyteczności publicznej

Szkoła katolicka— budynki nie istniejące

Szkoła w Słupcu założona została zapewne przez protestantów w XVI w. i po przejęciu jej przez katolików prowadzona była przez pisarzy kościelnych, wzmiankowanych od 1639 r. Od ok. 1650 r. kierował nią już nauczyciel (Schulmeister). W 1793 r. wzniesiono nowy, murowany budynek szkolny, a w 1838 r. — kolejny, zbudowany przez budowniczego Rolle z Bożkowa i cieślę Wendlera ze Ścinawki Średniej. Zbudowali oni dość duży budynek z murowanym przyziemiem i drewnianym piętrem, nakryty wysokim dachem naczółkowym. (il. Ikonografia 139) Szkołę tę wyburzono w r. 1910 ze względu na budowę nowego, obecnego budynku szkolnego.

Nowa szkoła katolicka, ob. Szkoła Podstawowa, budynek główny, ul. Szkolna 3, 1910

(il. Ikonografia 140, fot. 426)

Związany z uprzemysłowieniem Słupca wzrost liczby ludności wsi zmusił do budowy nowej większej szkoły. Wzniesiono ją w stylu budownictwa ceglanego przetworzonego w duchu neorenesansu, a szczyt rozwiązano w duchu gotyku ceglanego. Jak na pierwsze dziesięciolecie XX w. była to architektura zachowawcza, reprezentująca schyłkowy okres historyzmu. Szkołę rozbudowano w l. ok. 1920–1940 lub w l. 50. XX w. od południa o nowe skrzydło. Kolejne skrzydło wzniesiono od zachodu zapewne w l. 70. XX w.

Stan zachowania najstarszej części szkoły— średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę z podwyższonym ryzalitem pozornym w fasadzie zwieńczonym ozdobnym schodkowym szczytem oraz zachować dwa przedsionki flankujące ryzalit;

— zachować dach czterospadowy z lukarnami i dwuspadowy dach nad ryzalitem (wraz z niewielką sygnaturką) oraz ceramiczne pokrycie dachów z szarej dachówki;

— zachować kształty i wykroje otworów, rozkład osi okiennych, zestawienie tynkowanych partii elewacji z podziałami i obramieniami okiennymi wykonanymi z czerwonego, słupieckiego piaskowca;

— zachować wystrój elewacji złożony z narożnego, przemiennego pseudoboniowania, gzymsowań, obramień okiennych z kluczami, kamieniarkę szczytu ryzalitu, stylową stolarkę drzwiową oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ob. Szkoła Podstawowa, budynek B, ul. Szkolna 7, pocz. XX w.

(il. Ikonografia 140, fot. 427)

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę z dwukondygnacjową drewnianą, przeszkloną przybudówką i z dachem płaskim ze ściankami kolankowymi;

— zachować kształty i wykroje otworów, rozkład osi okiennych, gzymsowania, listwowe obramienia okienne, szkieletową konstrukcję drewnianej przybudówki, jej ozdobne balustrady oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Katolicki Szpital Św. Elżbiety

Szpital w Słupcu istniał już w 1830 r. Według jednych źródeł powstanie szpitala związane było z franciszkankami. W r. 1872 osiadły one w Słupcu i miały się tu zająć opieką nad chorymi. Na posiadanym przez siebie gruncie wzniosły nowe budynki szpitala Św. Elżbiety, który prowadziły. Według innego przekazu szpital św. Elżbiety, dom starców i dom dziecka miały założyć w r. 1873 szarytki. W 1925 r. po wzniesieniu nieopodal nowego szpitala starszy budynek szpitalny stał się przytułkiem dla nieuleczalnie chorych. Po r. 1945 oba budynki szpitalne zostały przejęte na rzecz Służby Zdrowia. W starszym urządzono poradnię przeciwgruźliczą, a w nowszym — Dom Pomocy Społecznej, a później dom dla przewlekle chorych.

Starszy budynek szpitalny, ob. Przychodnia „Evita”, ul. Parkowa 20a, ok. 1873, ok. 1990–2000

(fot. 428)

Styl: historyzm (styl neoromański i neogotyk).

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować dwuczłonową bryłę złożoną z głównego korpusu (z podwyższonymi ryzalitami pozornymi) i z dostawionej na jego osi, od wschodu, wielobocznie zamkniętej kaplicy;

— zachować dwuspadowy dach łączący się z wielopołaciowym dachem nad kaplicą oraz ceramiczne pokrycie dachu;

— w głównym korpusie budynku zachować kształty i wykroje otworów, rozkład osi okiennych, gzymsowania, pilastry wydzielające ryzality, dekoracyjne zwieńczenia schodkowych szczytów, listwowe obramienia okienne, profilowane obramienia otworów wejściowych oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

— w partii kaplicy zachować wykroje ostrołucznych okien, podział ramowy, listwowe obramienia okienne oraz witraże.

Nowszy budynek szpitalny, ob. Dom Opieki Społecznej, ul. Parkowa 20, 1925, 1932, ok. 1990–2000

(fot. 429)

Nowy szpital zbudowano jako budynek znacznie większy od starszego, dwuskrzydłowy na planie litery L, ale trudno obecnie stwierdzić, która jego część powstała w r. 1925, a która w r. 1932. W bryle nowego budynku wyróżniono wieloboczny aneks kryjący prezbiterium kaplicy lub też zakrystię. Samą kaplicę, obecnie mszalną, umieszczono skrajnie w korpusie szpitala i oświetlono dużymi, półkoliście zamkniętymi oknami z witrażami. Znacznie bardziej interesującym elementem ogólnej dyspozycji wnętrza budynku jest klatka schodowa z półkolistymi biegami, przestronna, efektowna i dobrze przemyślana pod względem architektonicznym. Przypomina modernistyczne rozwiązania funkcjonalno-formalne stosowane w architekturze modernizmu. Bardziej tradycyjnie rozwiązano wystrój elewacji. Południowo-wschodni front budynku utrzymany został w stylu neoklasycyzmu 2 poł. XIX w., a przeciwległa elewacja tylna otrzymała półkolisty ryzalit klatki schodowej nawiązujący do wczesnego neoklasycyzmu 1 ćw. XIX stulecia. W duchu budownictwa szpitalnego końca XIX w. bryłę skrzydła bocznego ożywiono trzykondygnacjowymi, przestronnymi loggiami. Ogólnie więc w architekturze budynku wzniesionego w okresie międzywojennym nadal dominował historyzm, a nowoczesny charakter otrzymało tylko modernistyczne wnętrze klatki schodowej. W l. 90. XX w. budynek wyremontowano. Nadbudowano też wówczas w partii dachu nową kondygnację mieszkalną. Nadbudowa ta dzięki kolorystycznemu zespoleniu z barwą pokrycia dachowego odnosi się w ogólny sposób do budownictwa okresu międzywojennego.

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować dwuskrzydłową, rozczłonkowaną bryłę budynku ożywioną w fasadzie portykiem z werandą i facjatą w dachu, w elewacji tylnej — półcylindrycznym ryzalitem klatki schodowej i w elewacjach bocznych — wielobocznie zamkniętym aneksem oraz parokondygnacjową loggią;

— zachować czterospadowy dach korpusu budynku, wielopołaciowy dach aneksu oraz stożkowy hełm klatki schodowej zakończony sygnaturką;

— zachować kształty i wykroje otworów, rozkład osi okiennych, kamienną licówkę przyziemia, kamienne filary portyku i werandy w fasadzie, gzymsowania, profilowaną ramę szczytu facjaty, listwowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej;

Zabudowa mieszkalna

Dom, ul. Kasztanowa 3, 2 poł. XIX w.

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim ze ściankami kolankowymi;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowe podziały elewacji oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Kłodzka 6, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna nawiązująca do neobaroku

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim ze ściankami kolankowymi;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne, tynkowe, przemienne boniowanie, podział ramowy, połączone z nim tynkowe obramienia okienne, dekoracyjne płyciny, geometryczną dekorację elewacji oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Kłodzka 10, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.
Wskazania konserwatorskie:
— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w fasadzie;
— zachować dachy budynku i ryzalitu, dwuspadowe z wysuniętymi okapami i ceramiczne pokrycie;
— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, dekoracyjne, wertykalne płyciny podkreślające naroża budynku i ryzalitu, zachować trójkątny szczyt ryzalitu, tynkowe obramienia okienne z przewiązkami, geometryczną dekorację elewacji oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Kłodzka 12, ok. 1900–1910
Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.
Wskazania konserwatorskie:
— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w fasadzie;
— zachować dachy budynku i ryzalitu, dwuspadowe z wysuniętymi okapami i ceramiczne pokrycie;
— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, dekoracyjne, wertykalne płyciny podkreślające naroża budynku i ryzalitu, zachować trójkątny szczyt ryzalitu, obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 1, ok. 1895
Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, dekoracyjne, wertykalne płyciny podkreślające naroża budynku, tynkowe gzymsy nadokienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 2, 2 poł. XIX w.

(fot. 430)

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie. Dom drewniany lub drewniano-murowany, współcześnie otynkowany.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym z wysuniętymi okapami opartymi na drewnianych wspornikach;

— zachować rozkład i kształty otworów oraz trójkątne szczyty nad elewacjami bocznymi, wysunięte przed lico elewacji i oparte na drewnianych wspornikach.

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 7, ok. 1895

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym, zachować ceramiczne pokrycie dachowe;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, tynkowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 8, koniec XVIII w. (?), XIX/XX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem naczółkowym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 21, 2 poł. XIX w., XX w.

Styl: architektura wernakularna. Budynek ma nietypową, rozczłonkowaną bryłę, wynikłą z funkcji usługowych lub powstałą w efekcie rozbudowy.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku wzniesionego na planie litery L, z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji skrzydła frontowego oraz z asymetrycznie usytuowanym, trójkątnym szczytem nad częścią elewacji bocznego skrzydła;

— zachować dachy dwuspadowe z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne, uproszczone pilastry, gzymsowania oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Budynek mieszkalny, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 26, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wystawką w elewacji frontowej oraz dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami i z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, wykonane z tynku fakturowego wypukłe płyciny pokrywające płaszczyzny elewacji, gzymsowania, obramienia otworów i geometryczną dekorację zrealizowane z tynku gładkiego.

Dom, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 1, ok. 1895

Styl: architektura wernakularna.
Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym i z dachami dwuspadowymi z pokryciem ceramicznym;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne pilastry i gzymsowania.

Dom, ul. E. Kwiatkowskiego (d. H. Sawickiej) 60, 2 poł. XIX w.

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie przetworzone w duchu architektury wernakularnej.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, listwowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ob. Komisariat Policji, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 1, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neobaroku.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, podział ramowy, narożne dekoracyjne, wertykalne płyciny podkreślające naroża ryzalitu, zachować tynkowe uszakowe obramienia okienne z kluczami, obramienia listwowe oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

— zachować barokową figurę anioła z 2 poł. XVIII w., oraz neobarokowy krucyfiks z 2 poł. XIX w. ustawione blisko wylotu ul. Radkowskiej przy ul. Kłodzkiej. (fot. 432)

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 4, ok. 1880–1900

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, pasowe pseudoboniowanie elewacji, tynkowe obramienia okienne z przewiązkami i kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 12, ok. 1880–1900

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z wystawką w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne tynkowe pseudoboniowanie, gzymsowania, tynkowe obramienia okienne z uszakami i kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 20, 1823, 2 poł. XIX w., XX w.

(fot. 433)

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z późniejszą przybudówką;

— zachować dach mansardowy z naczółkami, z drewnianymi lukarnami oraz z ceramicznym pokryciem, zachować dach płaski przybudówki;

— zachować rozkład i kształty otworów, zamknięty półkoliście kamienny portal z datą 1823 oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 24, ok. 1906

Styl: architektura wernakularna z elementami neorenesansu. Wzbogacając obramienia okienne hermami wykorzystano rozwiązania formalne wykształcone w śląskiej architekturze lat 70. XIX w., np. przy budowie Dworca Świebodzkiego we Wrocławiu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne tynkowe przemienne pseudoboniowanie, gzymsowania, rozbudowane obramienia okienne ujmujące pary wąskich, prostokątnych okien, zachować stanowiące część tych obramień i wykonane w tynku hermy umieszczone pomiędzy oknami oraz ozdobne konsole podokienne;

— zachować krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 31, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, kamienną licówkę przyziemia, zachować gzymsowania, tynkowe profilowane obramienia okienne, trójkątne drewniane ażurowe płyciny z dekoracją laubzegową wmontowane w górne partie szczytów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Budynek mieszkalno-usługowy, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 34, k. XIX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, malowane lizeny, gzymsowania, tynkowe listwowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 36, koniec XIX w.

Styl: architektura wernakularna.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, tynkowe listwowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 38, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym, skrajnym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej, zachować w elewacji ryzalitu balkon na wydatnych wspornikach;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne lizeny podkreślające naroża ryzalitu, pasowe, tynkowe psuedoboniowanie ryzalitu, gzymsowania pozostałej części elewacji, zachować tynkowe obramienia okienne z przewiązkami, trójkątny naczółek nad drzwiami balkonowymi, stylową, metalową, ażurową balustradę balkonu oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 40, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym, skrajnym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami i lukarnami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, narożne wertykalne, dekoracyjne płyciny podkreślające naroża elewacji i ryzalitu, gzymsowania, zachować tynkowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 55, 4 ćw. XIX w.

(fot. 436)

Styl: neoklasycyzm szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować dwuczłonową, asymetrycznie komponowaną bryłę budynku (na planie litery T) z drewnianym, przeszklonym gankiem w elewacji frontowej;

— zachować dachy płaskie ze ściankami kolankowymi i z wysuniętymi okapami opartymi na wysuniętych wspornikach;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, tynkowe listwowe obramienia okienne z kluczami lub z płycinami nadokiennymi oraz z gzymsami nadokiennymi, zachować krzyżowy podział stylowej stolarki okiennej.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 69, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna z elementami neoklasycyzmu.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym w elewacji frontowej;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, lizeny podkreślające naroża elewacji frontowej (i ryzalitu), gzymsowania, tynkowe obramienia okienne z kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

—zachować kamienną kapliczkę słupową, ludową, wykonaną w stylu historyzmu (neoklasycyzm i neogotyk) w 3 ćw. XIX w., ustawioną przy sąsiednim budynku nr 67. (fot. 437)

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 86, 3 ćw. XIX w., ok. 1900–1910

(fot. 439) (fot. 438– 440)

Budynek wzniesiono w stylu tradycyjnego budownictwa wiejskiego. W jego elewacji dziedzińcowej umieszczono kamienny, fascjowy portal z czerwonego piaskowca, który wypełniono opierzonymi drzwiami. Zapewne w pierwszych l. XX w. dobudowano do szczytowej elewacji zwróconej ku głównej ulicy wiejskiej drewnianą, zadaszoną loggię wspartą na kamiennych, ozdobnych filarach z czerwonego piaskowca. W przyziemiu elewacji szczytowej przepruto nowy otwór wejściowy. Ku niemu wytyczono od głównej ulicy wiejskiej dojście, przez kamienny most przerzucony przez koryto potoku.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z loggią w bocznej elewacji szczytowej;

— zachować dach dwuspadowy z ceramicznym pokryciem oraz zachować pulpitowy dach loggi;

— zachować rozkład i kształty otworów, kamienny fascjowy portal, opierzone drzwi oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

— zachować konstrukcję loggi, filary z wysokimi cokołami i stylizowanymi głowicami (w przyziemiu), drewniane słupy z zastrzałami (wpuszczone w oczep), zachować ozdobną, ażurową balustradę z desek.

Dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 95, ok. 1890–1900, 1912

(fot. 441– 442)

Wnioskując z inicjału LN i wyobrażenia na elewacji narzędzi kamieniarskich można przypuszczać, że budynek należał do kamieniarza Niggla, budowniczego, m.in. wieży widokowej na Kościelcu?? Dom nie jest jednorodny, ani jednolity stylistycznie. Składa się z dwóch części, starszej z lat ok. 1890–1900 oraz nowszej z 1912 r. Starszy budynek zbudowano w stylu neorenesansu łączonego z tradycyjnym budownictwem wiejskim. Nowszy budynek natomiast, dostawiony do bocznej elewacji starszego wzniesiono w stylu neorenesansu łączonego z postsecesją. Budynek, choć niespójny stylistycznie, należy do ciekawszych przykładów zabudowy mieszkalnej Słupca, przede wszystkim ze względu na odmienność bryły i bogactwo wystroju elewacji. Współcześnie wykonano nowe pokrycie dachowe z blachy.

(fot. 443)

Budynek z lat 1890–1900

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym szczytem i z wykuszem w przyziemiu elewacji frontowej;

— zachować mające wysunięte okapy dachy naczółkowe (z oknami powiekowymi i lukarnami) oraz dwuspadowy dach nad ryzalitem;

— zachować rozkład i kształty otworów, tynkowe rozbudowane obramienia okienne, częściowo fazowane, wzbogacane tynkową dekoracją ornamentalną, detalem architektonicznym, czy też motywami odnoszącymi się do zawodu właściciela, zachować dekoracyjne oszalowanie partii elewacji bocznej, południowo-zachodniej, fragmenty ścian o konstrukcji szkieletowej (rzeczywistej lub markowanej) oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

—zachować pochodzącą z 1 poł. XIX w. (?) figurę Św. Jana Nepomucena ustawioną na krępej kolumnie przy domu nr 95.

Budynek z 1912 r.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku nakrytą dachami dwuspadowymi;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, ozdobne szczyty wolutowe zwieńczone kamiennymi, dekoracyjnymi czapami, zachować tynkowe i kamienne obramienia okienne, wzbogacane tynkową lub wykonaną z kamienia dekoracją ornamentalną w formie połowy tarczy słonecznej czy też banderoli z inicjałami, zachować krzyżowy podział stolarki okiennej, kutą postsecesyjną, metalową, ażurową balustradę schodów wewnętrznych oraz witrażowe przeszklenie okien klatki schodowej.

Młyn, ob. dom, ul. Radkowska (d. J. Krasickiego) 108, 1840, 2 poł. XIX w., XX w.

(fot. 444)

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie.

Stan zachowania — zły.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem mansardowym z naczółkami;

— zachować rozkład i kształty otworów oraz kamienny listwowy portal z datą 1840;

— nowe pokrycie dachowe wykonać z szarej dachówki.

Dom, ul.Słupiecka 5, ok. 1920

Styl: modernizm łączony z neobarokiem

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem mansardowym ze skrajną wystawką, z facjatą i lukarnami wciętymi w połacie dachu, zachować ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować rozkład i kształty otworów, cokół licowany kamieniem, deskowe oszalowanie wystawki oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ob. Muzeum J. Wittiga, ul. Słupiecka 42, 1826 (?), ok. 1910–1920

(fot. 445)

Styl: styl rodzimy (Heimatstil).

Stan zachowania — dobry.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z loggią oraz z wysokim dachem dwuspadowym z lukarną, konikami oraz z wysuniętymi połaciami, zachować ceramiczne pokrycie dachu;

— zachować rozkład i kształty otworów, drewnianą loggię z ozdobnymi kręconymi słupami, deskowe oszalowanie szczytów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom,ul. Spacerowa 5, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym szczytem;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, listwowe, tynkowe obramienia okienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Spacerowa 9, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z podwyższonym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym szczytem;

— zachować dachy dwuspadowe z wysuniętymi okapami oraz z ceramicznym pokryciem;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, listwowe, tynkowe obramienia okienne, drewnianą dekorację górnych partii szczytów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Spacerowa 14, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze skrajnie usytuowanym wielobocznym, wieżowym ryzalitem;

— zachować dach dwuspadowy z wysuniętymi okapami i z ceramicznym pokryciem oraz kilkupołaciowy dach ryzalitu;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, listwowe, tynkowe obramienia okienne z kluczami oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Spacerowa 15, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku ze skrajnymi ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami;

— zachować dachy dwuspadowe (z lukarnami, wysuniętymi okapami i z ceramicznym pokryciem) łączone z dachami naczółkowymi nad szczytami elewacji bocznych;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom,ul. Wiejska 3, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim z wysuniętymi okapami;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, wertykalne, dekoracyjne płyciny akcentujące naroża elewacji, płyciny nadokienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej i stolarkę drzwiową.

Dom, ul. Wiejska 8, 1 poł. XIX w., XX w.

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym;

— zachować belkowy strop w sieni;

— zachować rozkład i kształty otworów, kamienny portal z kluczem, oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Dom, ul. Wiejska 17, 1 poł. XIX w., XX w.

Styl: tradycyjne budownictwo wiejskie

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem dwuspadowym;

— zachować rozkład i kształty otworów oraz krzyżowy podział stolarki okiennej i stolarkę drzwiową.

Dom, ul. Wiejska 21, ok. 1900–1910

Styl: architektura wernakularna

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować bryłę budynku z dachem płaskim z wysuniętymi okapami;

— zachować rozkład i kształty otworów, gzymsowania, przemienne pseudoboniowanie akcentujące naroża elewacji, gzymsy nadokienne oraz krzyżowy podział stolarki okiennej.

Budownictwotechniczne

Most drogowy wzdłuż ul. Kłodzkiej, XIX w.

Stan zachowania — średni.

Wskazania konserwatorskie:

— zachować konstrukcję mostu i kamienną licówkę;

[1]Krypta ta otwarta w 1884 r. okazała się być dużym, trójdzielnym, sklepionym wnętrzem założonym na planie podkowy.

[2]Prezbiterium nakryto sklepieniem kolebkowym z trzema lunetami. W jego ścianie bocznej wypruto trzy prostokątne okna loży kolatorskiej, ujęte kamiennymi uszakowymi obramieniami.

[3]Sugestia Köglera. Wittig nie znalazł dla niej potwierdzenia w archiwaliach, por. J. Wittig, op.cit., s. 153.

[4]Były to grobowce trzech najzamożniejszych noworudzkich mieszczan Leopolda Genedla, Josepha Niesela oraz Emricha, złożone z dwóch lokalności usytuowanych ponad sobą, w północnej części kościoła.

[5]Ok. 1807 wnętrze kościoła prezentowało się według Köglera następująco. Było sklepione, trójnawowe. Pomiędzy nawami znajdowały się trzy pary filarów, na których oparte były sklepienia. Wnętrze zdobione było polichromią (scenami z życia Św. Mikołaja). W kościele, pod ołtarzem Św. Krzyża znajdowała się krypta rodziny Stillfried und Rattonitz. Zakrystia była usytuowana na południe od prezbiterium. Nad nią znajdowała się loża patronacka. Wyposażenie stanowiło siedem ołtarzy, z których jeden, główny, powstały ok. 1769 r. malowany był al fresco na ścianie (jak w kaplicy dworskiej w Sarnach!) Istniały też jeszcze wówczas ambona z 1672 r. i chrzcielnica — z 1579 r.

[6]Architekt ten kształcił się w l. 1864–1869 na Politechnice w Hanowerze. W 1883 r. został powołany na radcę budowlanego biskupstwa wrocławskiego. W l. 1885–1900 realizował zamówienia diecezji. Był architektem o dużej architektonicznej erudycji i nawiązywał w swoich projektach m.in. do gotyku niemieckiego i śląskiego, neogotyku szkoły hanowerskiej, architektury protestanckiej współczesnego mu berlińskiego środowiska twórczego i gotyku północnoniemieckiego.

[7]Według Białowąsa, według Wittiga dach kryty był łupkiem.

[8]1890 ukończona wieża. Źle jednak rozmieszczono piaskowcowe elementy zwieńczenia hełmu, który zaczął się przechylać. W 1902 r. musiano wymurować go na nowo na długości ok. 8,50 m. Prace prowadził przedsiębiorca budowlany Irmscher z Ludwikowic. Zwieńczenie hełmu wykonał nie z piaskowca ale z granitu.

[9]Miała ona charakter czysto dekoracyjny. Tworzyły ją pasy z dekoracją roślinną wymalowane wzdłuż żeber oraz polichromia o wzorach roślinnych pokrywająca powierzchnię wysklepków sklepienia na skrzyżowaniu nawy i transeptu.

[10]Witraże w oknach prezbiterium wykonano w pracowni Dr Quidmanna, witraż w oknie transeptu był dziełem malarza na szkle Dürka z ˚ytawy, a witrażowy herb nad wejściem (głównym?) zrealizował malarz na szkle Redner z Wrocławia († 1907)

[11]Zrealizowane w ludwisarni Gustawa Colliera w Zehlendorf pod Berlinem.

[12]Ołtarz główny (z obrazem Św. Mikołaja, wykonanym przez prof. Richtera z Kłodzka) powstał w monachijskim warsztacie Josepha Elsnera. Ołtarze Różańcowy, Św. Józefa realizowano w warsztacie Dorfa z Niwnic (Neuland) pod Nysą, a ołtarze Serca Jezusowego, Św. Franciszka wykonał rzeźbiarz Schmidt z Lądka. Większość obrazów dla tych ołtarzy namalował prof. Richter z Kłodzka. Ambona wykonana została w monachijskim warsztacie Josepha Elsnera

[13]Przy bocznym wejściu do kościoła wmurowana kamienna rzeźba Św. Krzysztofa (patrona od powodzi) z 1511 r. wykonana przez Hansa Waltera. Znajdowała się dawniej przy zewnętrznym murze obecnego kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP nisko, blisko koryta Włodzicy.

[14]Przykładowo pastor Zacharias Richter kupił w 1568 r. od Georga V Stillfrieda von Rattonitz grunt, dom i zagrodę, a w 1602 r. kaznodzieja M. Langer nabył dom od Zachsariasa Rottera, położony koło szkoły.

[15]Wymieniano ją też w l. 1416 (Herrensitz zu Neurode) i 1482 (Hof zu Newrode).

[16]Charakterystyka tej i kolejnych przebudów zamku została przeprowadzona z wykorzystaniem uwag Braumühla, który z kolei oparł się na sugestiach jednego z potomków dawnych właścicieli dóbr Rudolfa von Stillfried und Rattonitz. Na tej podstawie oraz przy wykorzystaniu rysunku z 1663 r. powstały w l. 30. XX w. trzy rysunki rekonstrukcyjne przedstawiające zamek ok. 1750 r.

[17]Mimo zamkowego charakteru noworudzka siedziba nie była określana w dokumentach jako zamek, lecz raczej jako dom (Haus, 1615) lub domostwo (Behausung 1600). Pełniła więc głównie funkcje rodowej siedziby, ośrodka dóbr.

[18]Porównaj — zadaszenie skrzydeł pałacu w Gorzanowie, czy też w Ratnie.

[19]Podobną koncepcję osi okiennych wykorzystano przy przebudowie kościoła parafialnego w Kłodzku (C. Lurago, 1660–1670), czy też kościoła parafialnego w Międzylesiu (J. Carove?, 1676, 1699).

[20]Przed 1736 r. została wyburzona.

[21]Według Braumühla zamek przedstawiony na tej rycinie był wytworem fantazji. Można jednak mówić raczej o zniekształceniach układu. Zaznaczone zostały bowiem trzy skrzydła północno-zachodnie, południowo-zachodnie i południowo-wschodnie. Zbyt regularny układ nadano dziedzińcowi przed zamkiem i zamykającym go budynkom. Na dziedzińcu zaznaczono ogród kwaterowy.

[22]Porównaj — zadaszenie skrzydła pałacu w Trzebieszowicach.

[23]W XVII i XVIII w. urządzano wnętrza na piętrze zamku. Za Bernharda III w l. 1677–1687 miała być urządzona na nowo kaplica zamkowa Bernharda II znajdująca się we frontowym skrzydle. Następnie w czasach Raimunda von Stilfried und Rattonitz (1702–1718) wykonano wystrój pokoju muzycznego usytuowanego w skrzydle zamku wzniesionym przez Bernharda II. Sufit ozdobiono sztukateriami i plafonem z freskiem przedstawiającym śpiewającego Orfeusza. Pokój ogrzewano kominkiem z dekoracją stiukową. Główna sala reprezentacyjna, sala antenatów w skrzydle Berhnarda II otrzymała kominek ze sztukateryjną dekoracją z herbem Stillfriedów. Umieszczono tu też piec z kolorowych kafli z przedstawieniami z Pisma Świętego. Salę zdobiły głównie naturalnej wielkości portrety przodków.

[24]Jak sądził Braumühl przebudowa zamku przeprowadzona została przy wykorzystaniu projektów z lat 60. XVII w. Wniosek ten wysnuł z analizy architektury nowej części pałacu, jej przestrzennej spójności z wczesnobarokowym skrzydłem zamku z lat 60. XVII w. oraz z zastosowania form zapóźnionych jak na koniec XVIII stulecia. Uważał też, że wykorzystywanie starszych projektów w późniejszych czasach bywało często stosowaną praktyką. O tym, że ewentualnie wykorzystany projekt z XVII w. musiał być w znacznym stopniu przetworzony, świadczą takie rozwiązania jak układ dwutraktowy ze środkowym korytarzem, wielki ryzalit w fasadzie i typ jednoprzestrzennej klatki schodowej, związane z dojrzałym barokiem.

[25]Nowa, dwukondygnacjowa sala reprezentacyjna o wymiarach 17 m x 9, 60 m, i o wysokości 7, 50 m, miała artykulację złożoną głównie z par pilastrów.

[26]Według Wittiga zarząd ten mieścił się w zamku w l. 1899–1901.

[27]W XIX w. lub w 1 poł. XX w. zachowane były pozostałości dawnego urządzenia zamku i wystroju jego wnętrz, które Braumühl widział, albo też o których słyszał od Rudolfa von Stillfried. Były to dwa wsporniki wykusza w elewacji skrzydła zamku od strony Włodzicy, relikty kręconej, wieżowej klatki schodowej (resztki kolistego muru i stopni), pozostałości barokowej klatki schodowej (z dekoracją muszlową i owalnymi okienkami) oraz wystrój i wyposażenie sali antenatów, a także wystrój pokoju muzycznego. Wittig z kolei podał informacje o zamkowych piwnicach. W północno-zachodniej części zamku piwnice rozmieszczone były nawet w 2 kondygnacjach. W piwnicach miały się znajdować wejścia do przejść podziemnych ku Włodzicy i Ścinawce Górnej. Jakieś też przejścia zostały odkryte, ale Wittig nie wiedział o nich nic dokładniejszego. Miały być odkryte przejścia ku ratuszowi, budynkowi (Kavalierhaus) na ul. Kościelnej oraz ku górnemu dworowi. Około 1850 r. znaczna część zamkowych piwnic została zasypana.

[28]Na rycinie z 1736 r. budynek nad Włodzicą określany był jako Reithaus. Wittig używał dla niego określenia Reitschule (szkółka jeździecka). Z kolei według rekonstrukcji zamku przeprowadzonej w l. 30. XX w. druga ujeżdżalnia (Reithaus) znajdowała się w ciągu zabudowy dziedzińca frontowego przed zamkiem.

[29]Potwierdzeniem takiego układu byłyby też plany otoczenia zamku pochodzące z r. 1813 i 1866. Na obu znajdowało się przed pałacem regularne założenie ogrodowe, kwaterowe na planie z 1866 r.

[30]Jest to wzniesienie wydzielone doliną Woliborki, i obecnymi ul. J. Piastów, Królowej Jadwigi oraz M. Kopernika.

[31]Most ten zwany był też Zamkowym (Schlossbrücke), lub Owczym (Schafbrücke), gdyż były nim pędzone owce na pańskie pastwisko. Most istniał jeszcze do ok. poł. XIX w., mimo, że od dawna nie było już na wzniesieniu Hopfenberg folwarku.

[32]W XIX w. dwór nazywany był Dworem Włodowickim Górnym (Oberwalditzer Schloss).

[33]Wittig przypuszczał, że część tego budynku zbudowana została już ok. 1445 r. Wspiera swą hipotezę uwagą, że na planie ratusza z 1843 r. zaznaczony był ukośnie leżący prostokąt (fundament?). Niestety nie znalazł żadnego objaśnienia do tego planu budynku.

[34]Istniejący ewentualnie drugi równoległy dach dwuspadowy nie jest na rycinie widoczny.

[35]Dotyczyły one przekształcenia starego budynku z 1844 r. w stylu neorenesansowym. Heidenrich zaprojektował nowy stromy dach, centralnie w fasadzie usytuowaną wieżę i cztery szczyty. Ponadto przewidywał wzniesienie wieży w południowo-zachodnim narożniku budynku zawierającej portal i zwieńczonej hełmem z prześwitem.

[36]Stary Gemeiner Stadt Haus — Był to dom na ul. Kościelnej kupiony w 1705 r. przez miasto na kwatery dla wojska. Był to miejski budynek o funkcjach resursy , położony na południowy wschód od plebanii przy kościele parafialnym. Później budynek ten użytkowano jako miejski budynek administracyjny oraz siedzibę teatru. Dom został kupiony przez Kasę Ubogich (Armenkasse) w 1838 r. i w rok później rozbudowany. W l. 40. XIX w. kasa dzierżawiła budynek mieszczan, którzy założyli resursę teatralną. W 1860 r. Kasa Ubogich zamierzała sprzedać budynek przy ul. Kościelnej. Teatr przeniesiono w nowe miejsce, a przed 1874 r. starą jego siedzibę wyburzono. Sprzedano grunt katolickiemu stowarzyszeniu szkolnemu i później, przed 1884 r. przyłączono do terenu, na którym stanęły nowy kościół parafialny i plebania. — Obecnie budynek nie istnieje.

[37]Była ona zasilana ze starego ujęcia wody istniejącego tu już w 1600 r., a woda wypływała z maszkaronu.

[38]Fontannę zdobiła inskrypcja z chronostychem: ECCe s. FLorIanVum arDeat.

[39]Pręgierz ten złożony był z podstawy, słupa i ostrosłupowego zwieńczenia. W 1838 r. został rozebrany i sprzedany w 1844 r. kmieciowi z Teuber, który wykorzystał go przy budowie swego domu pod Górą Św. Anny. Pręgierz, po skróceniu wykorzystano jako słup wspierający sklepienie sieni.

[40]Fontannę zaopatrzono w inskrypcję Erbaut von der Stadt 1756.

[41]Nie był on identyczny z Kamiennym Mostem przerzuconym nad Włodzicą.

[42]W elewacjach obecnych domów rynkowych zachowały się nieliczne podcienia oparte m. in. na kamiennych, piaskowcowych słupach z rytą dekoracją płycinową (nr 2, 3, 7). Pozostały też nieliczne kamienne portale: z kluczem z datą 1706 , inskrypcją ( dom nr 3, Böhmischer Hof), i z kluczem, z datą 1811, monogramem i dawnym numerem domu (nr 7). W l. ok. 1920–1930 w elewację domu nr 21 wmontowano trzy identyczne, neobarokowe, profilowane piaskowcowe portale.

[43]Informacje z dokumentacji konserwatorskiej z 1991 r.

[44]Do wojny trzydziestoletniej ulica zwana była od nazwiska noworudzkiej rodziny Schlegelgasse.

[45]Druga nazwa Töpfergasse powstała w nawiązaniu do grupy znajdujących się tu domów, m.in. garncarzy.

[46]Obecnie jej teren zajmuje nasyp kolejowy.

[47]Tu w przeszłości znajdowały się trzy kuźnie.

[48]Przypuszczalnie przechodziła przez Ebersdorf lub Volpersdorf, przez okolice Buchau i Koberbergu do miasta.

[49]Nad ciekiem wodnym wypływającym z okolic Góry Św. Anny (Annaberggraben).

[50]W 2 poł. XIX w., w trakcie częściowej kanalizacji potoku most został zlikwidowany. a na jego miejscu powstał nowy odcinek ulicy.

[51]Am Berge (1442, 1583), Am Koberberge (1598), Koberberg (1789) Gerichtsberg (1937) Obszar ten zasiedlany był już w ostatniej ćwierci XVI w., kiedy to zbudowano rząd domów zwany Schlichtingshäuser, określany tak od nazwiska rodziny.

[52]W elewacjach istniejących budynków zachowały się bardzo nieliczne pozostałości dawnych wystrojów elewacji. Są to: kamienny portal z archiwoltą o łuku odcinkowym, profilowany, z kluczem (z nr domu — No 46), z 2 ćw. XIX w.?? (nr Getta 11), kamienny portal z archiwoltą o spłaszczonym łuku z kluczem z 1 ćw. XIX w.? (nr 15), kamienny portal z archiwoltą o spłaszczonym łuku z kluczem z 1 ćw. XIX w.? (nr 21).

[53]Nieopodal, przy balustradzie mostu na cieku wodnym, stała do lat 60. XX w. figura Św. Jana Nepomucena (z 1707 r.) później zniszczona.

[54]Nazwa ta związana była z faktem, że na ulicy znajdowały się w czasach nowożytnych dwa zbiorniki wodne stanowiące część miejskiego wodociągu.

[55]Miejsce w 1937 r. pod brukami Kolejowej u wylotu Quergasse

[56]W elewacjach istniejących budynków zachowały się bardzo nieliczne pozostałości dawnej zabudowy. Jest to tylko kamienny portal z archiwoltą wykreśloną krzywą wklęsło-wypukłą, pochodzący z końca XVIII w., lub z 1 ćw. XIX w. (nr 13).

[57]Pierwszy dom naprzeciwko browaru należący wcześniej Volkela, a od r. 1590 do P. Jenischa miał portal z jego nazwiskiem i inskrypcją: Wer Got Vetraudt, der net wohlgebaut. Całość zabudowy tej działki określana była jako Hof i złożona z domu mieszkalnego i tylnego. Obok znajdował się dom Andreasa Kuliga wzmiankowany w r. 1584. Przy nim stał dom Keßlera an der Ecken auf der Kirchgassen i kolejny dom, wymieniony w 1611 r.

[58]W elewacjach tych budynków zachowały się następujące pozostałości zabudowy z lat 1690–1820. Są to: portal w murze zamykającym działkę przy ul. Kościelnej 2, portal z kluczem (z inicjałami i datą, 1820 ) (nr 8), portal z kluczem, z anielską główką, inicjałami i datą 1690 (nr 10), portal z datą 1721 i portal w fasadzie, z kluczem, z gmerkiem i inicjałami (nr 12), portal z kluczem, z inicjałami i datą 1799 (nr 14) i piaskowcowy portal z 3 ćw. XIX w. (nr 18).

[59]Pierwsze wzmianki o sierocińcu pochodzą z około połowy XIX w. Okresowo zmieniał siedziby. Początkowo sieroty przebywały w nowszym szpitalu miejskim z 1829 r. W 1884 r, liczono się z budową nowego sierocińca, ale niestety zabrakło funduszy. Po 1885 r. jako sierociniec użytkowano najstarszy szpital z 1569 r.

[60]Bardziej szczegółowe dzieje budowy tej drogi i później ulicy miasta zostaną omówione w kontekście analizy układu urbanistycznego noworudzkiego przedmieścia (Hopfenberg).

[61]Nazwa ta została nadana ulicy ze względu na sąsiedztwo starego szpitala.

[62]Nie był on identyczny z Kamiennym Mostem przerzuconym nad Włodzicą.

[63]Część tego placu przed domem nr 13 zwana była Hasenplan, od nazwiska właściciela tego gruntu Hasego. Grunt ten wykupiło miasto i dołączyło do Placu Szpitalnego, ale stara nazwa pozostała.

[64]W l. 1830–1840 plac ten otrzymał bruki.

[65]Związana jest z nim legenda, iż krzyż przypłynął do Nowej Rudy w czasie powodzi. Wittig uważał jednak, że legenda ta była późniejsza. Przypuszczał, że może początkowo w sąsiedztwie późniejszego kościoła postawiony był na skale krzyż, i że może do powstania kościoła Św. Krzyża przyczynili się cystersi mający w okolicy swój folwark owczy. Kult Krzyża Św. rozwijał się w wieku XV, a także odnotowany został w 1631 r. jako magna devotio. Tradycja pielgrzymek zachowała się jeszcze ok. 1925 r. wśród starszych mieszkańców wsi w okolicach Nowej Rudy.

[66]Wittig J., Chronik der Stadt Neurode, Neurode 1937, s. 55; Kögler J., Dokumentierte Geschichte und Beschreibung der Mediatstadt Neurode [1897] w: Kögler J., Die Chroniken der Grafschaft Glatz, Band I, Modautal 1992, s. 178.

[67]Białowąs M., Kościół i parafia rzym.-kat. w Nowej Rudzie, pow. Kłodzko na Dolnym Śląsku, Nowa Ruda 1948, s. 10.

[68]Związane z nim było uposażenie parafii (Widmuth) na obszarze Tworzykowa, złożone z gruntów uprawnych i lasu.

[69]Dla kościoła wykonano w 2 poł. XVI w. późnogotycki ołtarz ze sceną Wniebowzięcia, którego części przechowywano do 1 poł. XX w. w starym szpitalu.

[70]Przyjmuje się, że w związku z działalnością tego bractwa przy kościele nazywany był on także Kościołem Brackim (Brüderkirche).

[71]Są to np. grobowce rodzin Rose i Nave, zbudowane w 1908 według projektów prof. Segera. W 1911 r. zbudowano też na cmentarzu pomnik żołnierzy poległych w czasie wojny w 1866 r. Otrzymał on formę bloku piaskowca z tablicą z brązu. Na cmentarzu zachowały się też kamienny krucyfiks z końca XVIII w. oraz interesujący pomnik nagrobny z 1833 r., w formie obelisku.

[72]Był to prawdopodobnie odcinek drogi z Nowej Rudy do Broumova przez Krajanów, lub też odcinek drogi łączącej Nową Rudę ze Śląskiem.

[73]Pierwszy wzmiankowano w XIV w.

[74]Tak nazywano stok wzniesienia Hentschelkoppe.

[75]W elewacjach istniejących budynków zachowały się bardzo nieliczne pozostałości dawnych wystrojów. Są to głównie kamienne, dekorowane portale mające spłaszczone archiwolty. Jeden z 1812 r.— z kluczem (z gmerkiem, nazwiskiem mieszczanina i datą) (ul. Cmentarna 6), drugi — z kluczem, z 1 ćw. XIX w. (ul. Cmentarna 13), trzeci — z 1814 r., z kluczem (z inicjałami i datą) (ul. Cmentarna 18). Pozy tym na elewacjach domu przy ul. Cmentarnej 23 zachowały się dwa kamienne kartusze z 1758 r., (z gmerkiem kupca Genedla).

[76]Nazwa ulicy powstała w nawiązaniu do dość ciemnych podcieni.

[77]Nazwa ulicy związana była z faktem, że w miejscu, gdzie ona powstała sukiennicy prali wełnę w Młynówce.

[78]Nazwa ulicy powstała dość późno bo w 2 poł. XIX w., w związku z przeniesieniem na nią teatru.

[79]istniejący jeszcze w 1889 r.

[80]Z reliktów dawnych wystrojów elewacji należy wymienić: klucz portalu (z datą 1797) i płycinę z wizerunkiem sfinksa (nr 1),— portal dawnej gospody „Pod gwiazdą” (z datą 1800) (nr 6), kamienne obramienia uszakowe w elewacji frontowej (nr 15).

[81]Łaźnię miejską, a właściwie należący do niej ogród (Badegarten) wzmiankowano po raz pierwszy w r. 1442. W 1595 r wymieniono samą łaźnię zwaną Badehaus oder Badestube, do której należały 2 ogrody. Wówczas też łaźnia została odkupiona od właścicieli noworudzkich dóbr przez jednego z mieszczan. W l. 1604–1680 łaziebnictwem zajmowała się rodzina Wolfów. Jej przedstawiciele działali, na mocy cesarskiego przywileju, jako łaziebnicy i chirurdzy (Wundarzt) miasta Nowej Rudy. Mieli wyłączność na prowadzenie tego rodzaju działalności, gdyż istniał zakaz osiedlania się w mieście innego chirurga lub golarza. Jedynie w szczególnych sytuacjach miasto lub dominium mogły sprowadzić łaziebnika z innego miasta. W 1680 r. łaźnię kupiła rada miejska, a następnie dzierżawiła chirurgom. Łaźnię użytkowano jeszcze w 1731 r. Nowożytna łaźnia, w której też prowadzono wyszynk alkoholu usytuowana była u podnóża Wzgórza Zamkowego, przy korycie Włodzicy. W końcu XVI w. istniało przy niej parę budynków. Była dostępna od 1594 r. m.in. przez schody zbudowane na stromym stoku Wzgórza Zamkowego, wiodące od kościoła ku Włodzicy i ku jedynej, nadrzecznej bramie miejskiej. W 1736 r. łaźnię przedstawiono jako wydłużony, dwukondygnacjowy budynek nakryty dachem dwuspadowym. Z późniejszych czasów brak informacji o łaźni.

[82]Z dawnych wystrojów elewacji pozostały kamienne portale: z datą 1708(?) (nr 1), z datą 1806 (nr 2), portal bez daty (nr 3), portal z datą 1816 (nr 6), z datą 1818 (nr 7).

[83]Nazwa ulicy pozostawała zapewne w związku z tym, że ulicę zamieszkiwało wielu szewców.

[84]Są to kamienne portale z archiwoltami o łuku koszowym. Jeden — z gmerkiem i datą 1815 w kluczu (nr 1), drugi — z gmerkiem i datami 1786 i 1925 w kluczu (nr 5), trzeci, renesansowy (nr 7), czwarty — ze zbitym kluczem (nr 21), piąty — z gmerkiem i dawniej z datą 1799 (nr 23) i szósty — z kluczem (z nr 164 i z inicjałami) (nr 25). W okresie międzywojennym umieszczono w elewacji domu nr 15 trzy neobarokowe, piaskowcowe portale (jak w domu rynkowym 21).

[85]Z reliktów dawnych wystrojów elewacji należy wymienić kamienne portale: z datą 1815 (nr 2), z datą 1816 (nr 16), z datą 1817 (bez numeru). Warto też zwrócić uwagę na dom nr 2 o tradycyjnej konstrukcji z murowanym przyziemiem i piętrem o konstrukcji zrębowej??.

[86]Stary szpital gwarectwa, przy ul. J. Piłsudskiego (Kunzendorferstraße) wzmiankowano w 1866 r.

[87]Pomnik ten wzniesiony na wzgórzu Koberg w r. 1875 poświęcony był poległym w wojnach w l. 1866 i 1870/71. Na cokole umieszczono obelisk zwieńczony rzeźbą orła. Pomnik został przeniesiony przed szkołę ze względu na budowę sądu.

[88]Po 1855 r. szpital ten pełnił także funkcje sierocińca (dla 6 sierot). W 1879 r. szpital ten stał się przytułkiem dla nieuleczalnie chorych. W l. 1887–1900, po wzniesieniu nowego budynku szpitala stary, stojący na jego tyłach, przy ul. Zaułek, funkcjonował jako sierociniec przeznaczony dla 30 sierot. Po 1900 r. budynek ponownie został przeznaczony dla chorych. W szpitalu tym ok. 1900 r. pracowało 11 sióstr. W r. 1913 budynek odnowiono. W l. 50. XX w. został wyburzony.

[89]Tu w przeszłości uprawiano chmiel (Hopfen) do produkcji piwa.

[90]Most ten łączył noworudzki zamek z folwarkiem na Hopfenbergu. Został zaznaczony na widoku miasta z 1736 r.

[91]Obecnie jest to dzielnica miasta z ulicami J. Piłsudskiego, M. Kopernika i Niepodległości.

[92]Hans Schlegel pochodził z zamożnej noworudzkiej rodziny, która miała swe posiadłości w Nowej Rudzie i w Świdnicy.

[93]Stanęła ona zapewne w miejscu, gdzie w późniejszych czasach znajdowała się sosna z wizerunkiem Św. Anny. Gdy została ona zniszczona przez orkan w 1930 r. wykonano nową kolumnę Św. Anny z reliefowym wizerunkiem świętej wykonanym przez rzeźbiarza Augusta Wittiga.

[94]Od 1665 r. do 1919 żyło przy kaplicy 15 pustelników. Dostawali oni od dominium roczny deputat żywności i drewno na opał, a po 1879 — pieniądze na żywność.

[95]Czechowicz B., Kaplica św. Anny na górze Świętej Anny koło Nowej Rudy (architektura, wyposażenie i artystyczne formy kształtowania otoczenia). [w:] Człowiek i środowisko w Sudetach. Red.: M. Boguszewicz, A. Boguszewicz, D. Wiśniewska, Wrocław 2000, s. 285.

[96]Okna termalne stosowane były od lat 60 XVII w. do pocz. XVIII w., w nawiązaniu do architektury kościołów czesko-morawskich z 1 poł. XVII w.

[97]Nowa Ruda. Przewodnik, Nowa Ruda 1995, s. 129

[98]Wyposażenie kaplicy (ołtarze, ambonę oraz część paramentów) fundowali m.in. w 1760 r. członkowie rodziny von Stillfried und Rattonitz. Barokowe ołtarze usunięto w 1882 r. i zastąpiono nowymi, w stylu monachijskiego neogotyku. Po 1918 r. znów umieszczono w kaplicy stylowe ołtarze oraz wykonano witraże. W 1903 r. powstała nowa droga krzyżowa, a w 1905 r. wykonano nowe ławki boczne.

[99]Nową zbudowano w l. 1924/1925.

[100] M. in. te drogi na stokachGóry Św. Anny obsadzano w1931 r. różnymi gatunkami drzew.

[101] Według autorów hasłaZdrojowisko w Słowniku geografii turystycznej Sudetów uzdrowisko miało funkcjonować do ok. 1900 r., gdyż w tym czasie w wyniku szkód górniczych zanikała woda.

[102] W nowym kościele doczasów I wojny światowej znajdował się dzwon z datą 1272, pochodzący ze starej, słupieckiej świątyni lub też z innego kościoła.

[103] Kamieniarkę tę odkrytą w czasieburzenia starego kościoła w l. 80. XIX w. Wittig porównywał z dekoracją rzeźbiarską portalu katedry wrocławskiej.

[104]Malowany strop odkryto w 1882 r, w czasie rozbiórki kościoła.

[105] Kamień z datą 1771 wbudowanopóźniej w nowy kościół.

[106] Ok. 1882 r. wyposażenie kościołastanowiły: m.in. droga krzyżowa z lat 1765–1766 wykonana przez Kaspara Rathmanna z Dusznik, obrazy malowane przez malarza Weese z Kłodzka obraz Św. Donata i dzwon z kaplicy przy dworze przeniesione do świątyni parafialnej w r. 1812.

[107] W l. 80. XIX w. w czasie budowynowego kościoła wyburzono dwukondygnacjowy budynek z dachem dwuspadowym stojący przy ul. Radkowskiej przed kościołem,. (il. ikonografia 138). Być może była to plebania zbudowana w 1797 r. Obecnie funkcje plebanii pełni dom przy ul. Parkowej 16.

[108] W mury nowego kościoła wmurowanośredniowieczne kamienne ciosy z rzeźbami wzięte ze starego kościoła. Przekuta w XIX w. głowa barana została umieszczona w dolnym filarze wschodnich schodów w kościele, a kamienne głowy wilczą i ludzką usytuowano w górnej partii elewacji od strony ulicy. W mur nowego kościoła włączono też kamień z datą 1771 znajdujący się dawniej w murze zakrystii wzniesionej w r. 1771. Na wieży nowej świątyni zawieszono dzwon z 1272 r., który przetopiono w czasie I wojny światowej.

[109]Na cokole figury zachowane daty: 1803 i 1895 (renowacja).

[110]Są to daty budowy kaplicy M.B. Bolesnej na Kościelcu, ale nie można wykluczyć, że obie kaplice, wotywną i dworską budowano równocześnie.

[111] Inne sugestie dotyczące fundacjikaplicy: według Bacha i Wedekinda miała być ona wzniesiona przez właściciela dóbr Johanna Angela Morgante († 1650!). Fundatorem kaplicy lub też inicjatorem jej powstania miał być także mieszkaniec Słupca. Tak interpretowano inicjały GLF na ścianie przy ołtarzu, zestawione z datą 1680. Odniesiono je do osoby niejakiego Georga Langera.

[112]Pustelnia przy kaplicy powstała w 1731 r. i początkowo zajmowała jakiś inny, położony w sąsiedztwie budynek. W l. 1731–1883 zamieszkiwało ją 12 pustelników

[113] W XIX i XX w. opróczołtarzy i ambony wyposażenie kaplicy stanowiły figury lub malowane wizerunki patronów od zarazy umieszczone w niszach ściennych.

Strefa „A” — ścisłej ochrony konserwatorskiej

IV. Skorowidz katalogu

Budownictwoprzemysłowe i techniczne