Wstęp

Studium powstało na zlecenie Urzędu Miasta Legnicy dla Miejskiego Konserwatora Zabytków oraz innych jednostek administracji samorządowej.

Wyznaczono następujące cele opracowania:

1. Weryfikację gminnej ewidencji zabytków i stworzenie listy obiektów proponowanych do objęcia wojewódzką i gminną ewidencją zabytków.
2. Opracowanie katalogu budynków z zaleceniami dla prowadzących remonty lub przebudowy.
3. Przygotowanie wytycznych do kolejnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Terytorialnie studium obejmuje północno-zachodnią część miasta – obszar dzielnicy Fabryczna wraz z osiedlem Zosinek w granicach wyznaczonych po osiach ulic: Głogowskiej, Piastowskiej, Chojnowskiej do linii kolejowej Legnica-Złotoryja, dalej granicami administracyjnymi miasta do linii kolejowej Legnica-Żagań do wiaduktu na ul. Głogowskiej.

Zagadnienia konserwatorskie zawarte w pierwszej, ogólnej części przedstawiają system wyznaczonych stref ochrony konserwatorskiej.

W stanie badań omówiono najważniejsze z wykorzystanych pozycji bibliograficznych. Następuje po nim zarys historii rozwoju przestrzennego i struktury urbanistycznej obszaru opracowania.

W części szczegółowej, katalogowej studium, po nazwie ulicy, przedstawiono jej dawne nazwy i zarys rozwoju. Następnie zamieszczono hasła katalogowe dla wszystkich budowli, które bądź to znajdują się w rejestrze zabytków, bądź to znajdują się w wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków lub też są proponowane przez autorów studium do objęcia ewidencją. Hasła zbudowano według trójstopniowego schematu: historia budynku i jego opis, ocena stanu zachowania, wnioski konserwatorskie.

Specjalną konstrukcję ma część ilustracyjna, która odbiega od dotychczas stosowanej praktyki, gdy ze względów praktycznych ograniczano liczbę zdjęć. Wykorzystując nowe możliwości techniczne, zdecydowano się na wykonanie bardzo obszernej dokumentacji fotograficznej. Do druku wybrano najczęściej po jednym ujęciu charakteryzującym budynek, natomiast pliki źródłowe oraz wszystkie pozostałe fotografie, w tym liczne zdjęcia detali architektonicznych elewacji oraz wystroju sieni i klatek schodowych, znajdują się na towarzyszących tekstowi płytach DVD.

Liczymy, że właśnie walor dokumentacyjny, zarówno części tekstowej jak i ilustracyjnej, będzie tym, co w przyszłości uznane zostanie za główną zaletę opracowania.

Zagadnienia konserwatorskie

I. Dokumentem wyznaczającym kierunki polityki przestrzennej miasta, w tym na interesującym nas obszarze zabytkowej dzielnicy Fabryczna, jest Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Legnicy (przyjęte uchwałą Rady Miejskiej Legnicy z dnia 28 stycznia 2002 r. Nr XLIV/425/2002, zmienione uchwałą Nr L/520/02 z dnia 24 czerwca 2002 r., uchwałą Nr XI/78/03 z dnia 7 lipca 2003 r. i uchwałą Nr XXII/242/04 z dnia 28 czerwca 2004 r.).

Dla realizacji polityki przestrzennej wobec środowiska kulturowego wyznaczone zostały w Studium następujące instrumenty:

• rejestr zabytków
• ewidencja dóbr kultury
• zapisy regulacyjne dotyczące polityki przestrzennej wobec środowiska kulturowego, wprowadzone do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w tym – ustalenia dotyczące stref ochrony konserwatorskiej
• wytyczne urbanistyczne dotyczące ochrony i kształtowania wartości środowiska kulturowego, opracowane na podstawie odpowiednich ustaleń miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i wprowadzane do decyzji administracyjnych dotyczących zmian w zagospodarowaniu przestrzennym
• zapisy (oraz ich skutki prawne i ekonomiczne) odnoszące się do ochrony wartości środowiska kulturowego, wprowadzane do innych polityk przestrzennych określonych w studium. Zapisy te, regulujące politykę miasta dotyczącą przestrzeni kulturowej konsekwentnie wprowadzane są w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

W odniesieniu do dzielnicy Fabryczna przyjęto następujące elementy realizacji polityki przestrzennej:

1. Wyznaczone zostały dwa obszary, dla których przewidziany został obowiązek sporządzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ze względu na uwarunkowania wynikające z ochrony i kształtowania środowiska kulturowego. Wytypowano tereny ograniczone ulicami: Książęcą – Żwirki i Wigury – Jagiellońską – Chojnowską – zespół pobernardyński – Franciszkańską oraz Jagiellońską – Żwirki i Wigury – Chojnowską – plac Komuny Paryskiej.

Ponadto określono konieczność sporządzania planów miejscowych dla zespołów zabytkowej architektury przemysłowej, ujętych w gminnej ewidencji zabytków – dotyczy to w szczególności zespołów zabudowy przemysłowej przy ulicach: Senatorskiej, Jagiellońskiej i Kominka.

3. Opracowany został system stref ochrony konserwatorskiej, dla których wyznaczono zarówno ogólne zasady ochrony, jak również zasady szczegółowe odrębne dla każdej ze stref:

Strefą „A” objęto klasztor pobernardyński z terenem pokościelnym - obszar o powierzchni ok. 0,4 ha pomiędzy ulicami Franciszkańską i Chojnowską (działki nr 996 i 1005 obręb Fabryczna). Działania konserwatorskie, które wówczas przyjęto to: przeprowadzenie remontu kapitalnego budynku klasztornego oraz zagospodarowanie terenu po kościele jako skweru.

Strefą „K” ochrony krajobrazu objęto teren dawnych ogrodów Akademii Rycerskiej – obszar o powierzchni ok. 1,9 ha, obejmujący obecny plac z terenem przedszkola oraz pawilonem handlowym, ograniczony ulicami: Książęcą, Franciszkańską, Jagiellońską oraz Żwirki i Wigury. Przyjęto następujące działanie konserwatorskie: zagospodarowanie terenu jako ogólnomiejskiego skweru ze względu na historyczną funkcję tego obszaru (place ćwiczeń i ogrody Akademii Rycerskiej); pawilon handlowy docelowo przewidziany został do rozbiórki, pawilon przedszkolny docelowo przewidziany do rozbiórki, natomiast zieleń do włączenia w ogólną koncepcję zagospodarowania terenu.

Strefą „E” ochrony konserwatorskiej (ekspozycji krajobrazu) objęto teren dawnych ogrodów zamkowych leżący po północnej stronie obwodnicy śródmiejskiej – obszar o powierzchni ok. 1,7 ha, obejmujący relikty założenia parkowego położone pomiędzy ul. Piastowską a linią zabudowy przy tej ulicy (na odcinku od skrzyżowania z Bramą Głogowską do skrzyżowania z ul. Marii Skłodowskiej-Curie wraz z Łąką Armatnią). Działania konserwatorskie w strefie przewidują objęcie ochroną starodrzewia, obszar wyłączony został spod zabudowy, wskazano na konieczność uporządkowania nawierzchni parkingu.

Strefą „OW” obserwacji archeologicznej objęto obszar dawnego przedmieścia chojnowskiego.

W miarę uchwalanych kolejno planów miejscowych dla poszczególnych fragmentów dzielnicy system stref ochrony konserwatorskiej jest korygowany w skali planu.

4. Ustalone zostały podstawowe zasady rozwoju przestrzennego miasta, dotyczące działań w zakresie ochrony, rewitalizacji i kreacji wartości kulturowych; wyznaczono obszary wymagające rewitalizacji, rehabilitacji i przekształceń istniejącego stanu zagospodarowania.

• jako jedną z zasad przyjęto rewitalizację śródmiejskich kwartałów zabudowy mieszkaniowej, m.in. w dzielnicy Fabryczna;
• wśród obszarów wymagających rewitalizacji i przekształceń istniejącego sposobu zagospodarowania uwzględniono tereny leżące w dzielnicy przemysłowej o pow. 28 ha (na północ od ul. Senatorskiej, Emilii Plater i Ściegiennego);
• wskazano potencjalne rejony kształtowania nowych lub wzmocnienia istniejących przestrzeni publicznych (w obrębie dzielnicy Fabryczna: Plac Franciszkański i Plac Komuny Paryskiej [tu zrealizowano budowę galerii handlowej], obszar dawnych ogrodów Akademii Rycerskiej, obszar dawnych koszar pomiędzy ulicami: Drzymały i Zachodnią);
• Wskazano rejony potencjalnie istotne dla kształtowania krajobrazu miasta, m.in. węzły i skrzyżowania zachodniej obwodnicy miasta z ul. Działkową i Chojnowską.

II. Kierunki polityki przestrzennej wobec środowiska kulturowego wyznaczone w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego realizowane są przez miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, sukcesywnie uchwalane dla poszczególnych obszarów miasta. Na obszarze objętym niniejszym Studium historyczno-urbanistycznym obowiązują następujące dokumenty prawa miejscowego:

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenu śródmiejskiego ograniczonego ulicami Piastowską, Dziennikarską, Nowym Światem, Działkową i Senatorską w Legnicy. Uchwała Nr XXVI/277/04 Rady Miejskiej Legnicy z dnia 25 października 2004 r.

W granicach obszaru objętego planem znajduje się opracowywany w Studium fragment przedmieścia chojnowskiego i dzielnicy Fabrycznej. W planie przyjęte zostały m.in. następujące zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego:

1. Ze względu na lokalizację historycznego zespołu zabudowy na obszarze objętym planem w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta, przy projektowaniu nowych obiektów, opracowaniu dokumentacji dot. przebudów i remontów obiektów istniejących oraz przygotowaniu realizacji zagospodarowania poszczególnych terenów, wymaga się zachowania standardów stosownych dla charakteru dzielnicy. W szczególności:

1)   projektując elewacje nowych budynków lub przeprowadzając remonty obiektów istniejących, należy w elewacjach stosować szlachetne materiały kamienne i ceramiczne; wyklucza się stosowanie sidingów z tworzyw sztucznych,

2)   kolorystyki istniejących kamienic winny respektować historyczny charakter całego zespołu; wyklucza się stosowanie jaskrawych kolorów dalekich od naturalnych barw stosowanych w elewacjach w przeszłości,

3)   wymaga się, aby projekty elementów informacji wizualnej przedstawiane były na zdjęciach dokumentujących inne, istniejące już w sąsiedztwie reklamy i szyldy dla stwierdzenia, czy nowe elementy usytuowaniem, kolorystyką i gabarytami odpowiadają elementom istniejącym i charakterowi budynku, na którym mają być mocowane.

2. We wskazanych w rysunku planu punktach formalnie ważnych – miejscach szczególnie eksponowanych widokowo, zamykających osie wglądów lub szczególnie znaczących dla kompozycji całego zespołu – wymaga się sytuowania obiektów o starannie zaprojektowanej, reprezentacyjnej architekturze.

3. Obejmuje się ochroną: pozostałości dawnych nawierzchni chodników z płyt kamiennych i kostki, wymagając eliminowania asfaltowych uzupełnień, historyczne elementy małej architektury, przedogródki i ogrodzenia.

Dla objętego niniejszym opracowaniem fragmentu Przedmieścia Chojnowskiego przyjęto następujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej:

1. Cały obszar objęto strefą “B” ochrony konserwatorskiej – obszar o zachowanych elementach historycznej struktury przestrzennej ograniczony ulicami: Piastowską, Dziennikarską, Nowy Świat, Działkową i Senatorską – podlega rygorom konserwatorskim w zakresie utrzymania zasadniczych elementów struktury przestrzennej i zabytkowej zabudowy. Nowa zabudowa powinna harmonizować z zabudową historyczną, zwłaszcza w zakresie skali, gabarytów, formy i pokrycia dachów i linii zabudowy. Na wszelkie roboty budowlane mające wpływ na zachowanie wartości historycznych prowadzone przy obiektach o walorach historycznych należy uzyskać zgodę właściwego konserwatora zabytków. O prowadzeniu wszelkich prac ziemnych należy powiadamiać służby ochrony zabytków.

2. Omawiany obszar znajduje się również w strefie obserwacji archeologicznej “OW”, w której planowane inwestycje wiążące się z przeprowadzaniem prac ziemnych wymagają uzyskania zezwolenia służb ochrony zabytków, a inwestor winien zapewnić na swój koszt prowadzenie nadzoru archeologicznego i ewentualnie ratowniczych badań archeologicznych.

3. Ustalenia dotyczące obiektów i terenów wpisanych do rejestru zabytków, ustalenia dla zabudowy o walorach historycznych wpisanej do ewidencji dóbr kultury oraz dla nowej zabudowy lokalizowanej w sąsiedztwie historycznych kamienic zawarto w ustaleniach dla poszczególnych terenów i zespołów zabudowy, w rozdziale 3 uchwały.

4. Na całym obszarze objętym planem w przypadku natrafienia podczas robót ziemnych na obiekty mające charakter zabytku archeologicznego – o odkryciu należy niezwłocznie powiadomić państwową służbę ochrony zabytków.

W planie wyznaczony został obszar rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury technicznej. Ustalono, że cały teren objęty planem jest obszarem rehabilitacji istniejącej zabudowy, w szczególności w zakresie ochrony historycznej zabudowy przez wpływem wód gruntowych. Wnętrza kwartałów zabudowy na obszarze objętym planem to obszary rehabilitacji istniejącego zainwestowania.

W tekście planu podano wytyczne konserwatorskie dla wszystkich budynków o walorach historycznych.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Legnicy – jednostka urbanistyczna S rejon ulic Chojnowskiej i Działkowej. Uchwała Nr XI/98/07 Rady Miejskiej Legnicy z dnia 30 lipca 2007r.

W planie ustalone zostały zasady ochrony dziedzictwa kulturowego:

1. Wskazano na terenie objętym planem stanowiska archeologiczne.

2. W przypadku prowadzenia prac ziemnych w rejonie stanowisk archeologicznych, inwestor zobowiązany jest, na swój koszt, zapewnić nadzór archeologiczny, a w razie potrzeby przeprowadzić ratownicze badania archeologiczne. Na tego typu prace należy uzyskać zezwolenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

3. Na terenach objętych planem w przypadku natrafienia podczas robót ziemnych na obiekty mające charakter zabytku archeologicznego – o odkryciu należy niezwłocznie powiadomić Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Delegatura w Legnicy.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Zosinek w Legnicy. Uchwała Nr XXVI/235/08 Rady Miejskiej Legnicy z dnia 14 lipca 2008 r.

Planem objęto teren ograniczony ulicami Chojnowską, Działkową i torami kolejowymi.

Ustalono zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej.

1. Wyznaczono granice stref “B” ochrony konserwatorskiej obejmujących kwartały zabudowy zrealizowanej w latach 1927-1931 pomiędzy ulicami Chojnowską, Krótką, Stefana Batorego i Działkową oraz Chojnowską, Bartosza Głowackiego, Stefana Batorego i Aleksandra Fredry. Są to obszary o zachowanych elementach historycznej struktury przestrzennej typowej dla architektury legnickiej końca lat dwudziestych XX w. Obejmują zaprojektowane przez legnickiego architekta Konrada Beichta zespoły domów mieszkalnych otaczające duże dziedzińce wewnętrzne ukształtowane jako tereny zielone.

2. Obszary stref “B” ochrony konserwatorskiej o zachowanych elementach historycznej struktury przestrzennej podlegają rygorom konserwatorskim w zakresie utrzymania zasadniczych elementów zabytkowej zabudowy i zagospodarowania. Działania konserwatorskie w strefach “B” zmierzają do zachowania i uczytelnienia historycznych układów i konserwacji ich głównych elementów. Nowa zabudowa lokalizowana w strefach ochrony konserwatorskiej – jeżeli ustalenia szczegółowe zawarte w rozdziale 3 dopuszczają jej sytuowanie - powinna harmonizować z zabudową historyczną, zwłaszcza w zakresie skali, gabarytów, formy i pokrycia dachów i linii zabudowy. Na wszelkie roboty budowlane mające wpływ na zachowanie wartości historycznych prowadzone przy zlokalizowanych w strefach obiektach o walorach historycznych należy uzyskać pozytywną opinię właściwego konserwatora zabytków. O prowadzeniu wszelkich prac ziemnych w strefach należy powiadamiać służby ochrony zabytków.

3. We wszystkich budynkach o walorach historycznych leżących w strefach ochrony konserwatorskiej oraz zlokalizowanych w sąsiedztwie ul. Chojnowskiej wymaga się, aby przy wymianie stolarki otworowej na nową stosować stolarkę w całości drewnianą.

4. We wszystkich budynkach o walorach historycznych dopuszcza się adaptowanie lokali mieszkalnych na cele usługowe lub/i biurowe pod warunkiem zachowania historycznego charakteru istniejących elewacji. Planowany zakres prac budowlanych wymaga uzyskania akceptacji miejskich służb nadzoru konserwatorskiego.

5. Prowadząc prace remontowe, modernizacyjne i rozbiórkowe w obiektach o walorach historycznych należy respektować szczegółowe ustalenia zawarte w rozdziale 3 uchwały. Inwestor - przed rozpoczęciem remontu lub przebudowy takiego obiektu - winien uzyskać opinię służby ochrony zabytków. Na wszelkie roboty budowlane mające wpływ na zachowanie wartości historycznych oraz przy projektowaniu nowej zabudowy uzupełniającej, należy uzyskać pozytywną opinię właściwego konserwatora zabytków.

6. Dla obiektów o walorach historycznych obowiązują ustalenia sformułowane dla stref ochrony konserwatorskiej, ustalenia ogólne planu oraz szczegółowe ustalenia konserwatorskie dla poszczególnych budynków zawarte w rozdziale 3 uchwały.

7. Dopuszcza się rozbiórkę obiektów o walorach historycznych położonych na obszarach 8 M,U, 9 M,U i 13 U,MW - gdy jest to uzasadnione względami technicznymi, pod warunkiem przekazania Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków dokumentacji obiektu, której zakres określą służby nadzoru konserwatorskiego.

8. Pozostałe ustalenia dotyczące wskazanej na rysunku planu zabudowy o walorach historycznych zawarto w ustaleniach dla poszczególnych obszarów, w rozdziale 3 uchwały.

9. Na całym obszarze objętym planem w przypadku natrafienia podczas robót ziemnych na obiekty mające charakter zabytku archeologicznego – należy wstrzymać prace, przedmiot zabezpieczyć i niezwłocznie zawiadomić o odkryciu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

W § 9 opracowane szczegółowe wytyczne konserwatorskie dla budynków o walorach historycznych.

III. Inne dokumenty o charakterze strategicznym dotyczące dzielnicy Fabryczna:

Program opieki nad zabytkami miasta Legnicy. Uchwała Nr LII/539/06 Rady Miejskiej Legnicy z dnia 23 października 2006 roku

W Programie przyjęto m.in. kontynuację sukcesywnego opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów objętych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego strefami ochrony konserwatorskiej, wymagających sporządzenia planów ze względu na istniejące uwarunkowania środowiska kulturowego (w tym zespołów zabudowy przemysłowej) oraz przystąpienie do sukcesywnego (na potrzeby miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, programów rewitalizacji oraz innych programów inwestycyjnych) sporządzania studiów historyczno-urbanistycznych dla zabytkowych obszarów miasta, w tym dla dzielnicy Fabrycznej i Zosinka.

Program rewitalizacji Śródmieścia i części obrębu Fabryczna w Legnicy. Uchwała Rady Miejskiej Legnicy Nr XXVIII/304/04 z dnia 27 grudnia 2004 r.

Program rewitalizacji Śródmieścia i części obrębu Fabryczna odnosi się do najstarszej i najbardziej wartościowej historycznie części miasta. Obszarem programu rewitalizacji objęto ścisłe centrum miasta, które zamyka tzw. Mała Obwodnica oraz obszary obrębu Fabryczna, które ściśle przylegają do Śródmieścia i pełnią funkcję zaplecza kulturalno – gospodarczego. Do obszaru włączony został rejon ulic Franciszkańskiej i Żwirki i Wigury, o przeważającej funkcji mieszkalnej terenu, ale z perspektywą rozwoju funkcji usługowych. Obszar rewitalizowany wyznaczono w granicach ulic: Piastowskiej, P. Ściegiennego, Piastowskiej, Pocztowej, J. Libana, Witelona, F. Skarbka, Muzealnej, Dziennikarskiej, Chojnowskiej, Działkowej i Senatorskiej.

Głównym celem Programu Rewitalizacji Śródmieścia i Części obrębu Fabryczna jest przywrócenie świetności najbardziej reprezentacyjnej i najstarszej dzielnicy miasta.

Realizacja Programu Rewitalizacji powinna przyczyniać się zarówno w krótszej, jak i dłuższej perspektywie do osiągnięcia:

• wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego miasta Legnicy – wzrostu inwestycji zewnętrznych w mieście, spadku przestępczości, wzrostu liczby turystów odwiedzających Legnicę,
• dalszego rozwoju przedsiębiorczości, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorców, wprowadzających innowacje gospodarcze lub powodujących transfer technologii – wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w poszczególnych latach,
• przeciwdziałanie bezrobociu poprzez tworzenie nowych i utrzymaniu istniejących miejsc pracy,
• poprawienia stanu infrastruktury technicznej i drogowej w celu realizowania nowych inwestycji gospodarczych – wzrostu liczby zmodernizowanych i nowo wybudowanych dróg na obszarze miasta,
• rozwoju kultury regionalnej i lokalnej – wzrostu znaczenia lokalnych imprez kulturalnych,
• poprawy stanu środowiska naturalnego oraz promocji zasobów przyrodniczych – ograniczenie zanieczyszczeń przedostających się do środowiska naturalnego, prowadzenie monitoringu źródeł i wielkości zanieczyszczeń,

Program rewitalizacji terenów powojskowych w Legnicy. Uchwała Rady Miejskiej Legnicy Nr XLV/472/06 z dnia 24 kwietnia 2006 r.

Głównym celem Programu Rewitalizacji Terenów Powojskowych w Legnicy jest odbudowa potencjału społeczno-gospodarczego na rewitalizowanych terenach.

Wytypowane obszary to doskonałe tereny dla dalszego rozwoju przede wszystkim małych i średnich podmiotów gospodarczych a także do rozwoju budownictwa mieszkaniowego.

Osiami priorytetowymi programu są:

• poprawa warunków życia mieszkańców z tych terenów.
• promowanie wdrożenia właścicieli nieruchomości i mieszkańców do życia społecznego,
• pobudzenie aktywności gospodarczej,
• polepszenie warunków funkcjonowania przedsiębiorców,
• integracja tych terenów z miastem.

Celem ogólnym podejmowanej rewitalizacji jest podniesienie atrakcyjności gospodarczej, społecznej, przestrzennej i funkcjonalnej rewitalizowanych terenów, która w konsekwencji przyczyni się do pełniejszego rozwoju miasta i wzrostu jego atrakcyjności zarówno dla mieszkańców jak i inwestorów.

Z objętego niniejszym Studium obszaru wytypowano następujące tereny do rewitalizacji:

Teren nr 5: zachodnia część miasta; obszar wytyczony ulicami: Chojnowską, Rolniczą, Drzymały, Gładysza, Domejki, Zachodnią.
Teren nr 10: zachodnia część miasta; teren wytyczony przez ulice: Franciszkańską, Chojnowską, Działkową.

Do szczegółowych działań rewitalizacyjnych należy zaliczyć m.in.:

• budowę i uzupełnienie braków infrastruktury technicznej na terenach rewitalizowanych,
• poprawę warunków mieszkaniowych i infrastruktury publicznej,
• pozyskanie obiektów dla rozwoju nowych rodzajów usług społecznych.

Finansowanie projektów z zakresu rewitalizacji oparto na montażu finansowym obejmującym:

- środki własne gminy

- planowane wsparcie Unii Europejskiej

- kapitał prywatny

- środki własne pozostałych beneficjentów.

Podstawy prawne opracowania

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, wraz z późniejszymi zmianami.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. nr 80, poz. 717, wraz z późniejszymi zmianami: art. 1.2, punkt 4, art. 15.2 punkt 4.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Dz. U. Nr 124 poz. 1305.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i archeologicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych. Dz. U. Nr 150 poz. 1579.

Rejestr zabytków — woj. dolnośląskie — Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu oraz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Wojewódzka i gmina ewidencja zabytków — materiały udostępnione przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Delegaturę w Legnicy: karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa oraz karty Archeologicznego Zdjęcia Polski, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie — krajowa ewidencja zabytków.

Jako materiały wyjściowe do definiowania stref ochrony konserwatorskiej posłużyły:

Wytyczne do opracowania problematyki ochrony wartości kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego. Opracował Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich. Warszawa 1981.

Strefy ochrony konserwatorskiej

Strefy „A” ochrony konserwatorskiej

I. Obszar obejmujący teren klasztoru pobernardyńskiego wraz z miejscem po kościele oraz teren dawnego szpitala miejskiego.

Przebieg granicy strefy: od północy granicę strefy wyznacza ul. Franciszkańska, od wschodu i południa pas drogowy ul. Chojnowskiej, natomiast zachodnia granica strefy jest styczna do granic posesji zabudowy wielorodzinnej wschodniej pierzei ul. Działkowej.

II. Obszar zabudowy śródmiejskiej oraz fragmentu dawnego parku zamkowego styczny do wpisanego do rejestru zabytków obszaru staromiejskiego.

Przebieg granicy strefy: od południowego wschodu granica strefy jest styczna do obszaru starego miasta (wpisanego do rejestru zabytków oraz objętego na mocy ustaleń planu miejscowego strefą „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej) i biegnie południową linią rozgraniczającą pasa drogowego ul. Piastowskiej. Granica strefy od strony południowej obejmuje zabudowę sąsiadującą z terenem „Galerii Piastów”, następnie przecina ul. Żwirki i Wigury, obejmuje fragment zabudowy południowej pierzei ul. Senatorskiej; na odcinku zachodnim granica strefy biegnie ul. Emilii Plater, dalej ul. kardynała Bolesława Kominka, Wazów, fragmentem ul. Rycerskiej, przechodem poza zabudową ul. Piastowskiej, następnie ul. ks. Piotra Ściegiennego i Marii Skłodowskiej-Curie; od północy obszar strefy zamykają granice posesji zabudowy przy ul. Piastowskiej oraz poczty głównej; wschodni odcinek strefy wyznaczony został ulicą Głogowsk

W strefach zakłada się bezwzględny priorytet wymagań i ustaleń konserwatorskich nad względami wynikającymi z prowadzonej działalności inwestycyjnej, gospodarczej i usługowej. Zakłada się również konieczność sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego bądź planu rewaloryzacji, który będzie stanowił ostateczną formę ustaleń i wymogów konserwatorskich do projektowania realizacyjnego poszczególnych elementów zagospodarowania zabytkowych zasobów.

Działania konserwatorskie w tych strefach zmierzają do zachowania i uczytelnienia historycznego układu przestrzennego i konserwacji jego głównych elementów: rozplanowania i przebiegu głównych ciągów komunikacyjnych, kompozycji wnętrz urbanistycznych, historycznych linii zabudowy, kompozycji układów zieleni zabytkowej oraz historycznych podziałów własnościowych i sposobu użytkowania gruntów.

Wszelka działalność inwestycyjna, budowlana, jak również przebudowy, remonty, adaptacje, dostosowanie współczesnych funkcji czy podziały nieruchomości znajdujących się w obszarze strefy wymagają uzgodnienia z legnicką delegaturą WUOZ we Wrocławiu.

Należy dążyć do pełnej rewaloryzacji znajdujących się w obrębie strefy obiektów zabytkowych. Wszelkie prace prowadzone przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków wymagają uzyskania zezwolenia konserwatorskiego. Prace remontowe i modernizacyjne, prowadzone przy dobrach kultury nie wpisanych do rejestru zabytków podlegają uzgodnieniu z legnicką delegaturą WUOZ we Wrocławiu.

Strefa „B” ochrony konserwatorskiej.

Strefa wyznaczona została dla obszaru od strony wschodniej graniczącego ze strefą „A” ochrony konserwatorskiej wyznaczonej dla zabudowy wokół historycznego centrum, od strony południowej strefa sięga terenu zajmowanego przez „Galerię Piastów” oraz obszaru strefy „A” wyznaczonej dla terenu klasztoru pobernardyńskiego i szpitala, a następnie pasa drogowego ul. Chojnowskiej. Od strony zachodniej granica strefy przebiega poza zabudową ul. Chojnowskiej, ulicą Wojciecha Głowackiego, Stefana Batorego, Aleksandra Fredry, a następnie poza zabudową zachodniej pierzei ul. Działkowej; północna granica strefy biegnie ul. kardynała Bolesława Kominka oraz na zachodnim odcinku jej przedłużeniem, obejmując zabudowę północnej pierzei na wschodnim odcinku tej ulicy, dalej ul. Emilii Plater i obejmuje zabudowę przemysłową sięgającą torów kolejowych na północ od ul. Piotra Ściegiennego.

Dla obszaru objętego strefą zakłada się konieczność sporządzenia planu miejscowego. Działania planistyczne w strefie winny zmierzać generalnie do kontynuacji realizacji projektu dzielnicy: przeprowadzić należy nową regulację z siatką ulic w nawiązaniu kompozycyjnym do historycznych zamierzeń oraz według historycznych planów (ul. Książęca, Kardynała Bolesława Kominka i Przemysłowa). Należy kontynuować zabudowę o charakterze mieszkalnym o wysokich wymaganiach architektonicznych. Układ przestrzeni publicznych i przebieg nowych ciągów komunikacyjnych oraz wielkość i kształt działek budowlanych powinien nawiązywać do projektów historycznych.

Strefa „K” ochrony krajobrazowej.

Strefa ta, wyznaczona dla terenów dawnych ogrodów Akademii Rycerskiej, zawiera się w strefie „B” ochrony konserwatorskiej i wyznaczona została dla obszaru ograniczonego ulicami: Franciszkańską, Jagiellońską, Żwirki i Wigury oraz wschodnią granicą zabudowy wschodniej pierzei ul. Książęcej.

W tej strefie – ze względu na historyczną funkcję tego obszaru – zakłada się zagospodarowanie terenu jako skweru ogólnomiejskiego.

Strefa „OW” obserwacji archeologicznej.

Strefa ta, wyznaczona dla obszaru zawartego między ulicami Senatorską, Książęcą, Franciszkańską, Chojnowską i Piastowską. Jest to najstarszy historycznie poświadczony obszar, który był lub mógł być zabudowany w średniowieczu lub okresie wczesno nowożytnym.

Wszystkie prace ziemne w strefie winny być uzgadniane z Delegaturą Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Legnicy, która ustali tryb i rodzaj ewentualnych badań archeologicznych.

Rejestr zabytków

Obiekty, zespoły i założenia urbanistyczne wpisane do rejestru zabytków objęte są rygorami ochrony konserwatorskiej wynikającymi z Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Rygory te obowiązują niezależnie od położenia obiektu w poszczególnych strefach ochrony konserwatorskiej lub poza strefami. Wszelkie prace remontowe, zmiany własności, funkcji i przeznaczenia obiektu wymagają pisemnego pozwolenia legnickiej Delegatury WUOZ.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz.U. z dnia 30.czerwca 2004 r.) precyzuje wymagania względem osób prowadzących prace przy obiektach zabytkowych oraz tryb postępowania.

Rozporządzenie określa tryb i sposób wydawania pozwoleń, w tym szczegółowe wymagania, jakim powinien odpowiadać wniosek i pozwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań (określonych w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami) przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, robót budowlanych w otoczeniu zabytku, badań archeologicznych, poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych w zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. Rozporządzenie ponadto określa wymagane kwalifikacje, jakie powinny posiadać osoby uprawnione do prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, badań konserwatorskich, badań architektonicznych lub badań archeologicznych; dodatkowe wymagania, jakie powinny spełniać osoby kierujące robotami budowlanymi; sposób potwierdzania posiadanych kwalifikacji i dodatkowych wymagań; standardy dotyczące dokumentacji prowadzonych prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytku ruchomym wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych.

W części katalogowej wyróżniono kilkadziesiąt budynków, które uznano za posiadające taką wartość artystyczną lub historyczną, iż kwalifikują się do objęcia ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków. Kierowano się głównie wartością artystyczną, oryginalnością rozwiązań formalnych i stanem zachowania detalu architektonicznego. Nie należy tych propozycji traktować jako zamkniętej listy, ma ona charakter otwarty.

Wpis do rejestru zabytków, będąc istotnym elementem polityki konserwatorskiej, oprócz zapewnienia ochrony prawnej, może ułatwić starania właścicieli o środki na remonty i prace konserwatorskie.

Wojewódzka i gminna ewidencja zabytków

Zgodnie z obowiązującymi przepisami obowiązek prowadzenia wojewódzkiej ewidencji zabytków spoczywa na Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków. Ewidencja ta ma być prowadzona w formie kart ewidencyjnych zabytków. Natomiast gminną ewidencję zabytków prowadzi wójt, burmistrz lub prezydent miasta. (Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 22 pkt. 2, 4).

Zakres merytoryczny wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków określono w Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 124, poz. 1305).

Wojewódzki Konserwator Zabytków w ciągu trzech lat od wejścia w życie ustawy miał założyć wojewódzką ewidencję zabytków a samorządy gminną ewidencję zabytków. Przewidziano również tryb wprowadzania zmian i uzupełnień do obu ewidencji, gdyż nie są to zbiory zamknięte.

W wypadku obszaru opracowania do tej pory powstała stosunkowo mała liczba kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa wojewódzkiej ewidencji zabytków. Fakt ten odnotowano w hasłach katalogowych skrótem WEZ (Wojewódzka Ewidencja Zabytków) i rokiem wykonania karty.

Pozostałe wymienione w katalogu obiekty są proponowane do objęcia wojewódzką i gminną ewidencją zabytków oraz do objęcia ochroną poprzez zapisy w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Oprócz tego na mapie oraz w katalogu wymieniono budynki, których wartość polega na wypełnieniu struktury urbanistycznej zgodnie z pierwotnym zamysłem planistów. Chodzi głównie o domy, które powstały w latach 30. i 40. XX wieku oraz te, które posiadają zachowaną bryłę oraz ogólną dyspozycję elewacji, lecz w wyniku powojennych remontów utraciły detal architektoniczny fasady stanowiący o ich wartości artystycznej. Są to rozwiązania typowe a zachowanie ich bryły, rodzaju pokrycia jest wystarczającym zabiegiem zapewniającym utrzymanie jednolitości przestrzennej. Powstająca w sąsiedztwie nowa zabudowa winna nawiązywać do istniejącej skalą i formą.

Ochrona zabytków archeologicznych

Znajdujące się na obszarze opracowania stanowiska archeologiczne zostały zestawione w poniżej zamieszczonej tabeli, a ich lokalizacja została wskazana na planszy.

W rejonie stanowisk w trakcie prowadzenia robót ziemnych obowiązuje zapewnienie nadzoru archeologicznego i – w razie konieczności – przeprowadzenie wyprzedzających badań archeologicznych. Na te prace należy uzyskać pozwolenie Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Legnicy.

Na całym obszarze objętym studium w razie odkrycia podczas robót ziemnych przedmiotu o cechach zabytku, należy wstrzymać prace, zabezpieczyć miejsce odkrycia i przedmiot i zawiadomić o odkryciu Delegaturę Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Legnicy.

Stanowiska archeologiczne na terenie opracowania

Numer stanowiska na mapie	Obszar AZP	Numer stanowiska	Funkcja	Kultura	Chronologia	Uwagi
1	77-20	11/11	Ślad osadnictwa Osada		Epoka kamienia – epoka brązu Epoka brązu – okres halsztacki	Znane jako Legnica 7
2	77-20	139/136	Kościół i klasztor - ruiny		Średniowiecze – okres nowożytny
3	77-20	44/66	Ślad osadnictwa Osada		Pradzieje Późne średniowiecze – okres nowożytny
4	77-20	45/69	Ślad osadnictwa Osada		Pradzieje Późne średniowiecze XIII – XV wiek
5	77-20	47/73	Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa Osada	Łużycka Przeworska	III – IV okres epoki brązu Okres lateński Wczesne średniowiecze X-XI wiek Późne średniowiecze XIII – XIV wiek
6	77-20	49/77	Ślad osadnictwa Osada		Wczesne średniowiecze Późne średniowiecze XIV – XV wiek
7	77-20	54/88	Ślad osadnictwa Osada Osada		Pradzieje Wczesne średniowiecze VIII – X wiek Późne średniowiecze XIII – XIV wiek
8	77-20	65/110	Osada Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa Osada	Łużycka Przeworska	Okres wpływów rzymskich Pradzieje Późne średniowiecze XIV-XV wiek
9	77-20	67/116	Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa		Pradzieje Późne średniowiecze XIV – XV wiek
10	77-20	68/118	Osada		Późne średniowiecze – okres nowożytny
11	77-20	69/119	Ślad osadnictwa Osada		Pradzieje Późne średniowiecze – okres nowożytny
12	77-20	70/122	Osada		Późne średniowiecze – okres nowożytny
13	77-20	71/123	Ślad osadnictwa Punkt osadniczy		Neolit? Pradzieje	Wg danych archiwalnych (mapa archiwalna Liegnitz 2761/4762) w tym miejscu należy lokalizować stanowisko wielokulturowe odkryte w okresie przedwojennym: Osada – epoka kamienia/epoka brązu Osada – kultura łużycka, epoka brązu – okres halsztacki Cmentarzysko ciałopalne kultury pomorskiej Osada - wczesne średniowiecze Można przypuszczać, że ujawnione wyżej dane archiwalne zostały pominięte w trakcie kwerendy AZP
14	77-20	72/125	Osada Ślad osadnictwa Osada Ślad osadnictwa	Łużycka?	Pradzieje Wczesne średniowiecze X – XII wiek Późne średniowiecze XIII – XIV wiek
15	77-20	73/132	Osada Osada Osada		Pradzieje Wczesne średniowiecze Późne średniowiecze

Stan badań

Podstawowym dziełem, które zawiera informacje niezbędne dla zrozumienia historii Legnicy w XIX i na początku XX w., pozostaje wydana nakładem magistratu monografia Arnolda Zum Winkla, obejmująca okres od wprowadzenia w 1809 r. nowej ordynacji miejskiej do 1922 roku[1]. Oparta o badania archiwalne, zawiera wiele istotnych informacji o interesującym nas terenie. Podane są wiadomości o wytyczaniu nowych ulic oraz o wznoszeniu i przebudowach budynków użyteczności publicznej.

Rafał Eysymontt w autorskich rozdziałach zarysu monografii Legnicy, poświęconych architekturze i rozwojowi urbanistycznemu miasta, zawarł spostrzeżenia, z których dla naszego obszaru najbardziej istotne były odnoszące się do XIX i XX stulecia[2].

Monograficzne przedstawienie legnickiego modernizmu, którego wartościowe przejawy znajdujemy i na interesującym nas obszarze, zawiera opublikowana w 2007 roku książka Beate Störtkuhl[3], która towarzyszyła wystawie fotografii architektury autorstwa Czesława Pietraszko. Dzięki temu obszar badań naukowych sięgnął niemal do 1945 roku, a syntetyczne obserwacje autorki pozwalają dokonać wartościowania budowli wzniesionych w tym czasie.

Udostępniane w Archiwum Państwowym w Legnicy akta miasta Legnicy zawierają niestety niezbyt wiele projektów budowlanych odnoszących się do budowli znajdujących się na terenie opracowania. Najbardziej interesujące są plany sytuacyjne nowej poczty, których reprodukcje zamieszczono w części ilustracyjnej. Główną pomocą przy analizie czasu wytyczenia ulic i powstania budynków były materiały kartograficzne, z których najważniejsze wymieniono poniżej[4].

Zarys rozwoju przestrzennego

Poniższa analiza dotyczy północnej części Przedmieścia Chojnowskiego wydzielonej od południa ul. Chojnowską[5] oraz fragmentu Przedmieścia Głogowskiego, którego najbliższa staremu miastu północno-zachodnia część została rozbudowana w kierunku zachodnim. Ta nowa część miasta wchłonęła w końcu XIX w. starsze Przedmieście Chojnowskie, w związku z czym w silniejszym stopniu zostało ono zurbanizowane i stało się częścią dzielnicy fabryczno-mieszkalnej, którą na współczesnych planach miasta określa się mianem Fabryczna.

W końcu XIII w. na terytorium późniejszego Przedmieścia Chojnowskiego położonego na zachód i północny zachód od miasta zlokalizowany został szpital oraz kościół Św. Mikołaja[6]. Stanął blisko murów miejskich, w sąsiedztwie Bramy Chojnowskiej, w miejscu zbiegu obecnych ul. Chojnowskiej i B. Anielewicza. Nic więcej o przedmieściu w średniowieczu nie wiadomo, a pierwsze przekazy o nim pochodzą dopiero z poł. XVII w. Według relacji Lucaego Przedmieście Chojnowskie służyło legnickiemu mieszczaństwu również w celach rekreacyjnych jak i inne przedmieścia Legnicy. Podobne funkcje miał mieć też znajdujący się w sąsiedztwie książęcy folwark Sophienthal z pawilonem ogrodowym (Lusthaus). W latach 1707–1716 wzniesiono w rozwidleniu dróg do Chojnowa i do wsi Dänemark oraz dość daleko od fortyfikacji miejskich klasztor bernardynów.

Z pierwszych źródeł ikonograficznych z poł. XVIII w., grafik i rysunków Wernera oraz z planu miasta wynika, że wówczas niewielkie Przedmieście Chojnowskie znajdowało się za pasem nowożytnych fortyfikacji i przecięte było w kierunku północ-południe ciekiem wodnym. Od Bramy Chojnowskiej wychodziła droga do Chojnowa (ob. ul. Chojnowska), której początkowy odcinek łączył się z drogą obiegającą fortyfikacje oraz z drogą na miejscu obecnej ul. B. Anielewicza. Tu też, w pasie przy fortyfikacjach skupiały się stosunkowo gęsta zabudowa mieszkalno-gospodarcza oraz dwa większe kubaturowo obiekty. Dalej w kierunku zachodnim droga do Chojnowa rozwidlała się ku wsi Dänemark (ob. ul. Franciszkańska), wydzielając trójkątny plac przed klasztorem. Obie drogi były zabudowane zasadniczo jednostronnie aż do obecnej ul. Działkowej. Na gruntach dzielonych na tzw. ogrody (wygrodzone działki uprawiane głównie pod warzywa) stały wolnostojące budynki, sytuowane względem dróg szczytowo lub kalenicowo. Oprócz tego na terenie przedmieścia znajdowały się zagrody. Ostatnie przy zachodnim odcinku drogi do Chojnowa mogły sięgać okolic obecnej ul. A. Fredry. W większości zabudowę Przedmieścia Chojnowskiego tworzyły budynki drewniane[7]. W poł. XVIII w. przedmieście nie łączyło się jeszcze ze wsią Dänemark o układzie szeregowym, położoną przy drodze do Ulesia i innych wsi na północny zachód od Legnicy.

Istotne zmiany w przestrzennym układzie Przedmieścia Chojnowskiego nastąpiły w latach 1757–1826, i związane były z likwidacją obwarowań miejskich przed Bramą Chojnowską. Zniesiono zewnętrzne umocnienia, zlikwidowano cmentarze za murami miejskimi i przekształcono uzyskane tereny na promenady[8]. Ponadto na pocz. XIX w. Przedmieście Chojnowskie na nowo wybrukowano, a ul. Chojnowską (drogę wylotową z miasta) dwustronnie obsadzono topolami.

W latach dwudziestych XIX w. grunty po fortyfikacjach podzielone już na ogrody (działki) były własnością legnickich przedsiębiorców. Ogrody na Przedmieściu Chojnowskim zajmujące obszar od ul. Chojnowskiej do zamku należały do Ruffera, a te położone na terenie od ul. Chojnowskiej do obecnego Pl. Słowiańskiego miał Däsler. Tereny te urządzone były rekreacyjnie i upiększone alejami, domami letnimi, restauracjami, piwiarniami oraz kawiarniami[9]. Zachowano jeszcze mury i bramy miejskie oraz fosę zewnętrzną (Aussere Stadtgraben), wzdłuż której tworzyły się zalążki zachodniej pierzei ul. Piastowskiej.

Po zachodniej stronie pasa promenad i fosy zewnętrznej znajdowało się też Przedmieście Chojnowskie o układzie wielodrożnym, z drogami nie mającymi jeszcze w pełni charakteru miejskich ulic. Oś układu północnej części przedmieścia stanowiła ul. Chojnowska przechodząca w drogę do Chojnowa. Obiegała ona od południa w pełni już wykształcone w obecnym obrysie siedlisko z placem i klasztorem. Od północy siedlisko to wydzielała ul. Franciszkańska łącząca się już z główną ulicą wsi Dänemark. Rozlokowana wzdłuż tych ulic zabudowa przedmieścia była zróżnicowana, ale w szerszym stopniu niż na pocz. XIX w. murowana[10]. Wschodnia część ul. Chojnowskiej miała pierzeje wypełnione zwartą zabudową wchodzącą na pierzeje placu przed klasztorem. W zachodniej części przedmieścia dominowała zabudowa wiejska. Przy zachodnim odcinku ul. Chojnowskiej i przy ul. Franciszkańskiej sytuowały się niewielki folwark i małe zagrody. Poprzez taką właśnie zabudowę Przedmieście Chojnowskie łączyło się ze wsią Dänemark, która już w 1809 r. otrzymała prawa miejskie[11]. We wsi tej siedlisko znajdowało się tylko po jednej stronie ulicy wiejskiej, i było częściowo rozczłonkowane. Na nim skupiała się dość zagęszczona zabudowa złożona z zagród o nieregularnych układach, nielicznych dużych oraz — z domów szerokofrontowych. Pozostały obszar przedmieścia wypełniały niezabudowane działki i grunty uprawne. Na północnym obrzeżu Przedmieścia Chojnowskiego znajdował się ogród Akademii Rycerskiej, wydzielony polnymi drogami. Ponadto urządzane były na przedmieściu ogrody o charakterze rekreacyjnym. Już w 1 ćw. XIX w. Przedmieście Chojnowskie łączyło się ściśle z Przedmieściami Złotoryjskim i Głogowskim. Od północy sąsiadowało z dobrami Sophienhal, które również od 1809 r. miały prawa miejskie[12].

Dalsze przekształcenia urbanistycznych układów Przedmieścia Chojnowskiego oraz najbliższej miastu części Przedmieścia Głogowskiego następowały w latach 1830–1842. Poszerzano wówczas przedbramia, brukowano ulice[13]. W latach trzydziestych XIX w. poszerzono ul. Piastowską i włączono ją w układ promenad dookoła starego miasta[14]. W 1841 r. wytyczono południowy i środkowy odcinek obecnej ul. Ks. P. Ściegiennego (Hedwigstrasse)[15], tworząc połączenie pomiędzy Bramą Chojnowską i Głogowską, mające częściowo charakter plantów. Niedługo też wprowadzono w północno-zachodnią część miasta nowy element jego układu przestrzennego, w latach 1844–1846 zbudowano linię kolejową do Węglińca[16].

W następnych dziesięcioleciach fragmenty obu przedmieść Chojnowskiego i Głogowskiego rozbudowano i połączono w jedną dzielnicę. Miało to związek z postępującą industrializacją i brakiem mieszkań dla robotników oraz biedniejszych mieszkańców Legnicy. Między innymi w związku z tym inspektor budowlany Pilz opracował w 1861 r. plan zagospodarowania miasta obejmujący także przedmieścia[17]. Jego realizacja miała przebiegać we współpracy miasta z lokalnymi przedsiębiorcami oraz z towarzystwami jak np. z założonym ok. 1862 r. towarzystwem Gemeinnützige Bau- Aktien Gesellschaft mającym budować domy dla biedniejszych mieszkańców Legnicy[18]. Według planu Pilza miała powstać pomiędzy ulicami Piastowską, Chojnowską oraz wsią Dänemark nowa dzielnica o charakterze przemysłowym z zakładami produkcyjnymi i mieszkaniami dla robotników. Pod zabudowę przewidziano grunty folwarku Sophienthal kupionego przez kupca Kittlera[19], który działał na tym obszarze jako inwestor. Niezależnie od tych wszystkich nowych planów i przedsięwzięć systematycznie ulepszano urbanistyczny układ Legnicy i administracyjnie scalano miasto. W związku z tym przedłużono ku północy w latach 1867/1868 ul. Rycerską przecinając nią planty, tworząc połączenie starego miasta z Przedmieściem Głogowskim[20]. Ponadto na terenie istniejącej części Przedmieścia Chojnowskiego poszerzono w latach 1867/1868 ulice Chojnowską i Franciszkańską, i na działkach między nimi zbudowano w latach 1868/1869 nowy szpital miejski[21]. Głównej ulicy dawnej wsi Dänemark dano nazwę Dänemarkstrasse (obecna Działkowa)[22], a terytorium dawnej wsi objęto od 1869 r. kontrolą m.in. policji budowlanej. Jej działania na tym terenie i na innych legnickich przedmieściach, były konieczne, m.in. z potrzeby korekty linii regulacyjnych zakłócanych przez nieumiarowy rozkład wiejskich zagród[23]. W r. 1873 przyłączono do miasta na zasadach nowej ordynacji miejskiej wszystkie przedmieścia[24]. W latach 70. XIX w. rozpoczęto na części gruntów folwarku Sophienthal realizację planu regulacyjnego miasta[25]. Na podstawie planu z 1861 r. wykonano w 1872 r. plan dodatkowy, w którym wyznaczono strefy zabudowy. W 1876 r. wytyczono ulice Senatorską (Wilhelmstrasse) i kardynała Bolesława Kominka (Kaiserstrasse). Tak otwarto fabryczną dzielnicę Legnicy. Aby połączyć ją ze starszą częścią przedmieścia wytyczono przez ogrody Ruffera pięć przecznic[26]. Wyznaczona została stosunkowo regularna sieć ulic pomiędzy ulicami Piastowską, Chojnowską a Działkową. Sieć tę miały tworzyć równoległe ulice: Senatorska (Wilhelmstrasse), kardynała Bolesława Kominka (Kaiserstrasse), Żwirki i Wigury (Friedrichstrasse) oraz — ich przecznice: Św. Wojciecha (Adalbertstrasse), Książęca (Prinzenstrasse), Jagiellońska (Karlstrasse) jeszcze bez południowego odcinka. Przewidywano połączenie przecznic z ul. Franciszkańską (od południa) oraz z drogą do folwarku (od północy), obecną ul. Przemysłową.

Jeszcze około 1878 r. nowa część miasta pozostawała zasadniczo w planach. Istniały już częściowo zabudowane ulice Piastowska, południowa i środkowa część ul. Ks. P. Ściegiennego, południowy odcinek ul. E. Plater, ul. Chojnowska, ul. Działkowa i ul. Franciszkańska z ogrodem Akademii Rycerskiej. Ten układ uzupełniały bite drogi, jedna do folwarku (w miejscu obecnej ul. Przemysłowej), druga w miejscu późniejszego, południowego odcinka ul. Jagiellońskiej, i trzecia — w miejscu późniejszej ul. Wazów. Obszar ten był ok. 1878 r. zabudowany w niewielkim stopniu i to w części bliższej miasta. Nieliczne domy stały przy nowym północnym odcinku ul. Rycerskiej, Piastowskiej. Przy Chojnowskiej (do Działkowej) znajdowały się zespoły zabudowy zwartej, a przy ul. Franciszkańskiej oraz przy ul. Działkowej nadal dominowały zagrody. Przy zachodnim odcinku Chojnowskiej stał od 1876 r. wojskowy lazaret. Z nowych ulic do 1878 r. zabudowano częściowo wschodni odcinek ul. Senatorskiej i przy tej ulicy zlokalizowano w 1878 r. szkołę rolniczą. Dzięki zabudowie zarysował się też zaczątek ulicy Jagiellońskiej[27], od skrzyżowania z Senatorską. Obok zabudowy mieszkalnej lokalizowano na omawianym terenie również fabryki. Dwie stanęły przy ul. ks. P. Ściegiennego, (na północnym skraju późniejszego kwartału i na tyłach działek). Trzecią fabrykę usytuowano przy ul. Piastowskiej (na całym odcinku od ks. P. Ściegiennego po Senatorską), a czwartą — przy ul. Senatorskiej (od ul. Jagiellońskiej do ul. E. Plater).

W tak kształtowaną, północno-zachodnią część miasta wprowadzono w latach 1880–1884 drugą linię kolejową do Złotoryi[28]. Linia ta ograniczyła od północy zasięg nowej dzielnicy, przecięła północny wylot ul. Działkowej, grunty dawnej wsi Dänemark oraz ul. Chojnowską. Do lat 1886–1889 w nowej części dzielnicy wytyczono wschodni odcinek ul. ks. P. Ściegiennego i wschodni odcinek ul. Przemysłowej (do E. Plater) — Königstrasse, połączenie drogi z folwarku Sophienthal z miastem. Ponadto na nowy urbanistyczny układ dzielnicy nakładały się starsze lokalne drogi później zlikwidowane. Przybywało zabudowy. Dzięki niej wyraziściej wykształcił się wschodni odcinek ul. kardynała Bolesława Kominka (Kaiserstrasse). Ul. Jagiellońska została zabudowywana na długości od ul. kardynała Bolesława Kominka, w kierunku nie istniejącej jeszcze ul. Żwirki i Wigury (Friedrichstrasse). Ponadto wypełniona została zabudową cała południowa pierzeja wschodniego odcinka ul. Senatorskiej, aż na zachód od szkoły rolniczej. Naprzeciw szkoły, w północnej pierzei ulicy stanęła kolejna fabryka. W latach 1889–1899 dalej rozbudowywano układ urbanistyczny nowej dzielnicy, i wytyczono północny odcinek ul. E. Plater. Uzupełniono zabudowę starszych ulic ks. P. Ściegiennego[29], zachodniej pierzei ul. Piastowskiej (w całości) i południowego odcinka Działkowej przy skrzyżowaniu z ul. Chojnowską. Wypełniono zabudową wschodnią pierzeję ul. Senatorskiej. Silniej wykształcono skrzyżowanie ulic Senatorskiej i Jagiellońskiej[30]. Częściowo zabudowano wschodni odcinek ul. kardynała Bolesława Kominka. Zachodni odcinek tej ulicy połączono z dwiema krótkimi ulicami wzdłuż pierzei trójkątnego placu z wylotem ul. Św. Wojciecha. Jak się też wydaje poszerzono drogę do folwarku tworząc zaczątek obecnej ul. Przemysłowej. W kwartałach wypełnianych zabudową nowe domy lokalizowano także na działkach wyłączonych z pierwotnie większych obszarowo fabryk i do 1899 r. określono ostatecznie granice parcel zakładów przemysłowych przy ulicach ks. P. Ściegiennego, E. Plater, Piastowskiej i Senatorskiej. Nadal zakładano nowe fabryki, jak przy ul. kardynała Bolesława Kominka (między ulicami Jagiellońską a nie istniejącą jeszcze ul. Książęcą).

W latach 1899–1901 na terenie dawnego Przedmieścia Chojnowskiego rozbudowano miejski szpital[31], kształtując na zachód od dawnego klasztoru, na parcelach między ul. Chojnowską, Franciszkańską i Działkową duży zespół architektoniczny w parkowo-ogrodowym otoczeniu. Kontynuowano zabudowywanie dzielnicy robotniczej[32]. Do prac w tym zakresie przystąpił kupiec Kittler. Nabył ogród ogrodnika Wöppela (dawne Louisenhain), i jako przedsiębiorca zaczął zabudowywać m.in. ul. Żwirki i Wigury (Friedrichstrasse)[33]. Ponadto do 1903 r. wytyczono także i zabudowano południowy odcinek ul. Jagiellońskiej. Wypełniono też nową zabudową kwartały zamknięte od zachodu ulicami: E. Plater, kardynała Bolesława Kominka oraz Jagiellońską. Powstała zabudowa przy północnej pierzei ul, Senatorskiej, kamienica przy ul. Franciszkańskiej 7 (zaczątek zabudowy ul. Św. Wojciecha) oraz — nowa fabryka przy niezabudowanych jeszcze odcinkach ulic kardynała Bolesława Kominka i Św. Wojciecha.

Obok istniejącego układu urbanistycznego na planach miasta z 1903 i z 1908 r. zaznaczono nową północną część dzielnicy fabrycznej planowaną pomiędzy ul. kardynała Bolesława Kominka a torami kolejowymi, na pozostałej, północnej części dóbr Sophienthal. Sieciowy układ nowej części dzielnicy zaprojektowano jako kontynuację układu już istniejącego. Przewidywano rozbudowę trójkątnego placu przy ul. kardynała Bolesława Kominka w romboidalny plac, założenie ul. Przemysłowej oraz — przedłużenie ulic Św. Wojciecha, Książęcej, Jagiellońskiej i E. Plater ku północy, ku nowej ulicy wzdłuż torów kolejowych. Ustalono nawet nazwy placu i wszystkich nowych ulic, ale projektu tego ostatecznie nie zrealizowano.

Częściowej realizacji doczekały się natomiast plany zagospodarowania dzielnicy w kierunku zachodnim, pomiędzy ul. Działkową a torami kolejowymi. Tu przewidywano przedłużenie w kierunku zachodnim (na gruntach dawnej wsi Dänemark) ulicy Żwirki i Wigury (Friedrichstrasse). Z tym nowym odcinkiem ulicy miała być połączona ul. A. Fredry (Kleiststrasse) doprowadzona do ul. Chojnowskiej. Ponadto planowano jako jej przecznicę ul. B. Głowackiego (Nollendorfstrasse).

Do 1907 r. nastąpiły niewielkie zmiany. Częściowo zabudowano wschodnią pierzeję ul. Św. Wojciecha (od strony ul. Franciszkańskiej), wykształcono skrzyżowanie ulic Senatorskiej i Książęcej, tej ostatniej wydzielonej na odcinku od ul. kardynała Bolesława Kominka do ul. Żwirki i Wigury. W południowej części dzielnicy, przy ul. Chojnowskiej (przedłużonej w Neue Haynauer Steasse) zbudowano obok lazaretu teatr letni. W najnowszej, zachodniej części dzielnicy powstałej na gruntach dawnej wsi Dänemark wytyczono zachodni odcinek ulicy Stefana Batorego.

W latach 1907–1912 wypełniono zabudową pozostałe ulice dzielnicy robotniczej, ulice: Książęcą i Św. Wojciecha (na całej długości). Uzupełniono zabudowę ulic Żwirki i Wigury oraz Senatorskiej. W kwartale z ulicami: kardynała Bolesława Kominka, Książęcą, Św. Wojciecha, Senatorską zlokalizowano nowy zakład. W zachodniej części dzielnicy (do torów kolejowych) wytyczono już niektóre ulice planowane wcześniej: B. Głowackiego i A. Fredry oraz — nowo planowane ulice: Boczną i Torową łączącą się z ul. Stefana Batorego. Nie przedłużono, jak przewidywano wcześniej ul. Żwirki i Wigury ku zachodowi i nie połączono jej z ul. A. Fredry, którą zakończono ślepo. Nowe ulice związano z ulicami Chojnowską i Działkową. W tym obszarze zabudowę kształtowano początkowo wzdłuż ul. Chojnowskiej, od linii kolejowej ku miastu. Nie zabudowane pozostały nowe ulice, a w późniejszym kwartale między ul. B. Głowackiego i A. Fredry znajdował się skład drewna. W 1914 r. przy wschodnim, ślepo zakończonym odcinku ul. Stefana Batorego została zbudowana duża ewangelicka szkoła Dänemarkschule. Niewiele wcześniej, w 1912 r. powstał inny budynek użyteczności publicznej, Dom dla głuchoniemych (Taubstummen-Heim) zlokalizowany wówczas jeszcze poza terenem objętym planowaniem urbanistycznym. Wzniesiono go na zachód od linii kolejowej, przy ul. Chojnowskiej (ob. nr 160).

W latach dwudziestych XX w. zachowano bez większych zmian układ urbanistyczny w nowszej, północno-zachodniej części miasta. Zlikwidowano tylko częściowo rozwidlenie ulic połączone z ul. Św. Wojciecha i z ul. kardynała Bolesława Kominka. Nie wprowadzono w życie urbanizacji resztówki dóbr Sophienthal. Zachowano folwark i układ prowadzących do niego dróg dojazdowych (z ul. Przemysłową), doprowadzonych do różnych punktów na terenie miasta. Na gruntach na wschód od folwarku dalej lokalizowano fabryki, bez prób włączania ich w urbanistyczny układ miasta. Do 1925 r. założono tu dwa nowe zakłady, jeden po północnej stronie ul. Przemysłowej, drugi przy ul. kardynała Bolesława Kominka, u wylotu ul. Jagiellońskiej. Ponadto w północnej części przedmieścia uzupełniano zabudowę u zbiegu ulic Senatorskiej i Działkowej.

Do ok. 1920 r. uzupełniano także zabudowę w starszej części dawnego Przedmieścia Chojnowskiego przy północnej pierzei ul. Chojnowskiej, na długości od ul. Bocznej do ul. B. Głowackiego. W 1927 r. w nieregularny w obrysie kwartał częściowo wydzielony ulicami Działkową i Chojnowską i zamknięty nową ul. Krótką oraz nowym, wschodnim odcinkiem ul. Stefana Batorego wbudowano komponowany zespół zabudowy mieszkalnej. Kompleks ten połączono ze starszą zabudową ulic Działkowej i Chojnowskiej. Następnie w latach 1927–1930 zrealizowano drugi komponowany kompleks zabudowy mieszkalnej, budowany w dwóch etapach. Do r. 1928 wzniesiono domy przy ul. A Fredry i Chojnowskiej, a do ok. r. 1930 — budynki przy ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego. Podwórza obu kompleksów zabudowy mieszkalnej urządzono parkowo.

W latach 30. XX w. północno-zachodnią część miasta rozbudowywano dalej w kierunku zachodnim, od linii kolejowej do granic miasta, gdzie już stał dom dla głuchoniemych. Założono tu połączone z ul. Chojnowską niewielkie osiedle o komponowanym układzie ulic, z ul. Gładysza i M. Drzymały. Obok niego zlokalizowano koszary również o komponowanym układzie, z budynkami skupionymi przy dwóch placach otwartych ku ul. Chojnowskiej oraz wzdłuż obecnej ul. Lwowskiej. Pozostałe grunty na omawianym terenie nie były zabudowane. Częściowo użytkowano je rolniczo lub jako ogrody. Tu też znajdował się ogród szkoły rolniczej.

Jak już powyżej wspomniano, zabudowa Przedmieścia Chojnowskiego, jego części starszej i nowszej powstawała sukcesywnie. W 1 poł. XIX w. zwarta zabudowa sięgała (od strony miasta) placu przed dawnym klasztorem bernardynów. Przy dalszym odcinku ul. Chojnowskiej, przy ul. Franciszkańskiej oraz we wsi Dänemark dominowała zabudowa wiejska złożona z różnej wielkości zagród niejednolicie sytuowanych względem dróg. Wygląd budynków tworzących tę zabudowę nie jest obecnie znany. W 2 poł. XIX w. zabudowa wiejska zachowała się przy ul. Franciszkańskiej i Działkowej. Tu nowe zagrody powstawały w miejscu starych jeszcze w końcu stulecia, a po przeciwnej stronie ulicy Działkowej budowano od pocz. XX w. miejskie kamienice w zwartych ciągach zabudowy. Takie też domy wznoszono przy pozostałych ulicach. Istniała jeszcze jedna prawidłowość, domy budowane najbliżej fabryk były skromniejsze niż budynki przy dalszych odcinkach ulic bliższych miastu. Najstarsze domy z lat 70. XIX w. wznoszono w stylu neoklasycyzmu szkoły berlińskiej. Domy z 4 ćw. XIX w. budowano standardowo jak i w innych częściach miasta, w stylu historyzmu. Na pocz. XX w. w architekturze budynków pojawiła się secesja łączona z historyzmem. Niekiedy jednak jeszcze w wersji zapóźnionej wiodącym stylem był historyzm łączony z secesyjnymi motywami zdobniczymi. Później, w latach 1906–1915 wznoszono kamienice w stylu postsecesji łączonej z historyzmem oraz ze stylem rodzimym. Ogólnie budowano domy według standardowych projektów opracowywanych w kilku wariantach, z wystrojami elewacji skromniejszymi niż w przypadku zabudowy Tarninowa ale nadal na dobrym rzemieślniczym poziomie.

Na tle tej stypizowanej zabudowy północno-zachodniej części miasta wyróżniały się zindywidualizowane i komponowane kompleksy zabudowy mieszkalnej. Jeden z nich zwany Heimat (przy ul. Stefana Batorego, Chojnowskiej Krótkiej, Działkowej) zaprojektowany został przez architekta z Legnicy Konrada Beichta w stylu rodzimym (Heimatstil) z elementami art deco i historyzmu. Wzniesiono go wzdłuż pierzei nieregularnego w zarysie kwartału. Elewacje pokryto dekoracyjnym sgrafittem, a spody wysuniętych okapów dachu ozdobiono polichromią. W okna klatki schodowej wprawiono specjalnie zaprojektowane witraże. Nieregularne podwórze urządzono ogrodowo, a główny do niego dojazd wytyczono od strony ul. Działkowej.

Drugi z kompleksów zabudowy wzniesiono prawie w tym samym czasie, ale w stylu modernizmu. Modernistyczne domy przy ul. B. Głowackiego, Chojnowskiej i A. Fredry zamknęły kwartał zabudowy urbanistycznie projektowany, ponieważ po jego przekątnej wzniesiono dwa podobnie kształtowane, podwyższone, narożne budynki (przy ul. Chojnowskiej 127 i B. Głowackiego 11). Podwórze w obrębie kwartału urządzono ogrodowo.

Zniszczenia wojenne nie dotknęły obszaru miasta objętego opracowaniem. Dobry stan zachowania oraz obecność zespołów zabudowy koszarowej zdecydowały o tym, że jego część znalazła się we władaniu Armii Czerwonej, która miała tu swą główną siedzibę w Polsce. Z omawianego obszaru w posiadaniu wojsk radzieckich znajdował się klasztor franciszkanów, koszary przy ul. Drzymały, zabytkowy kompleks szpitala przy ul. Chojnowskiej 81, dawny zakład dla głuchoniemych przy ul. Chojnowskiej 160 oraz m.in. budynki jednorodzinne przy ul. Gładysza.

Nie objęte jurysdykcją władz polskich tereny i budynki stanowiły kwatery dla Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej do 16 września 1993 r[34].

Nowym elementem, który negatywnie wpływa na wyraz wnętrz urbanistycznych w skali mikro, jest powstawanie od lat siedemdziesiątych zespołów garaży dla samochodów osobowych. Znajdują się one najczęściej na podwórzach i są mało widoczne, zwłaszcza w miejscach, gdzie mamy do czynienia ze zwartą zabudową pierzejową. Jednak skutecznie blokują inicjatywy mające na celu przebudowę i sanację wewnętrznej zabudowy kwartałów.

 

Ulica Boczna

Sackenstrasse (1920, 1938), Boczna (od 1946)

Ulica Boczna wytyczona została w latach 1907–1912, jako przecznica ulic Stefana Batorego (Gneisenaustrasse) i Chojnowskiej (Neue Haynauerstrasse). Zabudowywana była po r. 1912. W 2 poł. XX w., po wzniesieniu bloków mieszkalnych przy ul. Stefana Batorego (nr 22–30) ul. Boczna połączona została z ich podwórzem. Obecnie dostępna jest tylko od ul. Chojnowskiej. Zabudowa ulicy Bocznej od strony południowej (ulica Chojnowska) składa się z budynków z 1 poł. XX w., w części północnej są to nowe budynki z 2 poł. XX w.

· ul. Boczna 1 (fot. 1, 2)

Narożna kamienica czynszowa, wzn. ok. 1915 r., w stylu secesji łączonym z historyzmem (z elementami neoklasycyzmu i neobaroku).

Mur., tynk., podpiwniczona, na planie litery L z aneksami, czterokondygnacyjna z mieszkalnym poddaszem, nakryta dachami dwuspadowymi z łamanymi połaciami.

Fasada 7-osiowa z asymetrycznie usytuowanym, dwuosiowym ryzalitem pozornym zwieńczonym jednokondygnacjowym szczytem z półkolistym naczółkiem. W dwóch osiach fasady, po obu stronach ryzalitu balkony. Ceglany cokół, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Nad przyziemiem profilowany gzyms (z fryzem w formie szlaku z pionowym podziałem) przerwany przez ryzalit. Wyżej, na elewacji ryzalitu pozornego, na wysokości dolnych okien klatki schodowej, uproszczone belkowanie. Złożone z pasa architrawu, szerokiego fryzu (z motywem muszli i kartuszy w stylizowanym, roślinnym obramieniu) oraz — z profilowanego gzymsu. Poza tym fasada rozczłonkowana na poziomie II i III piętra odwróconym podziałem ramowym wydzielającym prostokątne blendy z osiami okiennymi. W ryzalicie pozornym i obok niego blendy z pojedynczymi osiami okiennymi, w bocznych partiach elewacji blendy dwuosiowe. Lizeny z podziału ramowego zaopatrzone pod gzymsem koronującym w wąskie, profilowane pseudogłowice. Elewacja zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym z denticuli w partii blend w bocznych częściach elewacji. Boki szczytu ujęte lizenami i bocznymi wąskimi spływami. Na lizenach oparte odcinki gzymsów oraz listwowe obramienie naczółka szczytu. W polu szczytu kolista płycina z owalnym okulusem.

Otwór wejściowy umieszczony asymetrycznie w ryzalicie pozornym, prostokątny z nerkowatym nadświetlem wyprutym powyżej w murze. Ujęty uproszczonymi pilastrami wspierającymi wolutowo zakręcone krańce listwy obramiającej półeliptyczny naczółek z nadświetlem. Woluty ozdobione motywem rozet. W otworze wejściowym drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, jednoskrzydłowe wmontowane w boczne, wąskie, nieruchome partie futryny. Futryna i drzwi zdobione dekoracją płycinową. W górnej części drzwi owalny okulus z oryginalną drewnianą stolarką w stylu secesji. Podobna stolarka w nadświetlu.

Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, z podokiennikami. Okna w przyziemiu oraz w partii II i III piętra bez obramień, zaopatrzone w podokienniki pojedyncze lub wspólne. W ryzalicie pozornym pomiędzy oknami II i III piętra lekko wypukłe tynkowe płyciny. Obramione tylko okna i drzwi balkonowe I piętra. Górne ich części ujęte dekoracyjnymi elementami w formie cylindrycznych słupków. Na słupkach oparte: wspólny, profilowany gzyms nadokienny (nad parą otworów) oraz gzyms przekształcony częściowo w ozdobny szlak zamknięty od góry faliście (nad drugą parą otworów). Podobny szlak nad drugimi drzwiami balkonowymi. Górne części dolnych okien klatki schodowej włączone we fryz pod gzymsem. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekorowanymi słupkami i z profilowanymi ślemionami. Balkony zaopatrzone w kute balustrady zdobione uproszczonymi motywami roślinnymi.

Elewacja boczna od strony ul. Chojnowskiej 5–osiowa z podwyższonym, asymetrycznie usytuowanym, trójosiowym ryzalitem pozornym (łącznie ze skrajnie usytuowanymi loggiami). Elewacja z cokołem, podziałami, szczytem i dekoracją jak fasada, z tym że blendy jednoosiowe w bocznych jej partiach. Dwuosiowa część ryzalitu zwieńczona prostą, pełną balustradą balkonu w partii mieszkalnego poddasza. Za balkonem szczyt cofnięty w stosunku do lica elewacji. Elewacja loggi z odrębnym podziałem ramowym. W wydzielonych przez niego polach otwory loggi i prostokątne, wgłębne płyciny pod nimi. Loggia w partii III piętra nakryta dachem pulpitowym zespolonym z połacią dachu. W elewacji okna prostokątne, dwuskrzydłowe, obramione jak okna w fasadzie. Otwory loggi szerokie prostokątne, lub kształtowane w nawiązaniu do łuku dwuramiennego.

Ponad elewacjami budynku połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze schodami wyrównawczymi (z okładziną z lastriko), i z posadzką z lastriko. Połączona z klatką schodową w tylnym trakcie i z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z pseudofasetą zdobionym sztukateriami. Środkowa część lustra sufitu dekorowana owalnym plafonem z bocznymi, prostokątnymi wypustkami. Plafon wykreślony girlandą z kampanul, przerwaną skrajnie przez dwie pary gładkich listew. Ponadto przy skrajach lustra sufitu dekorowane plakietki. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą.

Stan zachowania:

— dobry. Uszkodzona konstrukcja balkonów.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— sztukatorski wystrój sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Konieczne są odbudowa balkonów według zachowanych wzorów, likwidacja wtórnych przeszkleń loggii, architektoniczne uporządkowanie starych i nowych facjat w połaciach dachu. Zaleca się powrót do pierwotnej kolorystyki elewacji (na podstawie stratygraficznych badań tynków). W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

Ulica Chojnowska

Najstarszy odcinek ulicy w obrębie starego miasta i dalej poza murami miejskimi do placu z klasztorem bernardyńskim — Haynauerstrasse (1877, 1899).

Odcinek ulicy od klasztoru do ul. Bartosza Głowackiego — Neue Haynauerstrasse (1907, 1912).

Odcinek ulicy od ul. Bartosza Głowackiego, w kierunku zachodnim, ku linii kolejowej i dalej wzdłuż szosy do Chojnowa — Haynauer Alle (1912).

Ulica na całej swej długości, do granic miasta — Haynauerstrasse (ok. 1928, 1934).

Powstała wzdłuż odcinka dawnego traktu do Chojnowa ulica Chojnowska jest jedną z najstarszych, głównych ulic na terenie Przedmieścia Chojnowskiego. Prowadzi od Bramy Chojnowskiej ku trójkątnemu placowi powstałemu w rozwidleniu traktu i lokalnej drogi (obecnej ul. Franciszkańskiej) wiodącej do wsi Dänemark[35]. Tu, przy pierzei trójkątnego placu i przed fortyfikacjami miejskimi zbudowano w latach 1707–1716 klasztor bernardyński, który zwrócono frontem ku miastu i poprzedzono kościołem. Na zachód i południe od klasztoru założono klasztorny ogród. Z klasztorem sąsiadowało jego otoczenie kształtowane przez tzw. ogrody podmiejskie (wygrodzone działki) w niewielkim stopniu zabudowane szczytowymi, wolnostojącymi budynkami. Tak też w XVIII w. wyglądała ul. Chojnowska.

Gdy w latach 1757–1826 zniesiono zewnętrzne umocnienia Legnicy, zajmowane przez nie tereny przekształcano na promenady i częściowo przeznaczano pod nową zabudowę miejską. Do 1827 r. wzniesiono domy przy nowym odcinku ul. Chojnowskiej, na wysokości obecnych budynków nr 41–65. Dalsza zachodnia część przedmieścia Chojnowskiego zachowała charakter podmiejsko-wiejski, w związku z czym przy ul. Chojnowskiej, w sąsiedztwie klasztoru znajdowały się tylko nieliczne zagrody.

Do lat 70. XIX w. wypełniono miejską zabudową wschodnią część południowej pierzei ul. Chojnowskiej (nr 48–92). Na obszarze dawnego ogrodu klasztornego wzniesiono w latach 1868–1869 nowy szpital miejski, który w końcu XIX w. rozbudowano o nowe budynki zajmujące sąsiednie działki. Następnie przed 1899 r. zbudowano przy północnej pierzei dalszego, zachodniego odcinka ulicy garnizonowy lazaret, a w latach 1899–1903 na wschód od niego, na sąsiednim placu — teatr letni. Systematycznie wypełniano też ulicę Chojnowską zabudową mieszkalną. Do 1899 r. wzniesiono przy jej północnej pierzei domy nr 95–103. Następnie do 1903 r. przedłużono ul. Chojnowską w kierunku zachodnim, ku linii kolejowej, wytyczono też przecznice: ul. Aleksandra Fredry, Bartosza Głowackiego i Boczną. Nowy odcinek ul. Chojnowskiej zaczęto zabudowywać jednostronnie w latach 1907–1912, od torów kolejowych ku miastu. I tak najwcześniej, na miejscu dawnego składu zbudowano do 1912 r. domy nr 141–153. W 1914 r. wzniesiono dom nr 135, a w latach ok. 1927–1928 — domy nr 127–133. W 2 ćw. XX w. ul. Chojnowską przedłużono od linii kolejowej do granic miasta, i przy najnowszym jej odcinku wzniesiono w r. 1912 dom dla głuchoniemych (ul. Chojnowska 160), a w latach 1933–1940 przy ul. Chojnowskiej, Lwowskiej, Wileńskiej i Tarnopolskiej zbudowano nowe koszary.

Południowa pierzeja ulicy, scharakteryzowana w studium urbanistycznym Legnicy-Tarninowa zagospodarowywana była począwszy od lat 80. XIX w. Tu wzniesiono duży szpital i zakład opiekuńczy dla psychicznie chorych oraz szkołę i internat dla głuchoniemych[36].

Jak więc widać przy ul. Chojnowskiej wykształciło się skupisko obiektów związanych z lecznictwem i opieką społeczną. Jest to zbiór wyjątkowy w skali całego regionu.

Powstał też (przed 1903 r.) obiekt o charakterze rekreacyjnym, teatr letni.

Sukcesywnie powstająca mieszkalna zabudowa północnej pierzei ulicy otrzymywała wyłącznie charakter miejski. Reprezentuje ona budownictwo z okresu od końca XIX w. po lata 20. XX w. Nieliczne, najstarsze budynki (nr 95, 99, 101, 103) wzniesiono w stylu historyzmu. Najwięcej domów zbudowano w stylu secesji z elementami historyzmu (nr 135, 137, 141, 143, 145, 147, 149, 151, 153). Zlokalizowano też przy ulicy budynki w stylu rodzimym z elementami historyzmu i art deco. (nr 105, 107) oraz — w stylu modernizmu (nr 127–133), te ostatnie tworzące jeden kompleks zabudowy z ul. A. Fredry 2-10 B. Głowackiego 1-11 oraz Stefana Batorego 20.

Obecnie z obiektów użyteczności publicznej zlokalizowanych przy północnej pierzei ul. Chojnowskiej w całości pozostał zespół szpitala miejskiego (obecnie psychiatrycznego). Garnizonowy lazaret został w 2 poł. XX w. znacznie przebudowany we wnętrzu, zachował się natomiast związany z nim teren ogrodów. Teatr letni został rozebrany, na jego miejscu wznosi się supermarket spożywczy. W miejscu zabudowy mieszkalnej północno-wschodniego odcinka ulicy wzniesiono centrum handlowe. Mimo tych zmian zabudowa ulicy zachowała zasadniczo swój charakter stylistyczny i jest jedną z ważniejszych osi struktury urbanistycznej.

· ul. Chojnowska 67 (fot. 3-10; [3], [4], [5], [6], [7], [8], [9], [10])

Nr rej. zabytków 599/951/L z dn. 21.10.1990 r.
(obiekt wpisany do rejestru zabytków w granicach działki nr 381, obręb Fabryczna).
[WEZ, 1991 r.]
Uwaga: dla budynku klasztoru podawany jest również adres: pl. Franciszkański 1.

Klasztor bernardyński ze szkołą łacińską dla katolików (od 1777 r.). Zsekularyzowany w 1810 r. Po sekularyzacji, w latach 1826–1869 użytkowany jako szpital miejski, przytułek, dom starców (Armenhaus). Po połowie XIX w. także dom pracy (Arbeitshaus), z którym związana była szkoła tkacka dla dzieci. W końcu XIX w. — magazyn muzealny[37]. Po 1945 r. dawny klasztor wykorzystywała Armia Czerwona. Obecnie budynek będący własnością prywatną, nie użytkowany.

Klasztor wzniesiony w latach 1707–1716 zapewne według projektu M. Franza lub J.G. Knolla, przebudowywany w XIX w., barok.

W 1700 r. franciszkanie obserwanci (bernardyni) otrzymali od cesarza Leopolda I zezwolenie, aby za swój utracony klasztor Świętej Trójcy przed Bramą Głogowską mogli zbudować nowy obiekt przed Bramą Chojnowską. Dostali na ten cel parcelę (ogród) i dwa domy. Klasztor zbudowali w latach 1707–1716, a kościół w latach 1709–1715. Poświęcono go w r. 1714[38]. Klasztor bernardyński zbudowano w stylu baroku. Zwrócono frontem ku miastu od wschodu poprzedzając kościołem. Jak widać to na dwóch rysunkach Wernera wykonanych ok. poł. XVIII w. konwent wzniesiono na planie czworoboku z wirydarzem, przy czym krańce dwóch jego skrzydeł, północnego i wschodniego skrzyżowano. W takim układzie przedni fragment skrzydła północnego przejął funkcje łącznika klasztoru z kościołem. Przedni natomiast fragment skrzydła wschodniego urozmaicał front skrzydła północnego. Klasztor nakryty został dachami dwuspadowymi, przy czym w dach skrzydła południowego, od strony ul. Chojnowskiej wbudowano sygnaturkę z jednoprześwitowym hełmem. Inne szczegóły architektonicznego ujęcia frontowej elewacji skrzydła południowego Werner przedstawił niejednolicie. Na jednym z rysunków zaznaczył otwór wejściowy, zegar słoneczny i lukarnę w dachu w osi elewacji. Na drugim otwór wejściowy narysował jako usytuowany asymetrycznie, oddzielony od zegara i lukarny. Po sekularyzacji klasztor przeznaczono na cele lecznictwa, i modernizowano w XIX w. stosownie do potrzeb. Od 1945 użytkowany przez Armię Czerwoną, następnie sklep. W 1990 r. rozpoczęto remont klasztoru w związku z adaptacją budynku na cele usługowo-handlowe. Po pożarze budynek zabezpieczony jedynie przed wejściem osób niepowołanych.

Kościół p.w. Św. Jadwigi i M.B. Bolesnej zbudowany w stylu barokowym w latach 1709–1715) został przedstawiony podobnie na obu rysunkach Wernera. Był nieduży, emporowo-halowy, nakryty dachem dwuspadowym. Zwrócony frontowym szczytem ku miastu wyraźnie nosił cechy nowoczesnej, jezuickiej architektury sakralnej. Bryła kościoła ożywiona została w nietypowy sposób bocznie i asymetrycznie dostawioną dzwonnicą. Kościół służył celom sakralnym do 1810 r. Później został oddzielony od klasztoru, sprzedany malarzowi Patzakowi oraz rozebrany.

W 1847 r. na wschód od miejsca lokalizacji tego kościoła zbudowano drugi, przeznaczony dla gminy dysydenckiej Freireligiose Gemeinde[39]. Świątynię wzniesiono jako neogotycką według schematu prostego kościoła ewangelickiego. Płytkie, wąskie, trójbocznie zamknięte prezbiterium otwarto ku jednoprzestrzennemu korpusowi (z chórem muzycznym i bocznymi emporami), nakrytemu sklepieniem pozornym, trójbocznym w przekroju. Korpus kościoła opięto szkarpami i nakryto dwuspadowym dachem. Bezwieżowy front ożywiono symetrycznie bocznymi przybudówkami[40].

Gmina dysydencka była bardzo uboga i nie mogła utrzymać kościoła. Sprzedała go w r. 1898 radzie miejskiej Legnicy. Nowi właściciele przeznaczyli obiekt na cele świeckie, na wynajem dla stowarzyszeń i osób prywatnych. W 1908 r. budynek przebudowano zakładając m.in. nowy strop. Od 1910 r. w obiekt użytkowano jako kino Walhalla-Theater, czwarte kino w Legnicy. Tak wykorzystywano go jeszcze w latach 30. XX w[41]. Obecnie budynek nie istnieje.

Klasztor mur., tynk., podpiwniczony, na planie czworoboku z półtoratraktowymi skrzydłami otaczającymi nieduży wirydarz. W południowe skrzydło wbudowana w typowy sposób główna, trójbiegowa klatka schodowa. Wnętrza przyziemia nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, krzyżowymi oraz kolebkowo-krzyżowymi. Wnętrza I piętra ze stropami drewnianymi z sufitami oraz ze stropem Kleina. Budynek klasztoru dwukondygnacyjny ze skrzydłami i podwyższonym ryzalitem nakrytymi dachami dwuspadowymi z oknami powiekowymi.

Fasada — skrzydło wschodnie. 11-osiowa ze środkowym jednoosiowym, podwyższonym ryzalitem zdobionym okazałym wystrojem, zwieńczonym trójkątnym szczytem. W przyziemiu ryzalitu portal. W ryzalicie na wysokości I i II piętra oś okienna z prostokątnymi, dwuskrzydłowymi oknami bez obramień i z konchowo zamkniętą niszą. Oś ujęta dwoma skrajnymi, szerokimi występami muru. Na nie nałożone pilastry wielkiego porządku, posadowione na skrajach gzymsu portalu, zaopatrzone w jońskie głowice. Pionowa artykulacja ryzalitu zwieńczona odcinkami belkowania łączącymi się z cofniętym w głąb odcinkiem belkowania nad osią okienną. Szczyt ryzalitu (z soczewkowatym okulusem) ujęty profilowaną ramą. Portal kamienny. Otwór wejściowy zamknięty łukiem nadwieszonym, ujęty profilowanym obramieniem z kluczem w formie liścia akantu. Flankowany przez przyścienne pilastry i ukośnie ustawione pary kolumn z głowicami nawiązującymi do głowic kompozytowych. Głowice zdobione girlandami roślinnymi. Nad głowicami odcinki belkowania wspierające profilowany gzyms naczółka powtarzającego zarys portalu. W polu naczółka portalu relief płaski — sucha wić akantu. Na skrajach naczółka portalu, na tle cokołów i baz pilastrów wielkiego porządku ustawione kamienne figury Św. Antoniego Padewskiego i Św. Franciszka. W niszy ryzalitu, pod naczółkiem figura Matki Boskiej Bolesnej. Fasada klasztoru organizowana regularnym układem okien, zwieńczona profilowanym gzymsem. Okna prostokątne, w przyziemiu wyższe. Ujęte kamiennymi i tynkowymi obramieniami listwowymi.

Skrzydło południowe. Elewacja południowa od strony ul. Chojnowskiej 10-osiowa, kształtowana podobnie jak fasada, ale bez ryzalitu. W zbliżony sposób jak w elewacji frontowej wykrojone i obramione okna. Na elewacji, pomiędzy oknami I piętra kamienny zegar słoneczny.

Skrzydło północne. Północna elewacja klasztoru od strony ul. Franciszkańskiej 9-osiowa, z dwuosiowym uskokiem, zwieńczona jak inne elewacje. Okna wykrojone i oprawione częściowo jak okna w fasadzie, a częściowo jak okna w elewacji zachodniej. W elewacji północnej przepruty asymetrycznie otwór wejściowy prowadzący z klasztornego krużganka.

Skrzydło zachodnie. Elewacja zachodnia, tylna, 9-osiowa, z dwuosiowym, asymetrycznie usytuowanym wcięciem, kształtowana podobnie jak fasada. Jak w elewacji frontowej wykrojone i obramione okna, ale niektóre okna I piętra przeprute mijankowo w stosunku do okien przyziemia. Do elewacji dostawiona ceglana brama filarowa z 1 poł. XX w.

Dziedzińcowe elewacje skrzydeł. Każda 5-osiowa, zwieńczona gzymsem koronującym. W przyziemiu półkoliście zamknięte okna krużganka, w partii I piętra prostokątne okna krużganka. Okna bez obramień. Nad elewacją południową asymetrycznie umieszczona dwuosiowa, szeroka facjata z oknami trójskrzydłowymi. Zwieńczona trójkątnym naczółkiem (z oknem termalnym) ujętym szeroką ramą. W zachodniej elewacji przepruty otwór wejściowy na wirydarz.

Stan zachowania:
— bardzo zły, budynek w stanie ruiny, po pożarze, opuszczony, pozbawiony dachu, brak zabezpieczeń korony murów magistralnych.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny elewacji, rzeźba figuralna;
— wykrój i układ otworów.

Należy wyremontować budynek i odbudować bryłą, a zwłaszcza charakterystyczne wysokie dachy dwuspadowe z uwzględnieniem pochyłu połaci, widocznego w odcisnku na bocznej części ryzalitu fasady. Konieczne jest odtworzenie wystroju elewacji klasztoru i ich pierwotnej kolorystyki. Nowa stolarka drzwiowa i okienna powinna być zaprojektowana w nawiązaniu do historycznych wzorów z 1 ćw. XVIII w.

Wpisać do rejestru zabytków rzeźby na elewacji wschodniej oraz zegar słoneczny na elewacji południowej.

· ul. Chojnowska 81 (fot. 11-26, [11], [12], [13], [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20], [21], [22], [23], [24], [25], [26] )

Zespół szpitala miejskiego, obecnie Ośrodek Psychiatrycznej i Odwykowej Opieki Zdrowotnej, filia Szpitala Psychiatrycznego w Złotoryi, 1865, 1868/1869, 1899–1901, ok. 1931–1933, przed 2001.

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
(Do rejestru wyłącznie same budynki wraz z gruntem w granicach obrysów murów obwodowych budynków położonych na działce numer 994/1 mapa nr 5, KW nr 56 508).
[WEZ, 2001 r.]

Stary szpital Św. Mikołaja i inne stare szpitale na terenie Legnicy

Pierwszym szpitalem (przytułkiem) w Legnicy był szpital Św. Mikołaja (z kościołem pod tym samym wezwaniem), ufundowany w 1288 r. przez księcia Henryka V, zarządzany przez krzyżowców do roku 1417, a potem — przez radę miejską. Do szpitala należał folwark. Szpital stał u zbiegu obecnych ul. Chojnowskiej i Anielewicza, i w latach 30. XVII w. obok niego znajdował się cmentarz. Cały zespół lub tylko budynek szpitala niszczony był wielokrotnie. Płonął w latach 1634, 1658, 1733 i 1796. Po ostatnim pożarze aby uzyskać środki na jego odbudowę rozparcelowano w latach 1802–1803 folwark szpitalny. Stary szpital Św. Mikołaja użytkowano jeszcze w r. 1821. Ponadto wówczas miasto posiadało jeszcze: stary szpital na krańcu Przedmieścia Złotoryjskiego i Lazaret Św. Stanisława na Przedmieściu Wrocławskim (Breslauer Haage). Na cele szpitalne przystosowano także jeden z nowonabytych budynków na Przedmieściu Chojnowskim. Tak więc ok. 1821 r. miejskie szpitale rozrzucone były na różnych przedmieściach i pozostawały w złym stanie technicznym. Ostatecznie więc rada miejska postanowiła połączyć wszystkie obiekty szpitalne w jednym budynku i nabyła w r. 1826 dawny klasztor bernardyński. Tu urządzono szpital miejski, przytułek i dom starców. Szpital na Przedmieściu Złotoryjskim i lazaret na Przedmieściu Wrocławskim sprzedano. W dawnym szpitalu Św. Mikołaja urządzono gospodę Friedrichsruhe. W 1907 budynek wyburzono i na jego miejscu wzniesiono nową kamienicę[42].

Nowy szpital miejski

Jak ustaliła M. Wójtowicz w wyniku trudnych warunków w miejskim lazarecie urządzonym w klasztorze koniecznością stało się zbudowanie w Legnicy nowoczesnego szpitala. W związku z tym miejski radca budowlany Kirchner opracował w 1864 r. projekt wstępny. Został on zatwierdzony w r. 1865, i już wówczas rozpoczęto odwadnianie działki. Niedługo później ze względu na podjęcie innych inwestycji komunalnych i na wojnę prusko-austriacką budowę miejskiego szpitala wstrzymano. Podjęto ją ponownie w latach 1868/1869. Wzniesiono wówczas główny gmach szpitala i na północ od niego niewielki pawilon tzw. Dom Zakaźny (Kontagionhaus). Prace budowlane prowadził ówczesny miejski radca budowlany Mende, który mógł wnieść jakieś zmiany do projektu. Główny budynek szpitalny zbudowano jako obiekt standardowy i funkcjonalnie nowoczesny, przeznaczony dla 100–130 chorych. Szpital wzniesiono na planie podkowy, w nawiązaniu funkcjonalnym i formalnym do letniego pawilonu berlińskiego szpitala Charité (1852–1852), a kostium historyczny utrzymano w stylu neorenesansu florenckiego łączonego z neoklasycyzmem. Budynek zwrócono ku ważnej arterii komunikacyjnej, ul. Chojnowskiej, dlatego też monumentalność i reprezentacyjność jego fasady podkreślono formami skrajnych, podwyższonych ryzalitów pozornych. Dojazd do szpitala wytyczono drogą wewnętrzną łączącą ulice Franciszkańską i Chojnowską, prowadzącą do głównego wejścia we wschodniej (bocznej) elewacji budynku. Przed frontem szpitala urządzono niewielki park z fontanną.

W końcu XIX w. w związku ze wzrostem liczby mieszkańców Legnicy rozpoczęto prace nad nową organizacją szpitala. Powołany z Berlina miejski radca budowlany Schönfelder[43] i kierujący szpitalem dr Krukenberg opracowali ogólną koncepcję rozbudowy szpitala i jego program funkcjonalny. Schönfelder zaprojektował też nowe budynki. Według planu przewidywano rozbudowę głównego budynku szpitalnego (o salę operacyjną), powstanie pawilonu szpitalnego z laboratorium i kostnicą, budynku z portiernią, i mieszkaniem lekarza, budynku gospodarczego i kotłowni. Ważną częścią inwestycji miał być budynek szpitalny dla ubogich osób chorych psychicznie — Kreisslerstifft[44]. W latach 1899–1901 powiększono teren szpitalny o działkę od ul. Chojnowskiej i wzniesiono nowe obiekty. Przy szpitalu zbudowano budynek A (z portiernią i mieszkaniem głównego lekarza szpitala), budynek C (oddział chorób zakaźnych), nie zachowane obecnie budynki przy ul. Chojnowskiej i laboratorium z kostnicą przy ul. Franciszkańskiej. Wzniesiono też budynek gospodarczy oraz — kotłownię. Dojazd do szpitala wytyczono już tylko od ul. Chojnowskiej. Na drugiej, nowej działce u zbiegu ulic Działkowej i Franciszkańskiej zbudowano budynek szpitalny dla chorych psychicznie (D–E) mający funkcjonować na bazie odrębnej fundacji. Ogrodzono go murem. Wszystkie budynki rozplanowano w otoczeniu gmachu głównego, eksponując go w ten sposób jako przestrzenną dominantę.

Prawie wszystkie budynki zaprojektowano jako stosunkowo skromne, reprezentujące użytkowe budownictwo bez cech reprezentacji, stosowane na pocz. XX w. w przypadku obiektów szpitalnych, przemysłowych, zabudowy przedmieść i skromniejszych domów letniskowych. Stylistycznie budynki utrzymano w stylu przejściowym pomiędzy schyłkowym dziewiętnastowiecznym historyzmem a secesją. Wskazywały by na to: addycyjność brył, zróżnicowanie form i wielkości otworów, odejście od szczegółowości detalu architektonicznego ku jego bardziej syntetycznemu ujęciu. Detal architektoniczny zaprojektowano na bazie neorenesansu lat 1880–1900. Wszystkie zachowane budynki szpitalne otrzymały bardzo skromny wystrój elewacji, co może wynikało z konieczności liczenia się z określonymi środkami finansowymi. Na tle tych obiektów wyróżniał się tylko nie zachowany budynek laboratorium zawierający także kostnicę i prosektorium. Wzniesiony w stylu neoromańskim otrzymał od strony ulicy Franciszkańskiej rozczłonkowaną, ożywioną bryłę (por. zachowaną ikonografię w karcie ewidencyjnej szpitala).

Na terenie nowego szpitala założono dwuczęściowe, komponowane założenie parkowo-ogrodowe. Większa jego część powstała w otoczeniu większości obiektów szpitalnych, mniejsza — przy oddziale szpitala dla chorych psychicznie. Na terenie obu założeń wytyczono aleje, nasadzono drzewa, ukształtowano klomby. W takim rozkładzie zespół szpitala miejskiego przetrwał do lat 1931–1933, kiedy to do głównego budynku szpitalnego (B) dobudowano nowe, modernistyczne skrzydło.

Po 1945 r. zespół szpitala miejskiego był użytkowany przez Armię Radziecką jako szpital wojskowy. Obecnie nie są użytkowane: najstarszy budynek szpitalny (B), budynek gospodarczy i kotłownia. Inne obiekty zarządzane od 1995 r. przez Wojewódzki Szpital Psychiatryczny w Złotoryi zostały zagospodarowane na cele lecznictwa. Wyremontowano je przed 2001 r.

Na terenie szpitala zachowały się:
— willa dyrektora szpitala, obecnie budynek A
— gmach główny, obecnie budynek B
— pawilon zakaźny, obecnie budynek C
— oddział psychiatryczny, obecnie budynek D–E
— budynek gospodarczy z mieszkaniem inspektora
— kotłownia

· Budynek szpitalny A (fot. 13-14)

Willa dyrektora szpitala, obecnie Poradnia Zdrowia Psychicznego, apteka, budynek administracyjny.

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Wzniesiony w latach 1899–1901, remontowany przed 2001 r., tynkowany na nowo, z odtworzeniem wystroju elewacji, narożnego boniowania, fryzu arkadowego i obramień okiennych. Elementy wystroju odtworzono jako tynkowe, wyróżnione kolorem. Pierwotne zrealizowane były z cegły. Poza tym wykonano nowe pokrycie dachowe i metalowe balustrady schodów na taras z gankiem. Wymieniono drewnianą stolarkę okienną na okna z plastiku.

Budynek mur., tynk., na planie krzyża z lekko przesuniętymi ramionami, z sutereną, dwukondygnacyjny z centralnym trzykondygnacyjnym rdzeniem (z klatką schodową). Bryła budynku komponowana addycyjnie, z lekkim zaznaczeniem asymetrii, nakryta spłaszczonymi dachami: czterospadowym i trójspadowymi.

Fasada (elewacja wschodnia)

Złożona z elewacji poszczególnych części budynku. Centralny, podwyższony, bezokienny człon budynku zwieńczony uproszczonym gzymsem, nakryty dachem czterospadowym. Flankowany przez dwukondygnacjowe boczne, jednoosiowe części z dachami trójspadowymi. Do wschodniej elewacji centralnego członu budynku dostawiony dwukondygnacyjny, dwuosiowy, ryzalit z dachem trójspadowym połączony asymetrycznie z parterową przybudówką z loggią na piętrze. Loggia nakryta stropodachem. Ponadto na poziomie wysokiego przyziemia, po przeciwnej, południowej stronie ryzalitu, taras (na planie kwadratu), występujący przed lico jego elewacji, częściowo zabudowany, poprzedzony jednobiegowymi schodami. Na tarasie umieszczony drewniany ganek, nakryty dachem dwupołaciowym. Z dawnego, oryginalnego wystroju elewacji zachowane: wąski ceglany cokół, pasowe boniowanie sutereny, wieńczący je wypukły, profilowany gzyms wyłamany nad otworem wejściowym. Naroża ryzalitu, bocznych partii elewacji oraz przybudówki przy ryzalicie podkreślone odtworzonymi, odizolowanymi od siebie boniami. Odtworzone także odcinki wieńczącego fryzu arkadowego z arkadami o łuku odcinkowym oraz z dekoracyjnymi wspornikami wysuniętego okapu dachu. W elewacji, na poziomie sutereny, zachowany jedyny oryginalny otwór wejściowy, prostokątny, bez odrębnego obramienia, podkreślony układem boni i pasów boniowania oraz — wyłamaniem gzymsu. Wypełniony drzwiami z nadświetlem, drewnianymi, jednoskrzydłowymi, ramowo-płycinowymi. W elewacji okna prostokątne, jedno- i dwuskrzydłowe. Tylko dwie pary okien w partii wysokiego przyziemia (w obrębie ganku oraz w ryzalicie) zamknięte półkoliście. Rozdzielone oryginalnymi, pojedynczymi kolumnami na postumentach, czworobocznych z bazami i z profilowanymi zwieńczeniami. Na postumentach posadowione niskie cokoły z kielichowymi oprawami (z liści akantu) obejmującymi krępe, zwężające się ku górze trzony kolumn. Głowice kolumn stylizowane w nawiązaniu do głowicy kompozytowej. Parapety okien ceramiczne, ujęte listwą. Górne partie okien obramione izolowanymi od siebie klińcami, w tym kluczem. Ganek poprzedzający dawny główny otwór wejściowy, wzniesiony w konstrukcji drewnianej, ażurowej. Posadowiony na ceramicznym parapecie ceglanej, ażurowej balustrady utworzonej z przesuniętych względem siebie cegieł. Drewniane filary ganku toczone, dekorowane, w dolnych partiach spięte dekoracyjnymi ściągami. Na filarach oparte półkoliste i odcinkowe arkady. Loggia obok piętra ryzalitu przepruta prostokątnymi otworami, zaopatrzona w balustradę podobną do balustrady ganku. Loggia architektonicznie kształtowana przez posadowione na cokołach: czworoboczny filar i dwa przyścienne pilastry (z szerokimi bazami i profilowanymi głowicami pod okapem stropodachu).

Elewacja boczna południowa

Jej część centralna, trzykondygnacyjna, bezokienna, częściowo odsłonięta od poziomu przyziemia, dzielona nad I piętrem uproszczonym, odtworzonym fryzem arkadowym i zwieńczona odtworzonym gzymsem koronującym. Do centralnej części budynku dostawiony jego węższy dwukondygnacjowy, dwuosiowy człon, nakryty dachem trójspadowym. Od południa widoczne są też: boczna elewacja ryzalitu fasady oraz — taras z drewnianym gankiem. Dwuosiowa część elewacji z wystrojem jak w fasadzie. Przepruta oknami dwuskrzydłowymi, prostokątnymi (w suterenie i na I piętrze) oraz — oknami zamkniętymi półkoliście (w partii wysokiego przyziemia). Okna z parapetami, w odtworzonych obramieniach jak w przypadku okien fasady.

Elewacja boczna północna

Centralna część elewacji trzykondygnacyjna, bezokienna, częściowo odsłonięta od poziomu przyziemia, dzielona nad I piętrem uproszczonym, odtworzonym fryzem arkadowym i zwieńczona odtworzonym gzymsem koronującym. Do tej centralnej części budynku dostawiony jego węższy dwukondygnacjowy, trójosiowy człon, nakryty dachem trójspadowym. Od północy widoczna też boczna elewacja przybudówki z loggią. Trójosiowa część elewacji z wystrojem jak w fasadzie. Przepruta oknami mijankowo, dwuskrzydłowymi, prostokątnymi oraz parą okien zamkniętych półkoliście (w partii wysokiego przyziemia) rozdzielonych kolumną. W przyziemiu, w wąskiej, widocznej części elewacji centralnego podwyższonego członu budynku otwór wejściowy o łuku odcinkowym, poprzedzony jednobiegowymi schodami (ze sztucznego kamienia) z uskokową, pełną, murowaną, tynkowaną balustradą. W otworze wejściowym drzwi drewniane, jednoskrzydłowe zamknięte łukiem odcinkowym, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową, częściowo przeszklone. W przeszklonej kwaterze kuta krata. Otwory w elewacji w odtworzonych obramieniach jak okna w fasadzie.

Elewacja tylna, zachodnia

W centrum elewacji centralny, podwyższony człon budynku wyeksponowany jako trzykondygnacjowy, trójosiowy ryzalit. Ożywiony na osi szerokim, prostokątnym występem muru (do wysokości okien I piętra) z oknami klatki schodowej. Występ muru zwieńczony trójspadowym pseudodachem. Cokół ryzalitu kształtowany jak cokół fasady i pozostałych elewacji, łącznie z gzymsem cokołowym. Ponadto ryzalit ozdobiony (nad I piętrem) odtworzonym, uproszczonym fryzem arkadowym i zwieńczony odtworzonym gzymsem koronującym. Po obu stronach ryzalitu dwie skrajne, dwukondygnacjowe, jednoosiowe części budynku z wystrojem kształtowanym jak wystrój fasady. W osi ryzalitu okna klatki schodowej, małe, jednoskrzydłowe zestawione w parach, wyżej pojedyncze, duże, dwuskrzydłowe zamknięte łukiem pełnym oraz kolisty okulus. W bocznych osiach ryzalitu, w układzie ku górze — jednoskrzydłowe okna o łuku odcinkowym, owalne okulusy i prostokątne okna dwuskrzydłowe (w partii I i II piętra). Na poziomie sutereny, w ryzalicie, prostokątne drzwi podkreślone układem klińców z boniowania i wyłamanym gzymsem cokołowym. Boczne partie elewacji przeprute oknami dwuskrzydłowymi, prostokątnymi (w suterenie i na I piętrze) oraz — parami okien zamkniętych półkoliście, rozdzielonych kolumną (w partii wysokiego przyziemia). Odtworzone obramienia otworów jak oprawy okien w fasadzie.

Nad elewacjami połacie dachów. Zachowane oryginalne, ceramiczne kominy w dachu podwyższonej, centralnej części budynku.

Otwór wejściowy do sieni przepruty w zachodniej bocznej elewacji centralnego członu budynku i w bocznej ścianie sieni. Sień z posadzką z lastriko, nakryta stropem z sufitem. W sieni wejście na klatkę schodową oraz — poprzez schody wyrównawcze z lastriko i drzwi wewnętrzne — do korytarza w partii przyziemia.

Schody dwubiegowe, drewniane, powrotne z drewnianą, tralkową balustradą. Balustrada złożona z czworobocznych dekorowanych słupków (w stylu secesji łączonej z historyzmem), z toczonych tralek oraz z profilowanej poręczy. W przyziemiu sieni oraz na wyższych kondygnacjach pomiędzy klatką schodową a pozostałymi wnętrzami drzwi wewnętrzne wprawione w otwory zamknięte łukami odcinkowymi. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe z nadświetlami. Skrzydła drzwi w znacznym stopniu przeszklone, zdobione dekoracją płycinową, profilowaniem i denticuli. Przeszklone części drzwi prostokątne, z kratownicami lub kształtowane w formie neobarokowych płycin. Zachowana też stolarka drzwi pokoi — drzwi prostokątne, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową oraz z futrynami zdobionymi profilowaniem.

Stan zachowania:
— dobry. Zły stan odtworzonych elementów wystroju elewacji.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— dyspozycja budynku;
— bryła budynku i kształty dachów;
— relikty oryginalnego detalu architektonicznego elewacji;
— wykrój i układ otworów, oryginalna stolarka drzwiowa;

— kute elementy metalowe — krata w drzwiach w elewacji północnej;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, schody, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji, i ponowne, lepsze technologicznie odtworzenie wystroju elewacji. Korzystnym byłoby przywrócenie ceglanego detalu architektonicznego lub zaprojektowanie nowego wystroju elewacji w nawiązaniu do ikonografii budynku C (patrz karta ewidencyjna zespołu szpitala miejskiego). W przypadku wymiany istniejącej stolarki drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

· Budynek główny B (fot. 15-17, [15], [16], [17])

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Główny i najstarszy budynek szpitalny projektowany przez miejskiego radcę budowlanego Kirchnera, ewentualnie także przez jego następcę Mendego, wzniesiono w latach 1865 i 1868–1869 jako obiekt standardowy oraz funkcjonalnie nowoczesny, przeznaczony dla 100–130 chorych. Budynek zbudowano na planie podkowy, z półtoratraktowym skrzydłem frontowym połączonym z bocznymi skrzydłami zawierającymi m.in. klatki schodowe. W suterenie szpitala zlokalizowano mieszkania dla pracowników, kuchnię, pralnię i pomieszczenia dezynfekcyjne. Na parterze umieszczono oddział męski, na I piętrze — kobiecy. W bocznych skrzydłach urządzono mieszkania lekarza i dozorcy oraz izolatki dla psychicznie chorych[45]. Nowy szpital został zaprojektowany, funkcjonalnie i formalnie w nawiązaniu do letniego pawilonu berlińskiego szpitala Charité wzniesionego w latach 1852–1852 według projektu architekta L. F. Hessego. Kostium historyczny legnickiego szpitala utrzymano w stylu neorenesansu florenckiego łączonego z neoklasycyzmem. Formami skrajnych, podwyższonych ryzalitów pozornych podkreślono reprezentacyjność i monumentalność tego dobrej klasy budynku, który zwrócono frontem ku ważnej arterii komunikacyjnej, ul. Chojnowskiej. Trzeba też zauważyć, że z dużą dbałością o jakość detalu architektonicznego wykonano wystrój fasady i elewacji bocznych szpitala oraz stolarkę. W trakcie rozbudowy legnickiego szpitala miejskiego, w latach 1899–1901 przebudowano także gmach główny. Do elewacji tylnej, pomiędzy skrzydłami bocznymi dobudowano nową część z salą operacyjną, pokojem RTG i windami, w związku z czym powstał obecny układ szpitala, dwutraktowy ze środkowym korytarzem. Poza tym zmieniono funkcje suteren na mieszkalne (dla personelu), także poddasze przeznaczono na mieszkania. Powiększono sale chorych, zamknięto oddział dla psychicznie chorych, zmieniono system ogrzewania. Budynek obecnie nie użytkowany.

Budynek mur., tynk., z wysokimi piwnicami, częściowo trzykondygnacyjny, częściowo trzy- i półkondygnacyjny, na planie prostokąta z płytkimi, skrajnymi ryzalitami. Nakryty dachami płaskimi i dwuspadowymi o małym nachyleniu połaci. Elewacje tynkowane, z wystrojem wykonanym w tynku, z uzupełnieniami ze sztucznego kamienia (kolumny i maswerki) oraz z ceramiki (dekoracyjne elementy wieńczących belkowań i gzymsowań).

Fasada

Komponowana symetrycznie i osiowo, wydłużona. Złożona z nieco niższego, dwunastoosiowego członu środkowego (z osiami okiennymi grupowanymi po pięć, po dwie i po pięć) oraz z dwóch skrajnych, dwuosiowych, podwyższonych ryzalitów pozornych. Fasada pokryta boniowaniem o zróżnicowanym rysunku oraz o różnej plastyczności. Cokół zdobiony pasowym boniowaniem delikatnie rytym w tynku. W partii przyziemia i I piętra bardziej plastycznie oddane boniowanie z zaakcentowaniem boni, a w partii II piętra (także w skrajnych ryzalitach) ponownie boniowanie delikatnie, pasowe, ryte w tynku, tworzone przez przemiennie ułożone pasy wąskie i szerokie. Artykulacja w dużym stopniu wspólna dla całej elewacji. Pod oknami przyziemia szeroki podział poziomy złożony z profilowanego gzymsu cokołowego, fryzu z boni diamentowych i z profilowanego gzymsu podokiennego. Pod oknami I i II piętra uproszczone belkowania z gładkimi fryzami i gładkimi gzymsami.

Środkowa część fasady zwieńczona uproszczonym belkowaniem z gładkim fryzem (z małymi okulusami) oraz — z profilowanym gzymsem koronującym ze szlakiem z astragali i zwieńczeniem dekorowanym motywem palmet. Nad gzymsem attyka w formie tralkowej balustrady, złożonej z podwaliny, czworobocznych słupków, ażurowych segmentów i z profilowanej poręczy (na wysokości czap słupków). Segmenty balustrady wykonane z tralek w kształcie kolumn (z talerzowymi głowicami), wspierających półkoliste łuki z ażurowymi przyłuczami. Attyka przerwana w osi elewacji przez arkadę z wpisanym w nią kolistym okulusem stanowiącym dawniej oprawę zegara. Drugie piętro każdego ze skrajnych ryzalitów rozczłonkowane dodatkowo podziałem pionowym. Na uproszczonym belkowaniu nad I piętrem ustawione narożne pilastry z kompozytowymi głowicami. Narożne z boniowanymi trzonami, pozostałe z trzonami gładkimi. Na pilastrach oparte belkowanie z denticuli. Powyżej wysunięty okap płaskiego dachu, pod którym rząd ozdobnych konsol (modylionów). Profil gzymsu ozdobiony ornamentem palmetowym.

Okna piwnic prostokątne. Okna wyższych kondygnacji o zróżnicowanej wielkości, zamknięte łukami pełnymi dwuskrzydłowe, jednoskrzydłowe, zdwojone lub jednoskrzydłowe. W partii podstrysza koliste okulusy. Okna bez odrębnych obramień, z archiwoltami podkreślonymi układem klińców z boniowania. Ta skromna oprawa okien wzbogacona w przypadku par okien I i II piętra, w środkowej części elewacji. Archiwolty par okien połączone i oparte na kanelowanych kolumnach. Jeszcze bardziej wyróżnione formalnie biforia w elewacjach I piętra skrajnych ryzalitów, z maswerkami w obrysie półkola. Maswerki złożone z dwóch półkolistych arkad, z kolistej rozety oraz z ażurowych przyłuczy. Otwory maswerków ujęte połączonymi opaskami ze skrajnymi listwami. Każdy z maswerków oparty na kanelowanej kolumnie ze stylizowaną, jońską głowicą oraz — na podobnie kształtowanych przyściennych półkolumnach. W partii II piętra skrajnych ryzalitów komponowany układ zróżnicowanych otworów oprawionych jak okna II piętra środkowej części elewacji. Dolne okna większe, dwuskrzydłowe, nad nimi ślepe okulusy w listwowych obramieniach i powyżej pary małych, jednoskrzydłowych okien na wspólnych podokiennikach. W oknach fasady zachowana drewniana stolarka z profilowanymi ślemionami oraz z profilowanymi i dekorowanymi słupkami zdobionymi ornamentem nawiązującym do ornamentu kandelabrowego.

Elewacje boczne, wschodnia i zachodnia

Komponowane asymetrycznie. Każda z elewacji złożona z trzykondygnacjowego, trójosiowego członu z regularnie rozłożonymi osiami okiennymi, boniowanego i dzielonego jak środkowa część fasady (bez balustrady-attyki) oraz — ze skrajnego ryzalitu, podwyższonego, dwuosiowego, z wystrojem elewacji jak w przypadku skrajnych ryzalitów z elewacji frontowej. W elewacji okna kształtowane, oprawione i wypełnione stolarką — jak dwuskrzydłowe okna w fasadzie. W elewacji wschodniej, w osi niższego członu otwór wejściowy zamknięty półkoliście, ujęty profilowaną opaską. Flankowany przez dwa podobnie wykrojone i obramione mniejsze okna. Poprzedzony portykiem złożonym z czworobocznych filarów (z wgłębnymi, prostokątnymi płycinami) i z podobnie zdobionych pilastrów. Na tych podporach oparte uproszczone belkowanie wieńczące zespolone z pasowym gzymsem nad przyziemiem. Portyk osłonięty murowanym stropem (na żeliwnych dźwigarach) z sufitem dzielonym gurtami. Nakryty dachem płaskim. Elewacja boczna zachodnia bez portyku, zasłonięta w znacznym stopniu przez trzykondygnacyjne skrzydło szpitalne z lat 1931–1933.

Elewacja tylna, północna

Komponowana symetrycznie i osiowo, wydłużona. Jej pięcioosiowa, dwukondygnacyjna część środkowa (z trzema środkowymi osiami zgrupowanymi) flankowana przez jednoosiowe, trzykondygnacjowe, lekko cofnięte człony. Do nich dobudowane dwa skrajne trzy- i półkondygnacyjne, pięcioosiowe, skrajne ryzality, nieco wysunięte ku przodowi.

Elewacja pokryta boniowaniem o zróżnicowanym rysunku, ale mało plastycznie rytym w tynku. Do poziomu okien I piętra (w części środkowej) i do poziomu okien II piętra (w skrajnych ryzalitach) elewacja dzielona jak fasada i elewacje boczne. Natomiast w elewacjach obu ryzalitów podziały poziome przerwane przez otwory wejściowe i okna obu klatek schodowych. W miejscach przerwania uproszczonych belkowań pod oknami I i II piętra ich kompozycyjne zamknięcia. Na poziomie pary dolnych okien klatki schodowej odcinki przerwanego belkowania zakończone tryglifami, a na poziomie pary górnych okien klatki schodowej odcinki przerwanego belkowania połączone z gładkim gzymsem nadokiennym zakreślającym łuk pełny. Środkowa część elewacji i elewacje bocznych, cofniętych członów zwieńczone odrębnymi, profilowanymi gzymsami koronującymi. Skrajne ryzality zwieńczone belkowaniami jak w fasadach ryzalitów. W obu skrajnych ryzalitach zlokalizowane otwory wejściowe do klatek schodowych ujęte z obu stron oknami. Grupy otworów zamknięte półkoliście. Ich archiwolty obramione klińcami (z kluczami). Z układów klińców utworzone połączone obramienia i jednocześnie — ozdobne fragmenty boniowania doprowadzone do podokienników dolnych okien klatki schodowej. Ponadto wspólne obramienia trzech otworów podkreślone skrajnie profilowanymi listwami. Nad jednym z otworów wejściowych wtórne(?), płaskie zadaszenie, prostokątne, mocowane w elewacji. Okna kształtowane, oprawione i wypełnione stolarką jak dwuskrzydłowe okna w fasadzie. Dodatkowo nad górnymi oknami każdej z dwóch klatek schodowych i w półkolistym polu wydzielonym gładkim gzymsem — pojedyncze ślepe okulusy flankowane przez sferyczne trójkąty.

· Nowe skrzydło głównego budynku szpitalnego B (fot. 18)

Wzniesione w latach 1931–1933. Nie objęte wpisem do rejestru zabytków.

Budynek mur., tynk., podpiwniczony, trzykondygnacyjny, na planie dwóch prostokątów dłuższego i krótszego, zestawionych równolegle i symetrycznie. Do elewacji tylnej dobudowany środkowy ryzalit klatki schodowej. Budynek nakryty dachem płaskim. Elewacje tynkowane, z wystrojem wykonanym w tynku. Bryła kształtowana addycyjnie, z gradacją członów oraz z wąską galerią-balkonem w elewacji frontowej. Na poziomie I i II piętra nowsze skrzydło szpitalne połączone z głównym budynkiem szpitalnym dwukondygnacjowym łącznikiem.

Elewacja frontowa siedmioosiowa, tynkowana, pozbawiona artykulacji, zwieńczona gładkim, wklęśle podciętym gzymsem koronującym i wysuniętym okapem dachu. Na prostopadłościennej podbudowie o wysokości cokołu wąska galeria-balkon, obecnie bez balustrady. Galeria-balkon dostępna (w przyziemiu) przez drzwi balkonowe zestawione z małymi, prostokątnymi oknami. W górnych kondygnacjach elewacji okna wydłużone, czteroskrzydłowe, w formie horyzontalnych prostokątów. Okna w bardzo wąskich opaskach rytych w tynku. Wypełnione drewnianą stolarką z profilowanymi słupkami oraz ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Elewacja boczna zachodnia tynkowana, z asymetrycznie umieszczoną osią okienną oraz z artykulacją jak w elewacji frontowej. Elewacja boczna, wschodnia częściowo zasłonięta przez łącznik, rozczłonkowana jak elewacja frontowa. Elewacja tylna, północna, dziewięcioosiowa, z jednoosiowym ryzalitem klatki schodowej oraz z dwoma skrajnymi jednoosiowymi, cofniętymi członami. Rozczłonkowana jak elewacja frontowa. W ryzalicie klatki schodowej prostokątny otwór wejściowy bez obramienia osłonięty pulpitowym daszkiem — prostokątną płytą wmontowaną w elewację. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w zachodnim, cofniętym członie elewacji trójskrzydłowe. W pionie klatki schodowej okna czteroskrzydłowe, ośmiokwaterowe i dwunastokwaterowe. Okna bez obramień. W oknach drewniana stolarka z profilowanymi słupkami oraz ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Łącznik pomiędzy nowym skrzydłem szpitala i budynkiem głównym wzn. w latach 1931–1933, modernizm. Łącznik mur. tynk., na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, umieszczony na poziomie I i II piętra. Pod nim (na poziomie wysokiego przyziemia) duży, prostokątny prześwit, od północy dostępny przez jednobiegowe schody (wzdłuż elewacji głównego budynku szpitalnego). Frontowa ściana I piętra łącznika nieco zagłębiona w stosunku do lica elewacji nowego skrzydła, a frontowa ściana II piętra łącznika znacznie cofnięta w głąb dla wykształcenia loggii nakrytej dachem płaskim. W obu ścianach po trzy prostokątne dwuskrzydłowe otwory, w tym drzwi balkonowe z drewnianą stolarką z profilowanymi słupkami oraz ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Balkon i loggia wąskie, prostokątne, z kutymi balustradami o prostym rysunku geometrycznym. Tylna elewacja łącznika dzielona gzymsami rozmijającymi się z gzymsowaniem głównego budynku szpitala. Przepruta w górnych partiach I i II piętra wąskimi, wydłużonymi, sześciokwaterowymi prostokątnymi oknami.

Stan zachowania:
— zły (głównego budynku), średni (nowszego skrzydła). Główny budynek w stanie ruiny. Uszkodzone tynki elewacyjne, przeszklenia okien, konstrukcje i pokrycie dachowe. Obiekt zawilgocony i zagrzybiony.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— układ głównego budynku i jego nowszego skrzydła.
— bryły obu budynków, ceramiczne pokrycie połaci dachowych starszego szpitala;
— detal architektoniczny elewacji obu budynków;
— wykrój i układ otworów, oryginalna stolarka drzwiowa i okienna;

— kute elementy metalowe — balustrady balkonu i loggii łącznika.

W przypadku głównego budynku zaleca się przeprowadzenie remontu kapitalnego i rewaloryzacji elewacji. Konieczne jest uzupełnienie ubytków tynków, attyki-balustrady i belkowań wieńczących. W środkowej części elewacji tylnej należy przywrócić okna o łuku pełnym, według układu i form okien z przyziemia. Zaleca się również odtworzenie pierwotnej kolorystyki elewacji i wprawienie w okna przyziemia stolarki wzorowanej na stolarce okien wyższych kondygnacji fasady. Nowa stolarka drzwi frontowych powinna być wykonana według wzorów utrwalonych w fotograficznej dokumentacji karty ewidencyjnej budynku wykonanej w r. 2001. Ponadto w przypadku wymiany istniejącej stolarki okiennej oraz drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

Należy też odnowić wystrój elewacji nowszego skrzydła głównego budynku, z zachowaniem rytych w tynku wąskich okiennych opasek. W otwory w przyziemiu elewacji frontowej trzeba wprawić nową stolarkę nawiązującą do istniejącej stolarki okiennej. Galeria-balkon powinna otrzymać nową, kutą balustradę wzorowaną na balustradzie balkonu i loggii w łączniku.

· Pawilon szpitalny C (fot. 19)

Oddział chorób zakaźnych, obecnie biura ośrodka i sala rehabilitacyjna

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Wzniesiony w latach 1899–1901, remontowany przed 2001 r., tynkowany na nowo, z wykonaniem nowego cokołu w formie pseudoceglanej licówki. Odtworzone obramienia okienne jako tynkowe. Pierwotne zrealizowane były z cegły. Poza tym wykonano nowe pokrycie dachowe, betonowe schody z metalową balustradą. Wymieniono drewnianą stolarkę okienną na okna z plastiku.

Budynek mur., tynk., podpiwniczony, częściowo jedno- częściowo dwukondygnacyjny. Zbudowany na planie litery H. Bryła budynku komponowana addycyjnie i zasadniczo symetrycznie, z lekkim zaznaczeniem asymetrii. Złożona z dwóch skrajnych, podwyższonych ryzalitów i z łączącego je parterowego członu. Główne części ryzalitów nakryte dachami czterospadowymi, a boczne partie — dachami pulpitowymi. Nad środkowym członem dach dwuspadowy z częściowo przedłużonymi połaciami.

Fasada (elewacja północna)

Złożona z elewacji środkowego, trójosiowego członu, w centrum zagłębionego i z elewacji skrajnych, podwyższonych, uskokowo kształtowanych, trójosiowych ryzalitów. Skraj elewacji każdego z ryzalitów obniżony i zamknięty spływem wolutowym. Otwory oryginalne, zamknięte łukami odcinkowymi. W skrajnych osiach ryzalitów otwory wejściowe z łukami odcinkowymi. Nad każdym kolisty okulus. Obok, w osiach ryzalitów pary jednoskrzydłowych okien. W partii I piętra (w cofniętych częściach ryzalitów) i w środkowym członie okna dwuskrzydłowe i jedno okno trójskrzydłowe. Parapety okien ceramiczne, ujęte listwą. Górne partie okien obramione odtworzonymi izolowanymi od siebie klińcami, w tym kluczami.

Elewacje boczne wschodnia i zachodnia

Opracowane podobnie. Elewacje skrajnych, podwyższonych ryzalitów bezokienne, ożywione dwuosiowymi, środkowymi ryzalitami pozornymi. W przyziemiu każdego z nich okno czteroskrzydłowe zamknięte odcinkowo oraz wyżej — dwa dwuskrzydłowe okna o łuku odcinkowym. Parapety i obramienia okien odtworzone jak w przypadku elewacji frontowej.

Elewacja tylna, południowa

Złożona z sześcioosiowej elewacji parterowego członu środkowego, z dwuosiowej elewacji skrajnego, dwukondygnacjowego ryzalitu zachodniego oraz z trójosiowej elewacji skrajnego, dwukondygnacjowego ryzalitu wschodniego. W osi tej elewacji przepruty prostokątny otwór wejściowy bez obramienia. Oryginalne otwory zamknięte odcinkowo. W elewacji zachodniego ryzalitu małe, jednoskrzydłowe, w pozostałych częściach elewacji okna większe, dwuskrzydłowe. Parapety i obramienia okien odtworzone jak w przypadku elewacji frontowej.

W połaciach dachów ryzalitów zachowane oryginalne, ceramiczne, dekoracyjne zwieńczenia kominów.

W budynku schody dwubiegowe, powrotne, przebudowane. Zachowana oryginalna kuta, ażurowa balustrada w stylu secesji.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i kształty dachów;
— wykrój i układ otworów, obramienia, oryginalna stolarka drzwiowa.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji według zachowanej ikonografii, fotografii z 1901 r. reprodukowanej w ewidencyjnej karcie zespołu szpitala miejskiego w Legnicy. W przypadku wymiany istniejącej stolarki drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

· Budynek szpitalny D-E (fot. 20)

Budynek szpitalny dla chorych umysłowo (Kreissler-Stifftung), obecnie Całodobowy Oddział Terapii Uzależnień

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Wzniesiony w latach 1899–1901, remontowany przed 2001 r., tynkowany na nowo, z odtworzeniem obramień okiennych jako tynkowych. Pierwotne zrealizowane były z cegły. Poza tym wykonano nowe schody zewnętrzne i pokrycie dachowe. Wymieniono drewnianą stolarkę okienną na okna z plastiku.

Budynek mur., tynk., podpiwniczony, częściowo dwu- częściowo trzykondygnacyjny. Zbudowany na planie prostokątów szerszych i węższych, zestawionych ze sobą wzdłuż osi podłużnej . Bryła budynku komponowana addycyjnie z zaznaczeniem asymetrii. Złożona z przemiennie zestawionych członów niższych i wyższych nakrytych dachami czterospadowymi, dwuspadowymi i trójspadowymi.

Fasada (elewacja wschodnia)

Elewacja w przyziemiu 12-osiowa. Otwory oryginalne, zamknięte łukami odcinkowymi. Okna różnej wielkości i o różnych proporcjach w poszczególnych częściach elewacji. W przyziemiu wszystkich części elewacji okna dwuskrzydłowe, w większości wąskie. Tylko w skrajnym zachodnim, czteroosiowym członie elewacji zgrupowane szerokie okna dwuskrzydłowe. W partii I piętra trzykondygnacjowej, trójosiowej części elewacji, małe okna jednoskrzydłowe pojedyncze i zestawione w parach. Nad nimi większe, regularnie rozmieszczone okna jednoskrzydłowe. I w końcu w partii I piętra trzykondygnacjowej, skrajnej, północnej, dwuosiowej części elewacji okna dwuskrzydłowe i wyżej dwie pary okien jednoskrzydłowych. Parapety okien ceramiczne, ujęte listwą, niekiedy wspólną dla par lub grup okien. Górne partie okien ujęte odtworzonymi obramieniami — izolowanymi od siebie klińcami.

Elewacja boczna północna i południowa

Elewacja skrajnego, północnego, trzykondygnacyjnego członu budynku bezokienna, poprzedzona jednoosiowym, dwukondygnacjowym, środkowym ryzalitem pozornym nakrytym trójspadowym dachem. W ryzalicie oryginalne otwory zamknięte łukami odcinkowymi. W przyziemiu otwór wejściowy, w partii I piętra okno dwuskrzydłowe zamknięte odcinkowo i wyżej — dwa okna jednoskrzydłowe. Parapety okien ceramiczne, ujęte listwą. Górne partie okien obramione izolowanymi od siebie klińcami. Druga elewacja boczna, południowa to elewacja dwukondygnacjowego członu budynku. Pięcioosiowa z oknami o łuku odcinkowym, dwuskrzydłowymi. W przyziemiu trzy okna większe. Pozostałe okna mniejsze. Okna z ceramicznymi parapetami, w obramieniach jak okna w elewacji frontowej.

Elewacja tylna, zachodnia

Kształtowana podobnie jak elewacja frontowa. Podobny układ otworów, ceramiczne parapety i obramienia jak okien w elewacji frontowej.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i kształty dachów;
— wykrój i układ otworów, obramienia oryginalna stolarka drzwiowa.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji, i ponowne, lepsze technologicznie odtworzenie wystroju elewacji. Korzystnym byłoby przywrócenie ceglanego detalu architektonicznego lub zaprojektowanie nowego wystroju elewacji w nawiązaniu do ikonografii budynku C (patrz karta ewidencyjna zespołu szpitala miejskiego). W przypadku wymiany istniejącej stolarki drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

· Budynek gospodarczy z mieszkaniem inspektora szpitala (fot. 21)

Budynek wzniesiony w latach 1899–1901, remontowany w 2 poł. XX w.

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Budynek mur., tynk., podpiwniczony, częściowo jedno- częściowo dwukondygnacyjny. Zbudowany na planie podkowy. Bryła budynku komponowana addycyjnie i symetrycznie. Złożona z dwukondygnacjowego skrzydła głównego z dachem czterospadowym oraz z dwóch jednokondygnacjowych skrzydeł bocznych. Skrzydło zachodnie nakryte asymetrycznym dachem dwuspadowym, a skrzydło wschodnie — dachem dwuspadowym z symetrycznie zestawionymi połaciami.

Elewacja frontowa (południowa)

Złożona z elewacji skrzydła głównego oraz z dziedzińcowych i szczytowych elewacji skrzydeł bocznych. Elewacja głównego skrzydła budynku ożywiona dwuosiowym, podwyższonym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym szczytem. Trójkątne szczyty także w szczytowych elewacjach bocznych skrzydeł. Wszystkie elewacje z ceglanym cokołem i ceglanym gzymsem cokołowym, zwieńczone drewnianymi belkami pod okapami dachu. Szczyty bez obramień, osłonięte lekko wysuniętymi okapami dachów. W elewacjach otwory o łuku odcinkowym, zróżnicowane pod względem proporcji i wielkości. Otwory częściowo rozmieszczane regularnie, częściowo mijankowo i asymetrycznie. W ryzalicie w elewacji głównego skrzydła asymetrycznie przepruty otwór wejściowy, po którego bokach łącznie trzy małe, jednoskrzydłowe okna. Powyżej dwa koliste okulusy. Nad nimi, na poziomie I piętra dwa dwuskrzydłowe okna. W polu szczytu okulus. W bocznych partiach elewacji głównego skrzydła, w przyziemiu pojedyncze okna dwuskrzydłowe, w partii I piętra pary małych okien jednoskrzydłowych. Zachodnia para okien wydłużona, wschodnia para okien skrócona od dołu o połowę. Obie pary okien flankowane przez koliste okulusy przeprute w bocznych częściach elewacji nad dachami skrzydeł.

W dziedzińcowej elewacji skrzydła zachodniego dwa otwory wejściowe i pomiędzy nimi zgrupowane trzy małe, jednoskrzydłowe okna. W szczytowej elewacji skrzydła dwa duże okna (dawniej zapewne trójskrzydłowe), a obok nich para małych okien jednoskrzydłowych. Podobne okna w polu szczytu.

W dziedzińcowej elewacji skrzydła wschodniego trzy dwuskrzydłowe okna. Do szczytowej elewacji skrzydła z trójkątnym szczytem dostawiona centralnie jednokondygnacjowa, trójosiowa przybudówka z dachem pulpitowym. W jej bocznych elewacjach otwory wejściowe. We frontowej elewacji przybudówki trzy jednoskrzydłowe okna. W bocznych częściach elewacji po obu stronach przybudówki duże okna dwuskrzydłowe. Nad przybudówką rząd okien jednoskrzydłowych złożony z dwóch par okien oraz z okien pojedynczych. Ogólnie układ otworów regularny. Wszystkie okna zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki. Okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych na węgarach, u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy. Okulusy podkreślone czterema klińcami. Otwory wejściowe oprawione jak okna, poprzedzone murowanymi, jednobiegowymi schodami z ceramicznymi, pełnymi balustradami. Balustrada schodów przed otworem wejściowym w głównym skrzydle ożywiona dodatkowo ceglanymi słupkami z czapami o kształcie mansardowych daszków. Do balustrad i murów mocowane dodatkowo kute poręcze.

Zachodnia elewacja skrzydła zachodniego

Elewacja złożona z dwóch części, z trójosiowej, bocznej elewacji dwukondygnacjowego skrzydła głównego oraz z trójosiowej elewacji jednokondygnacjowego zachodniego skrzydła bocznego. Obie części elewacji z jednolitym, ceglanym cokołem i z ceglanym gzymsem cokołowym, zwieńczone drewnianymi belkami pod okapami dachu. Otwory zamknięte odcinkowo. Wszystkie zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki. Ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych na węgarach, u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy. W dwuskrzydłowych oknach I piętra zachowana drewniana stolarka okienna ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Wschodnia elewacja skrzydła wschodniego

Elewacja złożona z dwóch części, z dwuosiowej, bocznej elewacji dwukondygnacjowego skrzydła głównego oraz z trójosiowej elewacji półtorakondygnacjowego wschodniego skrzydła bocznego. Obie części elewacji z jednolitym, ceglanym cokołem i z ceglanym gzymsem cokołowym, zwieńczone drewnianymi belkami pod okapami dachu. W bocznej elewacji skrzydła głównego okna rozmieszczone mijankowo, w przyziemiu okna dwuskrzydłowe, w partii I piętra, w centrum, para okien jednoskrzydłowych. W elewacji skrzydła okna dwuskrzydłowe (w przyziemiu) oraz pary małych okien jednoskrzydłowych (na poziomie I piętra). Otwory zamknięte odcinkowo. Wszystkie zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki, wspólne dla par okien. Okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych na węgarach, u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy.

Elewacja tylna, północna skrzydła głównego

Zwrócona ku ul. Franciszkańskiej, tynkowana, z oszczędnym wystrojem jak pozostałe elewacje, 10-osiowa, w przyziemiu, z podwyższonym, środkowym ryzalitem pozornym zwieńczonym trójkątnym szczytem. Okna zróżnicowane, rozmieszczone w osiach lub mijankowo. Wykrojone i oprawione jak okna w innych elewacjach, z tym że we wschodniej części przyziemia oraz w ryzalicie pozornym okna większe. W polu szczytu ryzalitu pozornego okulus.

W dachu głównego skrzydła budynku ozdobne, ceramiczne zwieńczenia kominów.

Stan zachowania:
— zły, opuszczony.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i kształty dachów.
— wykrój i układ otworów, obramienia okien, relikty oryginalnej stolarki okiennej;
— kute poręcze schodów zewnętrznych.

Zaleca się przeprowadzenie remontu kapitalnego budynki i dokonanie rewaloryzacji elewacji z zachowaniem zestawienia tynkowanych płaszczyzn elewacji i detalu architektonicznego wykonanego z cegły. Zaleca się wykonanie ceramicznego pokrycia dachu. W przypadku wymiany istniejącej stolarki drzwiowej i stolarki okiennej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

· Kotłownia (fot. 22)

Budynek wzniesiony w latach 1899–1901, remontowany w 2 poł. XX w. Wówczas też rozebrany komin.

Nr rej. zabytków 49/A/1-6 z dn. 07.05.2001 r.
[WEZ, 2001 r.]

Budynek mur., tynk., częściowo jedno- częściowo półtorakondygnacyjny. Zbudowany na planie prostokąta, dwudzielny, z uskokiem w który wbudowany komin. Budynek nakryty dachami płaskimi.

Elewacja południowa

Elewacja dwuczęściowa, złożona z elewacji wyższej części budynku (przeprutej w przyziemiu czterema dwuskrzydłowymi, niewysokimi oknami o łuku odcinkowym) i z elewacji niższej części budynku (z prostokątnym otworem wejściowym i podobnym oknem bez obramień). Okna w elewacji wyższej partii budynku zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki wspólne dla par okien. Ponadto okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy.

Elewacja zachodnia

W przyziemiu czteroosiowa, w partii I piętra przepruta dwoma oknami (w osiach środkowych). W jednej z osi w przyziemiu prostokątny otwór wejściowy. W pozostałych osiach dwuskrzydłowe, niewysokie okna o łuku odcinkowym. W partii I piętra małe, jednoskrzydłowe okna-wywietrzniki z kutymi kratami. Okna zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki. Okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy.

Elewacja wschodnia

Elewacja czteroosiowa z oknami zgrupowanymi. Okna dwuskrzydłowe, niewysokie o łuku odcinkowym. Zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki. Okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy.

Elewacja północna (od strony ul. Franciszkańskiej)

Tynkowana. W górnej części trójosiowa z oknami małymi, ślepymi, jednoskrzydłowymi. Okna zaopatrzone w ceramiczne parapety wmontowane w prostokątne, ceglane licówki. Okna ujęte uproszczonymi obramieniami złożonymi z ceglanych klińców umieszczonych u podstaw archiwolt i w miejscu kluczy. W uskok pomiędzy częściami kotłowni wstawiony ceramiczny komin. Złożony z dolnej prostopadłościennej części (z paleniskiem) zwieńczonej uproszczonym belkowaniem, nakrytej czterospadowym dachem. W dach ten wbudowany dolny pierścień komina, wieloboczny. Na nim posadowiony cylindryczny komin z innej cegły, obecnie rozebrany.

Stan zachowania:
— zły, częściowo ruina.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— wykrój i układ otworów,
— kute kraty w wywietrznikach w elewacji zachodniej.

Zaleca się przeprowadzenie remontu kapitalnego budynki i dokonanie rewaloryzacji elewacji z zachowaniem zestawienia tynkowanych płaszczyzn elewacji i detalu architektonicznego wykonanego z cegły. Wymaga się stosowania stolarki drewnianej.

· Parkowe urządzenie terenu, altana i ogrodzenia (fot. 23-26, [23], [24], [25], [26])

Na pocz. XX w., po rozbudowie szpitala, teren szpitalny urządzono parkowo. Było to koniecznością ze względów terapeutycznych oraz umożliwiało przestrzenne ujednolicenie założenia. Założono dwa parki szpitalne, większy na terenie kompleksu z budynkiem głównym i mniejszy przy szpitalu dla umysłowo chorych. Wygląd i rozplanowanie tych założeń oddają fotografii z pocz. XX w., plan sytuacyjny zespołu szpitalnego z 1901 r. oraz plan Legnicy z ok. 1925 r.

Główny szpitalny park urządzono przy ul. Chojnowskiej, przed frontem głównego budynku szpitalnego, na którego osi zbudowano fontannę. Ścieżki i trawniki wykreślono koliście lub w nawiązaniu do form organicznych, co odpowiadała sztuce ogrodowej pocz. XX w. W okresie międzywojennym w części szpitalnego parku przy ul. Chojnowskiej ustawiono drewnianą altanę. Obecnie układ przestrzenny parku jest zatarty. Zachowały się: altana, basen fontanny, ogrodzenia, większość nasadzeń z lat 1869–1901, w tym: platan klonolistny, jesion, kasztanowiec czerwony i klon srebrzysty.

Altana

Wzniesiona w latach ok. 1920–1930, o konstrukcji szkieletowej.

Na murowanej podmurówce, drewniana, na planie prostokąta, Zbudowana z ustawionych parami czworobocznych słupów zespolonych z podwalinami, ryglami i z oczepem. Z podwalin i rygli utworzona balustrada altany wypełniona szczeblinami. Górne części słupów usztywnione klinowymi zastrzałami. Altana nakryta dachem dwuspadowym, w związku z czym w dwóch elewacjach, nad słupami, trójkątne szczyty, ażurowe, przedzielone w centrum słupem, wypełnione szczeblinami.

Na terenie szpitalnego parku, przed fasadą głównego budynku szpitalnego zachowany basen fontanny, kolisty, ze sztucznego kamienia.

Teren szpitalny wydzielony zróżnicowanymi ogrodzeniami z pocz. XX w. Najbardziej ozdobne, ażurowe umieszczone od strony ul. Chojnowskiej. Złożone z niskiej podmurówki, betonowych słupów i z metalowych, kutych segmentów z dekoracją w formie plecionki. Od zachodu teren szpitalny wydzielony ceglanym murem ozdobniej kształtowanym od strony szpitalnego parku. Słupy muru czworoboczne z dwuspadowymi czapami krytymi dachówką. Segmenty ogrodzenia ożywione parami blend o łuku odcinkowym, natomiast od strony ulicy segmenty muru gładkie. Wjazd na teren szpitala przebudowany w latach 1925–1930. Zbudowana nowa brama filarowa cofnięta w głąb terenu szpitalnego, jej słupy licowane rustykowanymi ciosami. Do bramy doprowadzone od wschodu nowe ogrodzenie parceli z budynkiem A, złożone z betonowej podmurówki i z ażurowego, metalowego segmentu o prostym rysunku geometrycznym. Natomiast z zachodnim słupem bramy połączone ćwierćkoliście wcięte ogrodzenie szpitalnego parku. Tak ukształtowany mały, ćwierćkolisty plac wybrukowany kostkami granitowymi i bazaltowymi. Ponadto wzdłuż granic terenu szpitalnego zbudowany mur ceglany miejscami tynkowany lub malowany. Drugi wjazd na teren szpitala od strony ul. Franciszkańskiej (miedzy budynkiem gospodarczym i kotłownią) ujęty bramą filarową z ceglanymi, prostopadłościennymi słupami.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— altana,
— basen fontanny

— bramy i ogrodzenia (parkany i mury) od strony ul. Chojnowskiej, Działkowej i Franciszkańskiej oraz na terenie zespołu szpitalnego.

Zaleca się odtworzenie urządzenia parku szpitalnego według zachowanej ikonografii (reprodukowanej w karcie ewidencyjnej zespołu szpitala) i kartografii. Trzeba przeprowadzić remont altany i basenu fontanny. Korzystnym byłoby ponowne jej uruchomienie.

· ul. Chojnowska 95 (fot. 27)

Kamienica czynszowa, wzn. koniec XIX w., historyzm (uproszczony neoklasycyzm z nawiązaniami do włoskiego renesansu). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Mur., tynk., podpiwniczony, trzykondygnacyjny, na planie prostokąta z ryzalitem w elewacji tylnej, nakryty dachem płaskim.

Fasada 7-osiowa z jednym balkonem w osi, w partii I piętra. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowane gzymsy (pod oknami przyziemia, nad przyziemiem oraz pod oknami I i II piętra). Elewacja osłonięta wysuniętym okapem dachu. Otwór wejściowy w środkowej osi, zamknięty łukiem pełnym, częściowo ujęty profilowaną opaską. Drzwi w stylu neoklasycyzmu, drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową i z fryzem ze żłobkowaniem. Okna dwuskrzydłowe. W przyziemiu pierwotnie zamknięte łukami półkolistymi, obecnie przebudowane na prostokątne. W oryginalnym obrysie ujęte profilowanymi obramieniami. W wyższych kondygnacjach okna prostokątne, w partii I piętra w opaskach profilowanych, w partii II piętra w opaskach gładkich. Koliste okulusy podstrysza bez obramień. Balustrada balkonu kuta, zdobiona wolutami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna zwieńczona profilowanym gzymsem. W osi elewacji środkowy ryzalit klatki schodowej poprzedzony jednobiegowymi schodami z pełnymi balustradami. Drzwi w stylu neoklasycyzmu, drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową. Okna klatki schodowej zamknięte półkoliście, wypełnione częściowo komponowaną stolarką okienna i oryginalnym, barwnym przeszkleniem. Klatka schodowa po remoncie.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrada balkonu.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy odtworzyć oryginalny kształt okien przyziemia. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 99 (fot. 28)

Kamienica czynszowa, wzn. w kon. XIX w. , historyzm (uproszczony neoklasycyzm). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Mur., tynk., podpiwniczony, czterokondygnacyjny, na planie prostokąta z ryzalitem w elewacji tylnej, nakryty dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa ze skrajnym ryzalitem z trójkątnym szczytem, zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym. Boki szczytu ujęte profilowaną ramą. Otwór wejściowy w skrajnej osi, prostokątny, w opasce. Okna dwuskrzydłowe, prostokątne, w przyziemiu przebudowane. Na poziomie I–III piętra okna z podokiennikami, w opaskach. W polu szczytu malowany okulus. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Nad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień nakryta murowanym stropem z sufitem. W niej bieg schodów z podestem prowadzący do klatki schodowej w tylnym trakcie. Schody dwubiegowe, powrotne, w dolnej części murowane.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się wykonanie drewnianych drzwi frontowych w stylu uproszczonego neoklasycyzmu (z dekoracją płycinową). W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 101 (fot. 29)

Kamienica czynszowa, wzn. kon. XIX w., historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem).

Mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa ze skrajnym, dwuosiowym, ryzalitem pozornym. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowane gzymsy: szeroki nad przyziemiem, wąski pod oknami III piętra oraz — koronujący, oparty na konsolach, wspólny dla całej fasady. Otwór wejściowy w prawej, skrajnej osi, prostokątny bez obramienia. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe z dekoracją w formie medalionów i boni diamentowych. Nadświetle ze stolarką o układzie kwaterowym (krzyżowym) przeszklone. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w partii I i II piętra w profilowanych obramieniach. Ponadto nad oknami I piętra trójkątne naczółki na konsolach z ornamentem cekinowym, motywem kampanul. Nad oknami w partii ryzalitu pozornego jeden wspólny trójkątny naczółek. Pod oknami II piętra prostokątne płyciny nadokienne na konsolach (z motywem palmet), a nad tymi otworami: prostokątne płyciny nadokienne i profilowane gzymsy. Górna listwa gzymsu koronującego, parapety okien I piętra, górne listwy obramienia trójkątnych naczółków oraz płycin pod oknami II piętra wykonane z cegły. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami. Klatka schodowa po remoncie.

Ponad fasadą i elewacją połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rekompozycji wystroju elewacji w partii przyziemia oraz III piętra, i odtworzyć gzyms koronujący ryzalitu pozornego (w nawiązaniu do formy gzymsu wieńczącego pozostałą część fasady). W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 103 (fot. 30)

Kamienica czynszowa, wzn. w kon. XIX w., historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem).

Mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna z ryzalitem klatki schodowej w elewacji tylnej, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada — lustrzane odbicie fasady domu przy ul. Chojnowskiej 101. Elewacja frontowa domu przy ul. Chojnowskiej 103 5-osiowa ze skrajnym, dwuosiowym, ryzalitem pozornym. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, reliktowo zachowane boniowanie przyziemia, profilowane gzymsy (szeroki nad przyziemiem, wąski pod oknami III piętra oraz — relikt gzymsu koronującego). W partii ryzalitu pozornego dodatkowo niska attyka w formie pełnej balustrady. Otwór wejściowy w lewej, skrajnej osi, prostokątny bez obramienia. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe. Nadświetle ze stolarką o układzie kwaterowym (krzyżowym), przeszklone. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w partii I i II piętra w zachowanych reliktowo profilowanych obramieniach. Ponadto nad oknami I piętra trójkątne naczółki na konsolach zdobionych ornamentem cekinowym, motywem palmet. Nad oknami w partii ryzalitu pozornego jeden wspólny trójkątny naczółek. Pod oknami II piętra prostokątne płyciny nadokienne na konsolach (z motywem palmet), a nad tymi otworami: prostokątne płyciny nadokienne i profilowane gzymsy. Górna listwa gzymsu koronującego, górne listwy obramienia trójkątnych naczółków oraz płycin pod oknami II piętra osłonięte ceramicznymi dachówkami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami. Klatka schodowa po remoncie.

Ponad fasadą i elewacją połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rekompozycji wystroju elewacji w partii przyziemia oraz III piętra, i odtworzyć gzyms koronujący oraz obramienia okienne (w nawiązaniu do form z fasady domu przy ul. Chojnowskiej 101). W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 105 (fot. 31, 32)

Kamienica czynszowa, wzn. 1927 r., należąca do kompleksu mieszkaniowego przy ul. Stefana Batorego, Chojnowskiej, Działkowej oraz Krótkiej, zaprojektowanego przez architekta z Legnicy Konrada Beichta[46]. Budynek utrzymany w stylu rodzimym (Heimatstil) z elementami historyzmu (neoklasycyzmu) i pierwotnie z elementami art deco. Kamienica remontowana w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Mur., tynk., podpiwniczona, częściowo trzy-, częściowo czterokondygnacyjna, na planie prostokąta z dwiema trójbocznymi przybudówkami w elewacji tylnej. Nakryta dachem dwuspadowym połączonym z dwuspadowym dachem nad szczytem.

Fasada 6-osiowa. Zespolona kompozycyjnie z fasadą domu przy ul. Chojnowskiej 107 (zamknięcie kompozycji ciągu zabudowy). Dostosowana formalnie do starszej zabudowy ulicy poprzez skrajny, niski ryzalit. Elewacja komponowana asymetrycznie, złożona z dwóch części, czteroosiowej i dwuosiowej. Czteroosiowa część elewacji trzykondygnacjowa z oknami prostokątnymi, dwuskrzydłowymi i z oknami termalnymi w górnej części osi. Elewacja dzielona gzymsami nad oknami I piętra i pod oknami II piętra, zwieńczona belkowym gzymsem koronującym na wspornikach. Druga dwuosiowa partia fasady podwyższona, czterokondygnacjowa (z oknami prostokątnymi, dwu- i trzyskrzydłowymi), zwieńczona odcinkami gzymsu koronującego i szczytem (z oknem termalnym). Przed tą częścią elewacji asymetrycznie usytuowana czterokondygnacjowa, trójosiowa przybudówka dzielona gzymsami, zwieńczona gzymsem koronującym, nakryta stropodachem z niewielkim trójkątnym szczytem. W przybudówce dawniej loggie, niektóre obecnie wtórnie przeszklone. W przyziemiu otwory loggi o łuku koszowym i półkolistym, w partii I piętra — prostokątne, w partii II i III piętra — o łuku pełnym.

Otwór wejściowy do budynku umieszczony asymetrycznie, w profilowanym uskokowym obramieniu złożonym z listew, nawiązującym do portalu dwuramiennego. Nad portalem nadświetle — okno termalne ujęte opaską. W nim drewniana stolarka okienna o komponowanym układzie — półrozeta. Okna w elewacji budynku z podokiennikami, we wgłębnych opaskach. Okna II piętra i okna termalne ujęte w osiach wspólnymi listwowymi obramieniami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami, profilowanymi, stałymi ślemionami oraz z podziałem ramowym. W oknach termalnych w osiach okiennych — drewniana stolarka okienna z profilowanymi szprosami o promienistym układzie. W oknie termalnym w szczycie komponowana stolarka okienna.

Tylna elewacja budynku również podzielona na część podwyższoną, czterokondygnacjową z trójkątnym szczytem oraz — na część trzykondygnacjową. Do obu części elewacji dobudowane trzykondygnacjowe, trójboczne przybudówki. Elewacja zaopatrzona w cokół licowany cegłą. Wyższa jej część dzielona gzymsami podokiennymi, niższa — podobnymi gzymsami tylko w partii trójbocznej przybudówki. Elewacja zwieńczona odcinkami gzymsu koronującego. Boki szczytu ujęte ramą. Na styku obu partii elewacji prostokątny otwór wejściowy z ceglanymi węgarami prowadzący do klatki schodowej. Przed nim jednobiegowe, ceglane schody z pełnymi, ceglanymi balustradami. Układ okien komponowany, obecnie częściowo zatarty.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty oryginalnej stolarki okiennej;
— kute elementy metalowe — barierki w otworach loggii.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji budynku z zachowaniem zróżnicowania faktur tynków. Konieczne jest odtworzenie pierwotnej kolorystyki elewacji i jej dekoracji ornamentalnej, na podstawie badań stratygraficznych lub w nawiązaniu do ikonografii[47]. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

Zaleca się rekonstrukcję na podwórzu domów przy ul. Stefana Batorego, Krótkiej, Chojnowskiej i Działkowej przestrzennego układu ogrodu (był tam urządzony według projektu z 1927 r.).

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków jako część komponowanego zespołu budynków mieszkalnych.

· ul. Chojnowska 107 (fot. 33-34)

Kamienica czynszowa, wzn. 1927–1928, należąca do kompleksu mieszkaniowego przy ul. Stefana Batorego, Chojnowskiej, Działkowej oraz Krótkiej, zaprojektowanego przez architekta z Legnicy Konrada Beichta[48]. Budynek utrzymany w stylu rodzimym (Heimatstil) z elementami historyzmu (neoklasycyzmu) oraz z elementami art deco. Kamienica remontowana w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, częściowo trzy-, częściowo czterokondygnacyjna, na planie prostokąta z dwiema trójbocznymi przybudówkami w elewacji tylnej. Nakryta dachem dwuspadowym połączonym z dwuspadowym dachem nad szczytem. W obu połaciach dachu okna powiekowe.

Fasada 6-osiowa. Zespolona kompozycyjnie z fasadami domów przy ul. Chojnowskiej 105 i Krótkiej 1. Elewacja komponowana asymetrycznie, złożona z dwóch części, czteroosiowej i dwuosiowej. Czteroosiowa część elewacji trzykondygnacjowa z oknami prostokątnymi, dwuskrzydłowymi i z oknami termalnymi w górnej części osi. Elewacja dzielona gzymsami nad oknami I piętra i pod oknami II piętra, zwieńczona belkowym gzymsem koronującym na wspornikach. W przyziemiu dwuosiowa część elewacji frontowej pozornie zwężona ze względu na usytuowanie portalu, wyżej szersza. Podwyższona, czterokondygnacjowa (z oknami prostokątnymi, dwu- i trzyskrzydłowymi), zwieńczona odcinkami gzymsu koronującego i szczytem (z oknem termalnym), ujętym bocznie ramami.

Otwór wejściowy do budynku na styku obu części fasady, prostokątny, w profilowanym uskokowym obramieniu złożonym z listew, nawiązującym do portalu dwuramiennego. Nad portalem nadświetle — okno termalne ujęte opaską. W nim drewniana stolarka okienna o komponowanym układzie — półrozeta. Okna z podokiennikami, we wgłębnych opaskach. Okna II piętra i okna termalne ujęte w osiach wspólnymi listwowymi obramieniami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami, profilowanymi, stałymi ślemionami oraz z podziałem kwaterowym. W oknach termalnych w osiach okiennych — drewniana stolarka okienna z profilowanymi szprosami o promienistym układzie. W oknie termalnym w szczycie komponowana stolarka okienna.

Tylna elewacja budynku również podzielona na część podwyższoną, czterokondygnacjową z trójkątnym szczytem oraz — na część trzykondygnacjową. Do obu części elewacji dobudowane trzykondygnacjowe, trójboczne przybudówki. Elewacja zaopatrzona w cokół licowany cegłą. Wyższa jej część dzielona gzymsami podokiennymi, niższa — podobnymi gzymsami tylko w partii trójbocznej przybudówki. Elewacja zwieńczona odcinkami gzymsu koronującego. Boki szczytu ujęte ramą. Na styku obu partii elewacji prostokątny otwór wejściowy z ceglanymi węgarami prowadzący do klatki schodowej. Przed nim jednobiegowe, ceglane schody z pełnymi, ceglanymi balustradami. Układ okien komponowany, obecnie częściowo zatarty.

Sień wąska, tunelowa, klatka schodowa urządzona podobnie jak w sąsiednim budynku.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty oryginalnej stolarki okiennej;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji budynku z zachowaniem zróżnicowania faktur tynków. Konieczne jest odtworzenie pierwotnej kolorystyki elewacji. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

Zaleca się rekonstrukcję na podwórzu domów przy ul. Stefana Batorego, Krótkiej, Chojnowskiej i Działkowej przestrzennego układu ogrodu (był tam urządzony według projektu z 1927 r.).

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków jako część komponowanego kwartału zabudowy.

· Ul. Chojnowska 109, 111

Garnizonowy lazaret istniał w Legnicy już w r. 1845[49], ale nie był to obecny budynek (nr 111). Wzniesiono go dopiero w r. 1877[50] wraz z budynkiem administracyjnym lub z domem lekarza (nr 109). Lazaret budowano w czasie, gdy przy ul. Sejmowej powstawały koszary grenadierów królewskich imienia Wilhelma I. Budując garnizonowy lazaret utrzymano go w tym samym stylu co koszary, co więcej wykorzystano podobne rozwiązania formalne, jak formy bryły, ujęcie cokołu, formy podziałów i zwieńczenia elewacji, kształty okien i ich oprawa. Lazaret i towarzyszący mu budynek wzniesiono w stylu odwołującego się do renesansu budownictwa ceglanego szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w.

Zespół lazaretu zbudowano na dużej, prostokątnej parceli przy ul. Chojnowskiej, wydzielonej murem, w 1 poł. XX w. urządzonej (od północy) ogrodowo aż do obecnej ul. Stefana Batorego. We frontowej części parceli, równolegle do ulicy ustawiono w szeregu budynek mieszkalny lub administracyjny i lazaret.

· Budynek administracyjny lub dom lekarza przy lazarecie garnizonowym — ul. Chojnowska 109 (fot. 35-36)

Budynek mur., podpiwniczony, na planie prostokąta z ryzalitem w elewacji tylnej, dwukondygnacjowy, licowany cegłą, zdobiony ceramicznym detalem, wewnątrz tynk. Nakryty dachem czterospadowym. Budynek remontowany na przełomie XX i XXI w. Częściowo wymieniono drewnianą stolarkę okienną na okna plastikowe.

Elewacja frontowa, zachodnia

Trójosiowa, komponowana symetrycznie i osiowo. Z zaznaczonym cokołem, gzymsem cokołowym i z posadowionym na nim ceramicznym gzymsem zdobionym jajownikiem, przy otworze wejściowym wklęśle ściętym. Elewacja dzielona pod oknami I piętra stylizowanym belkowaniem (z listwą na fryzie). Zwieńczona dekoracyjnym belkowaniem. Nad spiralnym architrawem umieszczony fryz zdobiony prostokątnymi płycinami, ożywiony modylionami żłobkowanymi, dekorowanymi motywem palmet. Nad modylionami gładki gzyms ze zwieńczeniem dekorowanym szlakiem z palmet. W osi elewacji wysoki otwór wejściowy zamknięty odcinkowo, bez obramienia, umieszczony w płytkiej blendzie z łukiem podkreślonym układem klińców z cegieł. W poprzedzonym parostopniowymi, kamiennymi schodami otworze wejściowym drzwi z wysokim nadświetlem, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową, zdobione kolumną z kompozytową głowicą. Drzwi częściowo przeszklone z otworami zabezpieczonymi kutą, ozdobną kratą. Stolarka nadświetla o komponowanym układzie. Okna, łącznie z piwnicznymi, zamknięte odcinkowo, bez obramień, dwuskrzydłowe. Umieszczone w płytkich blendach podkreślonych układem klińców z cegieł (w licówce). Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekorowanymi słupkami oraz z profilowanymi, stałymi ślemionami.

Elewacje boczne, południowa i północna

Czteroosiowe z podziałami, formami okien i ich oprawą jak w przypadku elewacji frontowej. W elewacji południowej reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekorowanymi słupkami oraz z profilowanymi, stałymi ślemionami.

Elewacja tylna, wschodnia

Trójosiowa z podziałami, formami okien i ich oprawą jak w przypadku elewacji frontowej, ożywiona w osi płytkim, trójbocznym ryzalitem klatki schodowej z jednoosiową ścianą czołową. Elewacja ryzalitu dzielona i zwieńczona podobnie jak pozostała część elewacji, ale bez gzymsu pod oknami I piętra. W ryzalicie otwór wejściowy o łuku odcinkowym umieszczony w płytkiej blendzie o podobnym wykroju. Łuk otworu wejściowego podkreślony układem cegieł z licówki elewacji. Powyżej trójskrzydłowe okno o łuku odcinkowym umieszczone w płytkiej blendzie, której łuk zaznaczony klińcami z licówki elewacji. Nad oknem duży okulus we wgłębnej opasce. W oknach elewacji tylnej częściowo zachowana drewniana stolarka okienna (o podziale krzyżowym) z profilowanymi ślemionami oraz z dekorowanymi słupkami. Słupki zdobione pilastrami z kanelowanymi trzonami oraz z głowicami podobnymi do toskańskich. W górnych kwaterach okna klatki schodowej stolarka o komponowanym układzie.

Nad elewacjami połacie spłaszczonego czterospadowego dachu.

Przy budynku nr 109, wzdłuż ul. Chojnowskiej, zachowany odcinek ceglanego muru. Słupy czworoboczne zwieńczone belkowaniami z fryzami zdobionymi dekoracją płycinową. Nakryte płytami-czapami stanowiącymi jednocześnie gzyms belkowania. Segmenty ogrodzenia dekorowane w górnej części fryzem z ukośnie ułożonych cegieł (od strony posesji) oraz fryzem z główek cegieł (od strony ulicy). Segmenty muru kryte dwuspadowymi czapami z cegieł.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku wraz z zadaszeniem;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych, relikty stolarki okiennej;
— kute kraty w drzwiach frontowych;
— odcinek oryginalnego muru wydzielającego posesję.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

W przypadku wykonywania i wymieniania stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów. Zaleca się odczyszczenie z pobiały oryginalnego odcinka muru i uzupełnienie jego ubytków. Korzystnym byłoby przedłużenie ogrodzenia wzdłuż ulicy i wstawienie w niego nowych bram filarowych w formie filarów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

· Lazaret (budynek szpitalny) — ul. Chojnowska 111 (fot. 37-38)

Budynek mur., podpiwniczony, na planie litery E z krótkimi skrzydłami i środkowym ryzalitem klatki schodowej w elewacji tylnej. Trzykondygnacjowy z trzy- i półkondygnacjowymi skrzydłami, licowany cegłą, zdobiony ceramicznym detalem, wewnątrz tynk. Nakryty dachami czterospadowymi i dwuspadowym.

Budynek remontowano po przejęciu do Armii Radzieckiej, podczas dokonanej w l. 90. XX w. adaptacji na mieszkania. Wypruto wtórnie okna w zwieńczeniach skrzydeł, zamurowano część okien, wymieniono w dużym stopniu drewnianą stolarkę okienną na okna plastikowe.

Na rzucie wydłużonego prostokąta z bocznymi ryzalitami i wielobocznie zamkniętym ryzalitem środkowym. Wnętrza w układzie dwutraktowym, z traktem korytarzowym od ogrodu. Obecnie wtórnie podzielone na mieszkania. Główna klatka schodowa w ryzalicie środkowy. Czterobiegowa z kwadratową dusza. Zachowane granitowe stopnice.

Elewacja frontowa

16-osiowa, komponowana symetrycznie i osiowo. Złożona z 10-osiowego członu środkowego oraz z dwóch skrajnych trójosiowych płytkich ryzalitów. Elewacja środkowego członu z oknami grupowanymi po dwa. W skrajnych ryzalitach osie okienne też zgrupowane. Cokół elewacji licowany kamieniem, rozszerzony ku dołowi, zwieńczony gzymsem cokołowym. W przyziemiu elewacja zdobiona pasami z ciemnej cegły. Dzielona stylizowanym belkowaniem z boniami diamentowymi na fryzie (nad przyziemiem), gzymsem podokiennym (pod oknami I piętra), gzymsem podokiennym z denticuli (pod oknami II piętra). Zwieńczona dekoracyjnym belkowaniem. Nad spiralnym architrawem umieszczony fryz zdobiony prostokątnymi płycinami, ożywiony modylionami żłobkowanymi, dekorowanymi motywem palmet. Nad modylionami gładki gzyms ze zwieńczeniem dekorowanym szlakiem z palmet. Horyzontalna artykulacja elewacji urozmaicona w partii I i II piętra skrajnych ryzalitów podziałem ramowym z poziomą listwą opartą na kostkowych wspornikach. Wysoki otwór wejściowy w osi środkowej części elewacji, zamknięty półkoliście, w uskokowym obramieniu. Dodatkowo ujęty pilastrami ze stylizowanymi głowicami zdobionymi rozetami. Na pilastrach oparty prostokątny występ muru podcięty półkoliście od dołu (archiwolta portalu), obwiedziony profilowanym wałkiem i zwieńczony uproszczonym belkowaniem. Archiwolta portalu urozmaicona profilowanymi wałkami. Otwór wejściowy wypełniony w całości nowymi przeszklonymi drzwiami o metalowej konstrukcji, dekorowanej okuciami w formie wolut, ornamentu ceowatego, giętych listew i liści. W drzwiach wycięte ruchome skrzydło. Zachowane okucie zamka. Okna piwnic prostokątne, bez obramień. Okna wyższych kondygnacji dwuskrzydłowe. W przyziemiu zamknięte półkoliście z archiwoltami podkreślonymi układem cegieł w licówce. Okna I i II piętra zamknięte odcinkowo, umieszczone w płytkich blendach podkreślonych układem cegieł (w licówce). Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami oraz z profilowanymi ślemionami.

Elewacja wschodnia skrzydła wschodniego

6-osiowa, komponowana jak elewacja frontowa, z identycznymi podziałami poziomymi i zwieńczeniem. Dodatkowo urozmaicona w partii I i II piętra podziałem ramowym z poziomą listwą opartą na kostkowych wspornikach. Okna, ich wykroje i obramienia jak w przypadku elewacji frontowej. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami oraz z profilowanymi ślemionami. W jednej z osi, na wysokości cokołu jednoosiowa, jednokondygnacyjna, tynkowana przybudówka kryta dachem płaskim. W jej czołowej elewacji prostokątny otwór wejściowy bez obramienia.

Elewacja zachodnia skrzydła zachodniego

Rozwiązana identycznie jak wschodnia elewacja skrzydła wschodniego, z tym że w partii II piętra zakłócenie układu osi okiennych. Tu przeprute dwuskrzydłowe okna w czterech osiach. W piątej, skrajnej osi okno trójskrzydłowe. Brak przybudówki.

Elewacja tylna, północna

9-osiowa, komponowana symetrycznie i osiowo, z dwoma skrajnymi skrzydłami oraz z podwyższonym środkowym ryzalitem z klatką schodową. Elewacje środkowej części budynku trójosiowe, rozwiązane jak jej frontowa elewacja. Brak tylko ozdobnego belkowania wieńczącego. W to miejsce wprowadzone belkowanie uproszczone. Północne elewacje skrajnych skrzydeł jednoosiowe. Wschodnia i zachodnia elewacja skrzydeł (zwrócone ku ryzalitowi środkowemu) dwuosiowe. Wszystkie te cztery elewacje skrzydeł kształtowane jak ich elewacje boczne. Identyczne struktura artykulacji, formy i oprawy okien. Odmiennie nieco ujęte elewacje środkowego ryzalitu, czworobocznego ze ściętymi narożami, z jednoosiową ścianą czołową. Elewacje z rozszerzającym się ku dołowi cokołem (licowanym kamieniem) zwieńczonym gzymsem cokołowym. Na elewacje ryzalitu wprowadzone przerwane przez okna klatki schodowej gzymsowania ze środkowych części elewacji tylnej (pasy z ciemnej cegły, stylizowane belkowanie z boniami diamentowymi, gzymsy podokienne z denticuli). Na te podziały nałożone czworoboczne, listwowe, dekoracyjne przypory podkreślające naroża ryzalitu oraz regularnie i rytmicznie dzielące elewacje. Przypory doprowadzone do poziomu okien II piętra bocznych partii elewacji tylnej i osłonięte kapnikami. Ponad przyporami górny gładki fragment elewacji ryzalitu. Tylko na czołowej ścianie ryzalitu (z oknami klatki schodowej) oparty na przyporach ceglany podział ramowy. Ryzalit zwieńczony uproszczonym belkowaniem wieńczącym. W osi czołowej ściany ryzalitu otwór wejściowy zamknięty półkoliście. Umieszczony w płytkiej blendzie o podobnym wykroju. Łuk otworu wejściowego podkreślony układem cegieł z licówki elewacji. Powyżej dwa trójskrzydłowe okna o łuku odcinkowym umieszczone w płytkich blendach, których łuki zaznaczone układem cegieł z licówki elewacji. Nad oknami okulus w oprawie z cegieł z licówki. W oknach elewacji tylnej zachowana drewniana stolarka okienna (o podziale krzyżowym) z profilowanymi słupkami i ślemionami. Stolarka obu okien klatki schodowej zdobiona dodatkowo pilastrami z kanelowanymi trzonami oraz z głowicami podobnymi do toskańskich.

Na wysokości lazaretu (nr 111), wzdłuż ul. Aleksandra Fredry, Stefana Batorego i ul. Chojnowskiej zachowane fragmenty ceglanego muru. Słupy czworoboczne zwieńczone reliktami belkowań z fryzami zdobionymi dekoracją płycinową. Segmenty ogrodzenia dekorowane w górnej części fryzem z ukośnie ułożonych cegieł (od strony posesji) oraz fryzem z główek cegieł (od strony ulicy). Segmenty muru kryte dwuspadowymi czapami z cegieł.

Nad elewacjami połacie spłaszczonych dachów.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku wraz z zadaszeniem;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wewnętrznych oraz relikty stolarki okiennej;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym stolarka drzwi wewnętrznych i granitowe stopnice schodów.

W przypadku wykonywania i wymieniania stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej, według dawnych wzorów. Zaleca się wmontowanie w otwory wejściowe nowych drewnianych drzwi wykonanych na wzór drzwi frontowych budynku nr 109. Trzeba też odczyścić i naprawić oryginalne odcinki muru, a sam mur przedłużyć wzdłuż granic posesji. W ogrodzenie należy wstawić nowe bramy filarowe w formie filarów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

· ul. Chojnowska 127–133 (fot. 39-40)

Budynki wzn. w latach 1927–1931 w stylu modernizmu, jako część zabudowy kwartału wydzielonego ulicami: Chojnowską, A. Fredry, B. Głowackiego i Stefana Batorego. Domy przy ul. Chojnowskiej i ul. A. Fredry, podobnie jak domy przy ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego, zostały realizowane według projektu przygotowanego przez Konrada Beichta[51]. W jego myśl powstała komponowana zabudowa kwartału złożona z dwóch narożnych, podwyższonych budynków ustawionych po przekątnej (ul. Chojnowska 127 i B. Głowackiego 11) oraz z niższych ciągów zabudowy zwartej, identycznych przy ul. B. Głowackiego i A. Fredry. Trzy domy (nr 129–133) przy ul. Chojnowskiej skomponowano według innego modułu. Duży wewnętrzny dziedziniec ukształtowano w sposób parkowy. W ten sposób powstało jedno z bardziej interesujących osiedli w tej części miasta, jedno z ostatnich osiedli reprezentujących pierwszą fazę architektury modernistycznej.

Domy te remontowano w 2 poł. XX w. Niektóre balkony wtórnie przeszklono nadając im charakter loggii. Częściowo wymieniono stolarkę okienną na okna plastikowe. Wtórnie zadaszono balkony II piętra budynku nr 127.

Dom nr 127

Mur., tynk., podpiwniczony, narożny zbudowany na planie litery L z uskokowo kształtowanym frontem. Budynek pięciokondygnacjowy (łącznie ze strychem) nakryty dachem płaskim.

Elewacje frontowe od ul. Chojnowskiej i A. Fredry

Bryła kształtowana uskokowo oraz ze zróżnicowaniem wysokości członów. Elewacja od strony ul. Chojnowskiej dwuosiowa, rozbita na dwie jednoosiowe części niższą, cofniętą i wyższą, skrajną wysuniętą ku przodowi. Elewacja od strony ul. A. Fredry dwuosiowa jednolita. Obie elewacje połączone szerokim ściętym narożem z centralnie usytuowanym, nieco niższym, dwubocznym pionem klatki schodowej. Po obu stronach tego pionu, do ściętego naroża dobudowane trójkątne w zarysie balkony z pełnymi balustradami. Inne balkony o funkcji kompozycyjnego łącznika pomiędzy budynkami, prostokątne w zarysie, z pełnymi balustradami umieszczone do skrajnej części elewacji domu nr 127 oraz do frontowej elewacji sąsiedniego domu nr 129. Elewacje frontowe budynku nr 127 z cokołem licowanym płytkami ceramicznymi ułożonymi w wątku wozówkowym, wyżej gładko tynkowane. Osłonięte lekko wysuniętymi okapami dachu. Otwór wejściowy w pionie klatki schodowej, prostokątny, z węgarami ujętymi ceramiczną oprawą jak licówka cokołu. W elewacjach okna prostokątne, pierwotnie trójskrzydłowe. Drzwi balkonowe jednoskrzydłowe. Na poziomie trzech kondygnacji okna klatki schodowej prostokątne, wydłużone, jednoskrzydłowe, połączone ze sobą pod kątem prostym. W górnej części obu ścian klatki schodowej małe, prostokątne okna zestawione w układach pionowych. Podobne okna w partii strychu, ale zestawione horyzontalnie. Wzdłuż skraju podwyższonej części elewacji od strony ul. Chojnowskiej cztery okulusy w układzie wertykalnym. Otwory bez obramień. W oknach I piętra, w elewacji od strony ul. A. Fredry częściowo zachowana drewniana, komponowana stolarka okienna ze stałymi ślemionami. W oknach klatki schodowej oryginalna ślusarka stanowiąca także element konstrukcji ściany. Przy balustradach nielicznych balkonów zachowane kute barierki oraz metalowe pochwyty.

Elewacje tylne

Ujęte jednolicie. Każda dwuosiowa z cokołem licowanym cegłą. Górne partie elewacji tynkowane, zwieńczone gzymsem koronującym. W jednej z elewacji zagłębiony, prostokątny otwór wejściowy prowadzący do piwnic, umieszczony w płytkim prostokątnym w obrysie zagłębieniu, dostępnym przez ceglane schody. W wyższych partiach obu elewacji komponowany układ okien (prostokątnych, dwuskrzydłowych oraz prostokątnych, małych, jednoskrzydłowych).

Domy nr 129–133

Budynki mur., tynk., podpiwniczone, czterokondygnacyjne, na planach prostokąta, nakryte dachami dwuspadowymi z rzędami trójkątnych lukarn.

Elewacje frontowe

Każda z nich pięcioosiowa z trójosiową częścią centralną (z oknami klatki schodowej), flankowaną szerokimi loggiami lekko wysuniętymi ku przodowi. W związku z takim układem na stykach budynków nr 129 i 131 oraz 131 i 133 pary loggii. Loggie w partii przyziemia nadwieszone, oparte m.in. na pojedynczych, rozdzielającym je słupach. Loggie osłonięte bocznymi, pełnymi ścianami. zamknięte pełnymi balustradami. Loggie II piętra zadaszone prostokątnymi pulpitowymi stropo-dachami — płytami montowanymi prostopadle na poziomie gzymsu koronującego, bez przerwania jego przebiegu.

Cokół elewacji licowany płytkami ceramicznymi o wątku wozówkowym, wyżej elewacje tynkowane i zwieńczone profilowanym, wąskim gzymsem koronującym. W osi elewacji każdego z trzech budynków prostokątny otwór wejściowy. Ujęty szeroką opaską wykonaną także z ceramicznych płytek o wątku wozówkowym. Przed wejściem ceglany próg oraz dwa odcinki ceglanej podmurówki. Tylko w jednej, przed wejściem do budynku nr 129 zachowane kute barierki (w formie ćwierćkolistych, kutych lub odlewanych prętów). Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. W partii loggii dwuskrzydłowe drzwi balkonowe flankowane przez okna jednoskrzydłowe. Dolne okna klatki schodowej jednoskrzydłowe, zestawione w parach. Górne okna klatki schodowej, jednoskrzydłowe, wydłużone, w osi elewacji, doprowadzone do gzymsu koronującego. Okna bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna ze stałymi ślemionami.

Elewacje tylne

Ujęte jednolicie. Każda 6-osiowa, rozdzielona wąskim, nadwieszonym nad cokołem, dwubocznym, podwyższonym wykuszem z dachem płaskim. Cokół licowany cegłą, Pozostała, górna partia elewacji tynkowana, zwieńczona gzymsem koronującym przerwanym przez wykusz. W osi z wykuszem zagłębiony, prostokątny otwór wejściowy prowadzący do piwnic, umieszczony w płytkim prostokątnym w obrysie zagłębieniu, dostępnym przez ceglane schody. Zagłębienie z wejściami do piwnic omurowane. W mur wmontowane kute lub odlewane metalowe barierki. W wyższych partiach elewacji komponowany układ okien (prostokątnych, dwuskrzydłowych oraz prostokątnych, małych, jednoskrzydłowych). Przy skrajach ścian wykusza osie z małymi jednoskrzydłowymi oknami. W połaci dachu rząd trójkątnych facjat.

Stan zachowania budynków nr 127–133:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryły budynków, ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— maszty flagowe;
— wykrój i układ otworów;
— ceramiczne okładziny elewacji wokół wejść do budynków i na parterze;
— metalowe barierki balustrad balkonów i przed otworami wejściowymi.

Zaleca się likwidację wtórnych przeszkleń i zadaszeń balkonów, wykonanie nowych metalowych barierek przy balustradach balkonów oraz barierek przed wejściami do budynku nr 131 i 133. Należy je odtworzyć według wzorów z elewacji domu nr 127 i 129. Proponuje się również wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, na wzór drzwi domu przy ul. B. Głowackiego nr 1. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej ze stałymi ślemionami. Nowa stolarka musi być mocowana jak stara, na linii lica elewacji. Zaleca się również rekompozycję ogrodowego urządzenia podwórza kwartału zabudowy, przy wykorzystaniu reliktów założenia dawnego.

Budynki przy ul. Chojnowskiej 127–133 kwalifikują się, jako jednolity przestrzennie i formalnie zespół zabudowy, do wpisu do rejestru zabytków.

· ul. Chojnowska 135 (fot. 41-42)

Narożna kamienica czynszowa, wzn. 1914 r., postsecesja z elementami historyzm (neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem)

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie litery L, z ryzalitem w elewacji bocznej. Nakryta dachami dwuspadowymi i dachem trójspadowym nad ryzalitem.

Fasada 6-osiowa z regularnym układem otworów. W jednej ze skrajnych osi rozmieszczone balkony z pełnymi, murowanymi, tynkowanymi balustradami zwieńczonymi gzymsami. W partii przyziemia elewacja pokryta pasowym boniowaniem. Dzielona gzymsem nad przyziemiem, dwiema lizenami wyróżniającymi pary okiennych osi. Zwieńczona nie profilowanym gzymsem. Oś z balkonami zaznaczona facjatą w połaci dachu. W jednej ze środkowych osi oraz w lewej, skrajnej osi prostokątne otwory wejściowe. Okna prostokątne, bez obramień.

Elewacja boczna od ul. B. Głowackiego ożywiona sześcioosiowym, podwyższonym ryzalitem środkowym z dobudowanymi balkonami ograniczonymi balustradami podobnymi do balustrad balkonów w fasadzie. Boczne partie elewacji bezokienne. Elewacja dzielona gzymsem nad przyziemiem. Zwieńczona nie profilowanym gzymsem przechodzącym w gzyms nad III piętrem ryzalitu. Ryzalit zwieńczony odrębnym gzymsem koronującym. Okna prostokątne, bez obramień. Tylko w przyziemiu ryzalitu nad parami okien ozdobne, wspólne naczółki w formie półkolistych blend ujętych obramieniem w formie boniowania. Blendy wypełnione dekoracją figuralno-ornamentalną. W środkowej blendzie kartusz z wizerunkiem orła w koronie, z berłem i jabłkiem. Kartusz utworzony z girland z liści laurowych, flankowany przez dwie kobiece postacie (personifikacje?). Obok jednej armata i ulistniona gałąź, obok drugiej podobna gałąź. Na podwinięciu kartusza data 1914. Na bocznej blendzie girlanda z liści laurowych zawieszona na karbowanej kokardzie. Pod nią owalny kartusz z przedstawieniem dzbana i kieliszka, otoczony obramieniem z liści laurowych. Pozostała część blendy wypełniona wicią akantu przechodzącą w rogi obfitości z motywami kwietno-owocowymi. Druga boczna blenda zdobiona podobnie, z tym że wyeksponowana girlanda z liści laurowych przekształcona w girlandę owocowo-kwietną. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Balustrada balkonu w partii III piętra zaopatrzona w kutą barierkę.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z posadzką z lastriko, połączona z klatką schodową w tylnym trakcie i z przechodem. Nakryta sufitem z pseudofasetami zdobionym sztukateryjnym plafonem. Plafon prostokątny, wydłużony, wykreślony listwą, dzielony na części wąskimi, prostokątnymi płycinami w listwowych obramieniach. U podstawy psuedofaset sufitu profilowana listwa. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Podniebia biegów schodów i podestów schodów, odcinkowe sklepienia lub stropy nad podestami tynkowane, dekorowane neoklasycystycznymi sztukateriami. Zdobione prostokątnymi płycinami (z wciętymi narożnikami) ujętymi ramami z plecionki w formie sznura. We wciętych narożnikach płycin rozety. W polach płycin na sklepieniach nad podestami koliste rozety. W polach niektórych płycin na podniebiach biegów girlandy z liści laurowych lub palmety z wicią akantu. W oknach klatki schodowej zachowana drewniana stolarka z charakterystycznym podziałem kwaterowym i z reliktami oryginalnego przeszklenia.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty oryginalnej stolarki okiennej;
— kute elementy metalowe — barierka balkonu;
— sztukatorski wystrój sieni, klatki schodowej i podniebii schodów.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się przeprowadzenie rewaloryzacji elewacji budynku i odtworzenie jej pierwotnej kolorystyki oraz kutych barierek balkonów (według zachowanego wzoru). W przypadku wymiany stolarki okiennej oraz drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej według zachowanych wzorów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

· ul. Chojnowska 137 (fot. 43)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1914 r., postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem).

Mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna z mieszkalnym poddaszem, na planie litery L, z aneksami, nakryta dachami dwuspadowymi.

Fasada 4-osiowa (od I piętra wzwyż) z narożnym, wieżowym, cylindrycznym wieżowym ryzalitem nakrytym dachem wieżowym, krążynowym. W centrum fasady balkony. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, podział ramowy (w przyziemiu wieżowego ryzalitu), profilowane gzymsy (nad przyziemiem, I piętrem, pod oknami I i II piętra). W układ gzymsów wpisane lizeny wydzielające oś fasady i osie ryzalitu wieżowego. Elewacja zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym, w partii wieżowego ryzalitu opartym na wspornikach. W czteroosiowej facjacie wspólny gzyms podokienny. Boki trójkątnego szczytu facjaty ujęte profilowaną ramą. Okna przyziemia rozmieszczone mijankowo w stosunku do regularnie przeprutych okien wyższych kondygnacji. Okna w fasadzie prostokątne, dwuskrzydłowe, w przyziemiu — jedno okno trójskrzydłowe. W szczycie facjaty okno o łuku koszowym. Okna bez obramień. W partii wieżowego ryzalitu pod oknami II piętra prostokątne płyciny podokienne. Większe prostokątne płyciny w pionach osi okiennych między oknami II i III piętra ryzalitu. Jedna zdobiona stylizowaną rozetą. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami. Balkon przyziemia ograniczony balustradą pełną, murowaną, tynkowaną. Balkony na wyższych kondygnacjach dłuższe, przedzielone drewnianymi przepierzeniami, zaopatrzone w kute balustrady o geometrycznym rysunku.

Elewacja boczna od strony ul. B. Głowackiego 5–osiowa z podwyższonym, pięciokondygnacjowym, zsuniętym z osi ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Elewacja z cokołem, dzielona gzymsami nad przyziemiem, I piętrem, pod oknami I i II piętra. W partii ryzalitu, na wysokości II–IV piętra, lizeny wydzielające osie okienne. Boczne partie elewacji zwieńczone odcinkami profilowanego gzymsu koronującego. Podobnym, ale odrębnym gzymsem zwieńczony ryzalit. Boki szczytu ryzalitu ujęte profilowaną ramą. Otwór wejściowy w lewej, skrajnej osi ryzalitu, prostokątny bez obramienia. Okna dwu- i trójskrzydłowe, prostokątne lub zamknięte łukiem odcinkowym. W szczycie okno termalne. Okna w bocznych partiach elewacji bez obramień, w ryzalicie — w opaskach. W partii I piętra pomiędzy oknami duże prostokątne płyciny. Nad oknami II piętra trójkątne naczółki, a pod oknami IV piętra — małe prostokątne płyciny.

Elewacja boczna (przy ul. Chojnowskiej) i tylna bez dekoracji.

Ponad fasadą i elewacją od strony ul. B. Głowackiego połać dachu z pokryciem ceramicznym. Nad wieżowym ryzalitem dach wieżowy na krążynach, kryty blachą, w formie dzwonowaty, zwieńczony ozdobną kulą.

Wydłużona sień z drewnianymi schodami wyrównawczymi połączona z klatką schodową w tylnym trakcie i z przechodem. W przedniej części sieni barwna posadzka ceramiczna o bogatym rysunku tworzonym przez motywy geometryczno-roślinne. W tylnej ścianie sieni łuk konstrukcyjny na wspornikach, podcięty łukiem koszowym. Sień nakryta sufitem zdobionym sztukateriami (w stylu neorenesansu łączonego z neoklasycyzmem) nawiązującymi do koncepcji stropu kasetonowego. Dekoracja sufitu w formie listew wydzielających dwa rzędy większych, sześciobocznych kasetonów oraz między nimi — rząd mniejszych kasetonów czworobocznych. Kasetony większe bez dodatkowej dekoracji, wydzielone dodatkowo obramieniem z astragala. Kasetony mniejsze wypełnione rozetami. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi wewnętrznych;
— sztukatorski wystrój sieni oraz jej ceramiczna posadzka.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Konieczna jest likwidacja wtórnych przeszkleń balkonów. Należy też wymienić pokrycie dachu cylindrycznego ryzalitu na nowe, blaszane, lepiej wykonane, malowane w kolorze zbliżonym do barwy ceramicznego pokrycia dachu. Zaleca się wykonanie drewnianych drzwi frontowych nawiązujących do stylistyki stolarki drzwiowej z pierwszych dziesięcioleci XX w. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

· ul. Chojnowska 141 (fot. 44)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1907–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu i neobaroku).

Mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa ze skrajnym, jednoosiowym, trzykondygnacjowym, pozornym wykuszem zwieńczonym pięciobocznym szczytem. W osi elewacji balkony. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, boniowanie przyziemia, profilowany gzyms nad przyziemiem, stylizowane belkowanie (z fryzem dekorowanym wicią akantu z rozetami) pod oknami III piętra oraz — belkowanie wieńczące z gładkim fryzem. Bogatsza artykulacja elewacji pseudowykusza opartego na podstawie zdobionej motywem muszli z akantem. Elewacja pseudowykusza ujęta narożnymi lizenami przerywającymi stylizowane belkowanie pod oknami III piętra, lizenami zwieńczonymi odcinkami gzymsu koronującego. Boki szczytu ryzalitu ujęte profilowaną ramą.

Otwór wejściowy w środkowej osi, prostokątny umieszczony w płytkiej, prostokątnej blendzie, w której przeprute także trójdzielne, prostokątne nadświetle. Blenda ujęta jednolitym obramieniem w formie uproszczonych węgarów (z cokołami) zespolonych z wąskim nadprożem. Nad nadprożem profilowany gzyms. Drzwi drewniane, w stylu neobaroku, ramowo-płycinowe, dwuskrzydłowe, z dekoracją płycinową. Płyciny zdobiące skrzydła drzwi prostokątne, wgłębne, swobodnie komponowane, w górnej podcięte wklęśle, i tu ujęte oprawą w formie listwy z wicią akantu. Płyciny wypełnione dodatkowymi płycinami, w dolnej części z wciętymi narożami, zamkniętymi spłaszczonymi łukami nad owalnymi okulusami. Cokół listwy jednego ze skrzydeł drzwi zdobiony motywem wici roślinnej i rozety. W elewacji okna prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. W szczycie wykusza prostokątne okno z zaokrąglonymi narożnikami. W partii I i II piętra okna umieszczone w pionowych, prostokątnych blendach. Pomiędzy oknami zróżnicowana dekoracja ornamentalna: gałązki laurowe i róże oraz kartusz z liści akantu z kwiatami. Na elewacji wykusza pomiędzy oknami I i II piętra kartusz z koroną trzymany przez lwy. W kartuszu, w neobarokowym obramieniu, inskrypcja: In Treue fest. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Balustrady balkonów kute o geometrycznym rysunku, zapatrzone w barierki. Balkon na poziomie III piętra zadaszony, kryty dachem pulpitowym. Konstrukcja zadaszenia metalowa, złożona z bocznych, szkieletowych ścianek, dekorowana pod dachem ozdobnym szlakiem.

Ponad fasadą i elewacją połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Wydłużona sień z drewnianymi schodami wyrównawczymi (i z posadzką z lastriko) połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami, zdobionym sztukateriami w stylu secesji i neoklasycyzmu. Dekoracja lustra sufitu secesyjna, w formie centralnego kolistego plafonu połączonego wzdłuż osi z prostokątnymi plafonami z półkolistymi wcięciami i z zaokrąglonymi narożnikami. Wszystkie plafony wydzielone wąskimi listwami. Styki plafonu środkowego i bocznych ozdobione dekoracją w formie listew i małych czworobocznych płycin wypełnionych motywem kwiatów. Podobnie dekorowane płyciny po bokach półkolistych wcięć w dużych plafonach. U podstawy faset profilowana listwa. Pod nią owalne wieńce z postaciami putt. Wieńce zawieszone na kokardach, połączone girlandami roślinnymi przeplecionymi z sznurem ze stylizowanego astragala. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Podniebia schodów i podestów zdobione dekoracją sztukatorską, także w stylu secesji łączonej z neoklasycyzmem. Podniebia biegów schodów dekorowane listwami wykreślającymi prostokątne płyciny zamknięte jednostronnie półkoliście. Listwy gięte geometrycznie, zdobione przewiązkami oraz wydłużonymi, prostokątnymi plakietkami z motywem kwiatów. W polach płycin girlandy z liści laurowych oraz owalne wieńce z postaciami putt. Na sufitach nad podestami schodów listwy z czterema narożnymi przewiązkami. Na niektórych — niewielkie rozety. W oknach klatki schodowej zachowana oryginalna, drewniana stolarka z charakterystycznym podziałem kwaterowym. Przy podestach klatki schodowej zachowane drewniane drzwi WC, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów (z barierkami) oraz konstrukcja zadaszenia balkonu na poziomie III piętra;
— sztukatorski wystrój sieni i klatki schodowej.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 143 (fot. 45-48, 49, [45], [46], [47], [48], [49] )

Narożna kamienica czynszowa, wzn. w latach 1907–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem). Budynek remontowany w końcu XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie litery L (ze ściętym narożem), nakryta dachami dwuspadowymi.

Fasada 5-osiowa ze ściętym narożem podkreślonym jednokondygnacjową, czworoboczną nadbudówką z ostrosłupowym hełmem. W osi elewacji małe balkony. Cokół licowany cegłą, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Przyziemie i I piętro pokryte pasowym boniowaniem ograniczonym profilowanym gzymsem. Na tym gzymsie (nad I piętrem) posadowione pilastry wielkiego porządku wydzielające osie okienne. Pilastry silniej zaakcentowane w dwuosiowym centrum elewacji, umieszczone tu na odcinku belkowania. Nad nimi belkowanie wieńczące fasadę i — trójkątny szczyt z bokami ujętymi profilowaną ramą. Wieżowa nadbudowa nad ściętym narożem kamienicy zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym. Otwór wejściowy w osi elewacji, prostokątny bez obramienia. Powyżej, na nadprożu tynkowa dekoracja w formie muszli flankowanej liśćmi akantu. Drzwi w stylu neobaroku, drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe, komponowane asymetrycznie. W skrzydłach, ruchomym i nieruchomym przeszklone otwory, w dolnej części prostokątne, w górnej zamknięte stylizowanymi łukami dwuramiennymi. Drzwi zdobione dekoracją płycinową, odcinkami profilowanego gzymsu (nad otworami) oraz — uproszczoną dekoracją ornamentalną w formie kartuszy ujętych oprawami z kampanulami. W elewacji okna prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Zachowane oryginalne, kute balustrady balkonów o geometrycznym rysunku, z barierkami.

Elewacja boczna od ul. Bocznej kilkuosiowa ze skrajną partią (obok ściętego naroża) bezokienną. Ożywiona asymetrycznie usytuowanym trójosiowym ryzalitem pozornym (z pięcioosiową lukarną krytą dachem trójspadowym). W jednej z osi elewacji balkony. Powyżej, w partii dachu drewniana facjata z oknem dwuskrzydłowym nakryta dachem pulpitowym. Elewacja boczna rozczłonkowana podobnie jak fasada budynku, z tym że górne części trzonów pilastrów (w partii ryzalitu pozornego oraz na jednym z narożników elewacji) zdobione motywem wieńca z liści laurowych. Na bezokiennej części elewacji dwie prostokątne płyciny z dekoracją figuralną. Na dolnej, w obrębie półowalu, na tle stylizowanej roślinności przedstawione dwa heraldyczne lwy trzymające plecionkę, widoczną na tle miecza. Między głowami lwów tiara, a na postumencie i częściowo na banderoli relikt inskrypcji: Die .... und das haßke ... Schwert hat uns kaiserl.... Na górnej płycinie przedstawiony konny portret oficera w mundurze, utrzymany w konwencji portretów z 1 ćw. XIX w. W dolnej części płyciny pozostałość inskrypcji ..... Karolus......nus.

Elewacja tylna budynku bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z drewnianymi schodami wyrównawczymi (i z posadzką ceramiczną) połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Zdobiona sztukateriami w stylu secesji i neoklasycyzmu. Ściany sieni w dolnej części osłonięte okładziną z pasowym gzymsem. Wyżej przedzielone parami lizen przerywających fryz i wpierających gurt dzielący sufit i fasety. Trzony lizen zdobione skromną dekoracja w formie plakietek ujętych liśćmi złączonymi przewiązką. W górnej części jednej ze ścian sieni szeroki fryz z dekoracją figuralną inspirowaną ujęciem fryzów antycznych świątyń. Wyobrażone przedstawienia mitologiczne w stylizowanym pejzażu. Sień nakryta sufitem z fasetami, dzielonym dwoma szerokimi gurtami przerywającymi przebieg profilowanego obramienia prostokątnego plafonu na lustrze stropu. Dodatkowo w każdej z wydzielonych części plafonu mniejsze, prostokątne płyciny w ramach z astragalu. W tylnej ścianie sieni arkada o łuku odcinkowym. Pod jej podłuczem, w dwóch miejscach, dekoracja sztukatorska w stylu secesji — kobiece głowy z falującymi włosami, stylizowane na głowę Meduzy. Nad nimi półrozety i skrajnie — pary zgeometryzowanych rozet. Pod głowami listwy z małymi frędzlami, flankowanymi przez pasy draperii z dużymi frędzlami. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Podniebia schodów zdobione dekoracją sztukatorską w stylu secesji i neoklasycyzmu. Dekorowane listwami wykreślającymi prostokątne płyciny. Listwy przewiązane kwadratowymi przewiązkami z kolistymi medalionami lub z ornamentem w formie spirali. W dolnej części każdej płyciny (na podniebiu) wyprowadzona z narożnych plakietek szeroka listwa z wklęsłymi, bocznymi spływami. W niej umieszczona wgłębna płycina zamknięta u dołu ostrołucznie, wypełniona popiersiem kobiety w sukni z secesyjną lamówką. Kobieca głowa ujęta stylizowaną koroną włosów złożoną z płatków kwiatów(?). Przy dolnej części twarzy stylizowane pęki kwiatów (jak kolczyki) i niżej — zwisy z płatków. Górne części płyciny na podniebiach biegów schodów zdobione parami listew i nałożonymi na nie owalnymi wieńcami z płatków kwiatów. Na sufitach nad podestami schodów listwy z czterema narożnymi przewiązkami. Na niektórych — niewielkie rozety.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady, obie płyciny z przedstawieniami;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów z konstrukcją zadaszenia jednego z nich;
— sztukaterie w sieni oraz w klatce schodowej.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się odtworzenie form pilastrów i belkowania wieńczącego fasadę, według wzoru z elewacji bocznej. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

· ul. Chojnowska 145 (fot. 50)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1907–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa, komponowana asymetrycznie, z balkonami w osi środkowej i sąsiedniej. Obie osie wyróżnione także artykulacją oraz trójkątnym szczytem. Cokół licowany cegłą, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Nad przyziemiem i I piętrem profilowane gzymsy (z ceramicznymi obdaszkami). Pomiędzy oboma gzymsami oraz pomiędzy gzymsem nad I piętrem a profilowanym gzymsem koronującym lizeny wydzielające osie okienne oraz akcentujące naroża fasady. Boki szczytu ujęte profilowanymi ramami. Fasada zdobiona dodatkowo dekoracją ornamentalną i przedstawieniami figuralnymi. Pod gzymsem I piętra roślinny fryz, a wzdłuż skrajów lizen wydzielających oś środkową i sąsiednią zwisy z kwiatowych pąków.

Otwór wejściowy w osi elewacji, prostokątny. Nad nim odrębne nadświetle, w dolnej części prostokątne, zamknięte trójbocznie. Otwór wejściowy (od połowy) i nadświetle ujęte wspólnym, tynkowym obramieniem złożonym z odcinków dekorowanych tynkowych pasów. Nadproże portalu zdobione wicią akantu oraz tarczą herbową z historycznym, nowożytnym herbem Legnicy. Tarcza przedzielona ukośną wstęgą, wypełniona mobiliami herbowymi: wizerunkiem heraldycznego lwa z kluczem i przedstawieniem bram miejskich. W górnej części węgarów portalu wizerunki żołnierzy w nowożytnych zbrojach, z tarczami z częściowo nieczytelnymi mobiliami herbowymi. Portal zwieńczony profilowanym gzymsem wyłamanym od góry. Okna w elewacji prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. Tylko okulus w szczycie ujęty girlandą z liści laurowych. Między oknami I i II piętra dwie wgłębne, prostokątne płyciny z przedstawieniem tokujących głuszców i jedna — z przedstawieniem ptaka wijącego gniazdo. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Zachowane oryginalne, kute balustrady balkonów o geometrycznym rysunku, z barierkami. Balkon w partii I piętra zadaszony. Nakryty dachem pulpitowym zespolonym z balustradą balkonu kutymi słupkami.

Elewacja tylna budynku bez dekoracji.

Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Wydłużona sień z drewnianymi schodami wyrównawczymi połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami, zdobionym sztukateriami w stylu neobaroku i neoklasycyzmu. Strop i fasety dzielone dwoma gurtami ujętymi listwami z plecionki. Środkowa, największa część stropu zdobiona prostokątnym plafonem z wklęsłymi narożnikami, ożywionym owalną rozetą. Boczne części lustra sufitu gładkie. Skraje lustra sufitu wydzielone listwami przerwanymi przez gurty. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Podniebia schodów zdobione dekoracją sztukatorską w stylu neoklasycyzmu. Dekorowane listwami wykreślającymi prostokątne płyciny z narożnymi przewiązkami. W dolnych częściach płycin medaliony z kobiecymi popiersiami w profilu, ujęte od góry roślinnymi girlandami związanymi kokardami. Dekoracja wykonana według jednego wzoru. Górne części płycin na podniebiach schodów zdobione pojedynczymi listwami i nałożonymi na nie wieńcami z motywów roślinnych. Na sufitach nad podestami schodów płyciny wydzielone listwami z przewiązkami oraz zdobione podobnymi wieńcami jak podniebia biegów schodów.

Stan zachowania:
— dobry

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz drzwi wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów z konstrukcją zadaszenia jednego z nich;
— sztukaterie w sieni oraz w klatce schodowej.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się rewaloryzację wystroju fasady i odtworzenie jej oryginalnej kolorystyki. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 147 (fot. 51)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1907–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzm łączonego z neobarokiem). Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 6-osiowa, komponowana symetrycznie, z balkonami w dwóch osiach, w partii I i II piętra. Cokół licowany cegłą, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Fasada w partii przyziemia i I piętra gładka. Nad I piętrem stylizowane belkowanie z fryzem zdobionym motywem winorośli i profilowanym gzymsem (z ceramicznym obdaszkiem). Na poziomie II i III piętra lizeny wielkiego porządku, skrajne oraz wydzielające dwie środkowe osie. Lizeny połączone dekoracyjnym szlakiem z wicią akantu. Powyżej pięcioboczny szczyt z bokami ujętymi profilowaną ramą. Pozostałe części fasady zwieńczone odcinkami profilowanego gzymsu koronującego. Otwór wejściowy w jednej ze środkowych osi elewacji, prostokątny, bez obramienia. Osłonięty trójspadowym daszkiem z ceramicznym pokryciem, opartym na murowanych, dekorowanych wspornikach. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe z nadświetlem, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Zdobione dekoracją płycinową oraz dwiema płycinami z przedstawieniem orła walczącego z wężem. Nad drzwiami odcinkowy naczółek wcinający się w prostokątne nadświetle, zdobiony płyciną z naturalistycznymi motywami roślinnymi. Naczółek zwieńczony profilowanym gzymsem połączonym skrajnie z odcinkami gzymsu nad skrzydłami drzwi. W nadświetlu oryginalne przeszklenie (szkło bezbarwne, fakturowe). W elewacji okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w szczycie dwa małe okna skośnie ścięte. Okna bez obramień. Między oknami przyziemia i I piętra w skrajnych osiach popiersia mężczyzn w antykizujących hełmach (w otoczeniu roślinnych wieńców). W środkowych osiach, na poziomie II i III piętra okna umieszczone w płytkich, prostokątnych blendach. Między oknami dwie prostokątne płyciny z kartuszami w stylizowanych roślinno-okuciowych obramieniach zdobionych maszkaronami. W polach kartuszy wyobrażone narzędzia związane z zawodem architekta i budowniczego. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Zachowane oryginalne, kute balustrady balkonów o geometrycznym rysunku, z barierkami. Balkon w partii I piętra zadaszony. Nakryty dachem pulpitowym zespolonym kutymi słupkami z balustradą balkonu.

Elewacja tylna budynku bez dekoracji.

Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z ceramiczną posadzką z dwubarwnych płytek oraz z drewnianymi schodami wyrównawczymi. Połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami, zdobionym sztukateriami w stylu neobaroku i neoklasycyzmu. Lustro stropu wydzielone profilowaną listwą, zdobione w centrum plafonem ze ściętymi narożnikami, ujętym ramą w formie szlaku kół. Fasety dekorowane kanelowanymi, prostokątnymi płycinami rozdzielonymi kartuszami. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów oraz konstrukcja zadaszenia jednego z balkonów;
— sztukatorski wystrój sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się rewaloryzację wystroju fasady (z zachowaniem zróżnicowania faktur tynku) i — odtworzenie jej oryginalnej kolorystyki. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 149 (fot. 52)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1910–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem). Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 6-osiowa, komponowana symetrycznie, z 2-osiową częścią środkową nieco podwyższoną, wprowadzoną w partię dachu i nakrytą trójpołaciowym dachem. Ponadto w dwóch osiach elewacji, w partii I i II piętra balkony. Cokół licowany cegłą, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Przyziemie częściowo gładkie, częściowo zdobione pasowym boniowaniem (na wysokości okien). Zwieńczone słabo profilowanym gzymsem. W partii I i II piętra podział ramowy o różnej szerokości lizen, wydzielający prostokątne, wydłużone blendy z osiami okiennymi. Nad podziałem ramowym, nad II piętrem (i nad parami skrajnych osi), odcinki profilowanych gzymsów. Na gzymsach tych oparty kolejny podział ramowy w partii III piętra ujmujący prostokątne blendy z parami okien, zwieńczony odcinkami profilowanego gzymsu koronującego. Inaczej komponowane podwyższone centrum fasady. Nad II piętrem pomiędzy odcinkami gzymsów szereg prostokątnych płycin (w układzie horyzontalnym) z motywami rozet oraz wici i liści akantu. Nad szeregiem tych płycin prostokątna, gładka rama (przedzielona w górnej części), obejmująca parę okien III piętra oraz cztery małe okna w partii dachu. Centralna, podwyższona część fasady zwieńczona profilowanym gzymsem.

Otwór wejściowy w jednej ze środkowych osi elewacji, prostokątny, ze ściętymi ukośnie i profilowanymi węgarami. Węgary podkreślone gładkimi listwami połączonymi z gładkimi pasami tynku w partii przyziemia. Drzwi drewniane dwuskrzydłowe z nadświetlem, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Zdobione dekoracją płycinową oraz dwiema płycinami z przedstawieniem lwa. Nad drzwiami odcinkowy naczółek wcinający się w prostokątne nadświetle, zdobiony rozetą. Naczółek zwieńczony profilowanym gzymsem połączonym skrajnie z odcinkami gzymsu nad skrzydłami drzwi. W nadświetlu oryginalne przeszklenie. W elewacji okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w partii przyziemia oraz I–II piętra z podokiennikami, ale bez obramień. Pod oknami I piętra prostokątne, wgłębne płyciny, między oknami I i II piętra prostokątne płyciny z dekoracją ornamentalną. Jedna z płycin zdobiona dekoracją stylizowaną na heraldyczną. Prostokątna tarcza z zaokrąglonymi narożami ujęta girlandami z liści laurowych i owoców. Pole tarczy dzielone wstążkami, zdobione stylizowanymi mobiliami herbowymi. Na dwóch pozostałych płycinach ornamentyka w formie wici akantu oraz wazonów z owocami i kwiatami. Ponad oknami II piętra (w parach skrajnych osi) szlaki z motywu prostokąta. Okna III piętra w parach skrajnych osi w obramieniach listwowych z poszerzoną dolną listwą. Okna w centrum fasady w partii III piętra oraz okna w partii dachu bez obramień. Pomiędzy nimi wydłużona, prostokątna płycina z dekoracją ornamentalną. W jej polu heraldyczny orzeł z rozpostartymi skrzydłami, stojący na kolumnie (umieszczonej pomiędzy oknami). Zza kolumny wyprowadzone gałązki laurowe, a na skrzydłach orła zawieszone girlandy z liści laurowych i owoców lub kwiatów. Zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi, dekorowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Zachowane oryginalne, kute balustrady balkonów o geometrycznym rysunku, z barierkami.

Elewacja tylna budynku bez dekoracji.

Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z ceramiczną posadzką z dwubarwnych płytek oraz z drewnianymi schodami wyrównawczymi. Połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami, zdobionym sztukateriami w stylu secesji i neoklasycyzmu. Nad górną częścią ścian fasety wydzielone profilowaną ramą. Zdobione uproszczonymi motywami roślinnymi ujętymi parami stylizowanych liści tworzącymi zarys paraboli. U podstawy każdego ze zdobniczych elementów faset grupy kolistych medalionów umieszczone w listwie lustra stropu. Lustro stropu zdobione czworobocznym plafonem w profilowanym obramieniu. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Częściowo zachowane drzwi do mieszkań, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe.

Stan zachowania:
— dobry

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów;
— sztukatorski wystrój sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się rewaloryzację wystroju fasady i odtworzenie jej oryginalnej kolorystyki. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 151 (fot. 53)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1910–1912, postsecesja z elementami historyzmu (neoklasycyzmu).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 7-osiowa z balkonami w partii I i II piętra, zwieńczona trójkątnym szczytem nad trzema środkowymi osiami. Cokół elewacji licowany cegłą, pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku. Przyziemie i I piętro pokryte pasowym boniowaniem z profilowanym gzymsem. Na gzymsie nad I piętrem i w centrum elewacji posadowiony odcinek belkowania z cokołami i segmentami uproszczonej balustrady tralkowej. Na nim oparte lizeny wielkiego porządku wydzielające trzy środkowe osie okienne. Fasada zwieńczona profilowanym gzymsem, a jej trójkątny szczyt ujęty profilowaną ramą.

Otwór wejściowy w osi elewacji, prostokątny, w obramieniu w formie podciętych bocznych, tynkowych listew przechodzących w trójkątny naczółek ze skrajną opaską. W polu szczytu owalny, ślepy okulus z motywem rozety oraz girlanda roślinno-kwietna. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Zdobione dekoracją płycinową oraz dekoracją roślinną. Nad drzwiami trójkątny naczółek zdobiony płyciną, wcinający się w prostokątny otwór nadświetla. Zwieńczony profilowanym gzymsem przechodzącym skrajnie w profilowany gzyms nad skrzydłami drzwi. W elewacji okna bez obramień, w fasadzie prostokątne, dwuskrzydłowe. W szczycie trójdzielne okno termalne. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Zachowane oryginalne, kute balustrady balkonów o geometrycznym rysunku, z barierkami, zdobione motywem draperii.

Elewacja tylna budynku bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z posadzką ceramiczną z dwubarwnych płytek oraz z drewnianymi schodami wyrównawczymi. Połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami zdobionym sztukateriami w stylu neoklasycyzmu. Fasety wydzielone profilowanymi ramami, dekorowane roślinnymi girlandami, i w miejscu ich podwieszenia — uproszczonymi palmetami. Lustro stropu zdobione prostokątnym plafonem w profilowanym obramieniu. W tylnej ścianie sieni drzwi wewnętrzne z nadświetlem, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Przy podestach klatki schodowej zachowane drzwi WC, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe: balustrady balkonów;
— sztukaterie w sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się rewaloryzację wystroju fasady i odtworzenie jej oryginalnej kolorystyki. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 153 (fot. 54)

Narożna kamienica czynszowa, wzn. w latach 1907–1912, postsecesja z elementami historyzmu (uproszczonego neoklasycyzmu łączonego z neobarokiem).

Mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie litery V ze ściętym narożem, nakryta dachami dwuspadowymi. Kamienica stanowi

Fasada 6-osiowa powiązana kompozycyjnie z fasadą domu nr 151. Elewacja ze skrajnymi, jednoosiowymi, podwyższonymi ryzalitami pozornymi oraz z balkonem w jednej ze środkowych osi. Cokół licowany cegłą, zaopatrzony w profilowany gzyms cokołowy. Pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku: boniowanie przyziemia i I piętra, usytuowane skrajnie odcinki profilowanego gzymsu nad I piętrem, uproszczone belkowanie (z okienkami podstrysza) nad główną częścią elewacji. Skrajne ryzality pozorne z artykulacją tylko w partii przyziemia (z ceglanym cokołem, gzymsem cokołowym, boniowaniem i odcinkiem gzymsu nad przyziemiem). Zwieńczone szczytami falistymi ze skrajnymi sterczynami. Ścięty narożnik kamienicy (z cokołem, gzymsem cokołowym i gzymsem nad przyziemiem) wyższy od skrajnych ryzalitów pozornych fasady i zwieńczony niskim szczytem trapezowym. Otwór wejściowy w jednej ze środkowych osi, zamknięty łukiem odcinkowym, bez obramienia, zaakcentowany kluczem, elementem boniowania elewacji. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe, w stylu secesji, pierwotnie częściowo przeszklone. W elewacji okna zaopatrzone w parapety z zielonej cegły klinkierowej, w większości prostokątne, dwuskrzydłowe. W jednym ze skrajnych ryzalitów okna trójskrzydłowe. W przyziemiu zamknięte łukiem odcinkowym, zaakcentowane trapezowym kluczem, elementem boniowania. Podobne klucze nad oknami I piętra, w głównej części elewacji. Okna II i III piętra w listwowych obramieniach połączonych z listwami wydzielającymi osie oraz prostokątne gładkie płyciny międzyokienne. Okna w skrajnych ryzalitach oraz w ściętym narożniku bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i stałymi, profilowanymi ślemionami. W polach szczytów skrajnych ryzalitów pary okien podstrysza. W polu szczytu ściętego naroża kolisty okulus. Balustrada balkonu (z barierką) w partii II piętra kuta, o prostym rysunku geometrycznym.

Elewacja boczna od strony ul. Torowej 7-osiowa, komponowana jak fasada. Podobne wystrój (za wyjątkiem boniowania), kształty i rozkład okien (bez obramień).

Elewacje tylne bez dekoracji. Elewacja boczna skrzydła budynku przy ul. Torowej bez otworów i artykulacji, tynkowana.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z posadzką z lastriko oraz ze schodami wyrównawczymi z okładziną z lastriko. Połączona z klatką schodową w tylnym trakcie oraz z przechodem. Przednia część sieni nakryta sufitem z fasetami zdobionym sztukateriami w stylu neoklasycyzmu. Fasety wydzielone profilowanymi ramami, dekorowane roślinnymi girlandami, i w miejscu ich podwieszenia — uproszczonymi palmetami. W tylnej ścianie sieni drzwi wewnętrzne z nadświetlem, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Klatka schodowa w tylnym trakcie. Schody drewniane, dwubiegowe, powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, z toczonymi słupkami oraz z profilowaną poręczą. Przy podestach klatki schodowej zachowane drzwi WC, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— sztukaterie w sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rekompozycji wystroju fasady, odtworzyć oprawę okien II i III piętra oraz odnowić i ponownie przeszklić drzwi frontowe. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Chojnowska 157

patrz — ul. Lwowska 2–4.

· ul. Chojnowska 160 (fot. 55-56)

Dom dla głuchoniemych (Taubstummen-Heim) i budynki gospodarcze. Zespół obiektów obecnie nie użytkowany. Wzniesiony w trzech etapach. W r. 1912 została zbudowana większa część głównego budynku (na planie litery L, z bocznym pawilonem) utrzymana w stylu postsecesji z elementami klasycyzmu i baroku[52]. Następnie w latach 1912–1925 wzniesiono budynki gospodarcze w stylu neoklasycystycznego, śląskiego budownictwa wiejskiego z 1 poł. XIX w. Połączono je, w duchu budownictwa wiejskiego, bramą. Zbudowano też na terenie zespołu wolnostojący, neoklasycystyczny pawilon. Następnie, po r. 1925 dostawiono do głównego budynku zachodnie skrzydło dzięki czemu otrzymał on plan podkowy. Nowe skrzydło w stylu rodzimym (Heimatstil) upodobniono formalnie do starszej części domu. Po 1945 zespół zajęty przez Armię Czerwoną i częściowo przebudowany.

Zespół budynków wzniesiono na prostokątnej w zarysie działce siedliskowej znajdującej się w ramach większej działki o kształcie nieregularnego trapezu, ok. 1934 r. urządzonej parkowo jako teren rekreacyjny. Po 1945 znacznie przekształconej.

Budynek główny (1907–1912, po 1925), mur., tynk., podpiwniczony, dwukondygnacyjny z trzykondygnacyjnymi skrajnymi skrzydłami, na planie podkowy, z pawilonem dobudowanym do skrzydła wschodniego. Nakryty dachami dwuspadowymi z łamanymi połaciami (pseudomansardowymi) i dachem dwuspadowym. Elewacje budynku tynkowane, z wystrojem wykonanym w tynku.

Fasada

Złożona z elewacji dwukondygnacjowej, środkowej części budynku oraz z frontowych i dziedzińcowych elewacji jego trzykondygnacjowych skrajnych skrzydeł. Elewacja środkowej części budynku kilkuosiowa, zwieńczona gładkim fryzem (na poziomie nadproży okien), osłonięta wysuniętym okapem dachu. W elewacji okna z podokiennikami, prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. W dolnej części łamanej połaci dachu okna dachowe. Wykonane w konstrukcji drewnianej, zwieńczone falistymi naczółkami, i kryte zasłoniętymi przez te naczółki daszkami. W górnej części łamanej połaci dachu facjaty dwuosiowe, drewniane, osłonięte dachami trójspadowymi. Elewacja frontowa skrajnego skrzydła wschodniego szczytowa, zwieńczona pięciobocznym szczytem. Trójosiowa z oknami I i II piętra umieszczonymi w prostokątnych blendach. Zdobiona między oknami I i II piętra kolistymi rozetami. Elewacja zwieńczona (na poziomie nadproży okien II piętra) pasowym fryzem zdobionym motywem meandra i szlakiem w formie pseudogzymsu. Powyżej obdaszek z wysuniętym okapem. W boki szczytu wcięte skrajnie dwa odcinki gzymsu (na linii załamania połaci dachu). W elewacji skrzydła okna z podokiennikami, trójskrzydłowe, bez obramień. W przyziemiu zamknięte łukiem koszowym, a w partii I i II piętra prostokątne. W szczycie elewacji szereg ośmiu wąskich, wydłużonych, prostokątnych okien bez obramień. Powyżej spłaszczone okno termalne. Do elewacji dostawiona jednoosiowa, dwukondygnacjowa, trójosiowa przybudówka (z czteroosiowym oknem werandy na piętrze) nakryta dachem dwupołaciowym z ceramicznym pokryciem. W przyziemiu przybudówki otwór wejściowy o łuku pełnym, bez obramienia. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, z nadświetlem, ramowo-płycinowe z wypełnieniem z wąskich desek. Nad drzwiami wgłębna, prostokątna płycina wypełniona kartuszem w stylizowanej chrząstkowo-roślinnej oprawie. Elewacja dziedzińcowa skrajnego skrzydła wschodniego dwuosiowa, zwieńczona jak frontowa elewacja skrzydła, ożywiona dwukondygnacjową, trójosiową przybudówką (z przeszkloną werandą na piętrze), nakrytą dachem dwupołaciowym z ceramicznym pokryciem. Elewacja przybudówki dzielona profilowanym gzymsem pod oknami I piętra i zwieńczona drewnianym gzymsem. Zdobiona małymi, trapezowymi plakietkami z wizerunkami putt otoczonych ornamentem roślinnym. Plakietki umieszczone pomiędzy przyłuczami okien przyziemia, trójskrzydłowymi, o łuku półkolistym. Powyżej dachu przybudówki, w partii II piętra skrzydła dwa prostokątne, (dwu- i trójskrzydłowe) okna. Rozmieszczone w dużym rozstawie i mijankowo w stosunku do okien w elewacji przybudówki. Mijankowo w stosunku do nich usytuowana facjata, umieszczona przy załamaniu połaci dachu, dwuosiowa, drewniana, osłonięta dachem trójspadowym. Nad nią, w górnej części połaci dachu, okno powiekowe. Elewacja frontowa skrajnego skrzydła zachodniego, szczytowa, zwieńczona trójkątnym szczytem. Dwuosiowa z oknami I i II piętra umieszczonymi w dwóch prostokątnych blendach. Zwieńczona uproszczonym belkowaniem z wklęsłym, gładkim fryzem, gzymsem koronującym z obdaszkiem. Boki szczytu ujęte profilowaną ramą. Okna z podokiennikami, trójskrzydłowe, bez obramień. W przyziemiu zamknięte łukiem koszowym, w partii I i II piętra okna prostokątne. W szczycie elewacji skrzydła umieszczone w szeregu trzy dwuskrzydłowe okna zamknięte łukiem pełnym. W górnej części szczytu para małych prostokątnych okien.

Elewacja wschodnia, boczna skrajnego skrzydła wschodniego

Z asymetrycznie usytuowanym jednoosiowym, pięciokondygnacjowym ryzalitem pozornym, częściowo zasłoniętym (wraz z północną częścią elewacji) dwukondygnacjowym pawilonem. Ryzalit (z oknami klatki schodowej) z zaznaczonym cokołem, dzielony na poziomie III i IV piętra pionowymi listwami. Zwieńczony profilowanym gzymsem oraz naczółkiem o łuku odcinkowym ujętym profilowaną ramą. W przyziemiu ryzalitu pozornego prostokątny otwór wejściowy i obok prostokątne, dwuskrzydłowe okno. Powyżej w kolejności ku górze: okno trójskrzydłowe o łuku pełnym, okno prostokątne, dwuskrzydłowe oraz — dwa rzędy prostokątnych, wąskich jednoskrzydłowych okien rozdzielonych wspomnianymi powyżej pionowymi listwami. Z okien tych dolne wydłużone, górne zbliżone kształtem do kwadratu. W naczółku ryzalitu owalny okulus. Okna w ryzalicie bez obramień. Większa część południowej partii elewacji bezokienna. W niej jedno prostokątne okno w przyziemiu (przy południowym narożniku elewacji) oraz jedna, skrajna oś okienna (obok ryzalitu). W osi tej, w przyziemiu dwuskrzydłowe, prostokątne okno umieszczone w szerszej niszy, flankowane dwoma filarami z uproszczonymi głowicami. Powyżej dwa prostokątne okna trójskrzydłowe bez obramień. Obie boczne części elewacji zwieńczone odcinkami pasowego fryzu zdobionego motywem meandra i pseudogzymsem (pod wysuniętym okapem dachu). W dolnej połaci dachu, przy jej załamaniu dwie facjaty flankujące górną część ryzalitu pozornego, dwuosiowe, drewniane, osłonięte dachami trójspadowymi.

Elewacja zachodnia, boczna skrajnego skrzydła zachodniego

Pięcioosiowa, zwieńczona uproszczonym belkowaniem z gładkim fryzem (na poziomie nadproży okien II piętra) i z wąskim gzymsem koronującym pod wysuniętym okapem dachu. Okna z podokiennikami, bez obramień. W przyziemiu trójskrzydłowe, zamknięte łukiem koszowym, w partii I i II piętra okna prostokątne. W czterech osiach okna trójskrzydłowe, w jednej jednoskrzydłowe. Nad trzema środkowymi osiami, w połaci dachu trzy jednoosiowe lukarny z prostokątnymi oknami, nakryte dachami trójspadowymi.

Tylna, południowa elewacja budynku

Złożona z sześcioosiowej elewacji dwukondygnacjowej środkowej części budynku oraz z — tylnych elewacji jego trzykondygnacjowych skrajnych skrzydeł. Elewacja środkowej części budynku z asymetrycznie usytuowanym, jednoosiowym pionem klatki schodowej, podwyższonym do poziomu czwartej kondygnacji, wprowadzonym w połać dachu, nakrytym dachem trójspadowym. Elewacja z cokołem i gzymsem cokołowym, zwieńczona gładkim fryzem (na linii nadproży okien I piętra) przerwanym przez pion klatki schodowej. Nad fryzem wysunięty okap dachu. W pionie klatki schodowej prostokątny otwór wejściowy. Okna z podokiennikami, prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. W osiach elewacji, w połaci dachu, jednoosiowe facjaty z dachami trójspadowymi. Tylna elewacja skrajnego skrzydła zachodniego, szczytowa, rozwiązana jak jego elewacja frontowa. Tylna elewacja skrzydła wschodniego, szczytowa, zwieńczona pięciobocznym szczytem. Trójosiowa z oknami I i II piętra umieszczonymi w prostokątnych blendach. Między oknami I i II piętra dodatkowo koliste rozety. Elewacja zwieńczona (na poziomie nadproży okien II piętra pasowym fryzem zdobionym szlakiem z motywu meandra i profilowanym pseudogzymsem. Nad fryzem wysunięty okap obdaszka. Okna z podokiennikami, bez obramień. W przyziemiu zamknięte łukiem koszowym, a w partii I i II piętra prostokątne. W prawej, skrajnej osi okna trójskrzydłowe, w pozostałych — dwuskrzydłowe. W szczycie elewacji cztery wąskie, prostokątne okna bez obramień. Powyżej spłaszczone okno termalne.

We wszystkich oknach w elewacjach budynku stolarka drewniana, z profilowanymi słupkami, z profilowanymi, stałymi ślemionami oraz z charakterystycznym kwaterowym podziałem skrzydeł okien.

Dachy budynku z pokryciem ceramicznym. Połacie dachu ożywione facjatami.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny elewacji budynków;
— wykrój i układ otworów, oryginalna stolarka drzwiowa i okienna;

— kute elementy metalowe — barierka balustrady loggii pawilonu przy budynku głównym;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym stolarka drzwi wewnętrznych.

Budynek kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków.

Ulica Działkowa

Dänemarkstrasse (1867–1945), Działkowa (od 1946).

W XVIII w. z Przedmieścia Chojnowskiego do Ulesia i innych wsi na północny zachód od Legnicy prowadziła lokalna droga. Biegła ul. Franciszkańską (na terenie przedmieścia) i następnie przez położoną niepodal niewielką osadę Dänemark (ul. Działkowa). Osada ta zasiedlona w końcu XVIII w. przez 9 wolnych chałupników, łącznie przez 60 osób, należała do domeny królewskiej i administrowana była przez izbę skarbową w Legnicy[53]. Już w XVIII w. wieś Dänemark łączyła się przestrzennie z Przedmieściem Chojnowskim, a w 1809 r. została przyłączona do miasta i dostała prawa miejskie[54]. Główna część zabudowanego siedliska wsi znajdowała się ok. poł. XVIII w. po zachodniej stronie traktu, na wysokości obecnych numerów 42–58, a dwie pojedyncze zagrody usytuowane były w okolicy obecnych numerów 29–31. Inny nieco był wówczas przebieg odcinka drogi łączącej wieś i ul. Franciszkańską, a ponadto istniało drugie, dodatkowe połączenie wsi z ul. Chojnowską. W latach 20. XIX w. wytyczono je na nowo. Tak powstał obecny południowy odcinek ul. Działkowej, na wysokości dzisiejszych numerów 1–9 i 12–32. Ulica Działkowa w pełni wykształciła się. Od zachodu łączyła się z polnymi drogami, biegnącymi wzdłuż dawnych rozłogów.

Do lat 20. XIX w. nie zmienił się zasięg zabudowy na terenie historycznego siedliska wsi. Znajdowały się tu małe zagrody o nieregularnych układach i domy szerokofrontowe. W latach 20. XIX w. istniały też nieliczne budynki u zbiegu ul. Działkowej i Franciszkańskiej. Ten stan rzeczy trwał w 3 ćw. XIX w., mimo przynależności dawnej osady do miasta. Nadal przy ul. Działkowej dominowała systematycznie modernizowana zabudowa wiejska, jak np. zagrody 9, 23–31, 38, 42). Dopiero w 4 ćw. XIX w. wprowadzano przy ul. Działkowej zabudowę miejską, wypełniając nią puste parcele. I tak do ok. 1877 r. wypełniono częściowo wolnostojącymi domami południowy odcinek ulicy Działkowej, od strony ul. Chojnowskiej. Wzniesiono też otoczoną ogrodem willę (nr 32), domy nr 44, 48, 50 oraz budynki na miejscu obecnych kamienic nr 54–58. Do 1899 r. zabudowano niemal całą zachodnią pierzeję południowego odcinka ul. Działkowej, za wyjątkiem środkowych parcel. Wznoszono też pojedyncze budynki mieszkalne lub gospodarcze w głębi działek. Kolejne domy miejskie budowano przy ul. Działkowej w latach 1900–1907 (nr 11-15, 33-37, 54-58), ok. 1915 (nr 43) oraz w r. 1927 (nr 12–20). Z wszystkich tych budynków tworzono zwartą zabudowę nowych kwartałów.

Obecna zabudowa ulicy tworzona jest przez budynki reprezentujące standardowe budownictwo wiejskie (nr 9, 27, 38, 42), budownictwo wernakularne 4 ćw. XIX w., głównie w stylu neoklasycyzmu (nr 23, 29–31, 34, 44, 46, 48, 50) oraz przez typowe budownictwo miejskie, kształtowane w stylach: historyzmu 4 ćw. XIX w. (nr 22, 30, 32, 36, historyzmu początku XX stulecia (nr 11, 13, 15, 33, 35, 37, 43, 54, 56, 58) oraz stylu rodzimego (Heimatstil) z elementami historyzmu i art deco (nr 12–20).

· ul. Działkowa 1 (fot. 57)

Około 1877 r. działka sąsiadowała z parcelami z małymi zagrodami, i była zabudowana podobnie jak obecnie. Stały na niej trzy budynki zestawione ze sobą na jednej osi.

Z nich zachowały się dwa skrajne budynki, frontowy (nr 1) i dom (nr 1a). Oba nakryte dachami dwuspadowymi.

Dom nr 1 wzn. w 4 ćw. XIX w., w duchu budownictwa. Przebudowany na pocz. XX w. (licówka cokołu, schody zewnętrzne z kutą, secesyjną balustradą) oraz przebudowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych. Na przełomie XIX i XX w. przełożono dach.

Budynek usytuowany kalenicowo, murowany, tynkowany, na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Elewacja frontowa, zachodnia czteroosiowa z ceglanym cokołem. Dzielona nie profilowanym gzymsem nad przyziemiem, zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym z denticuli. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe bez obramień. Elewacja boczna, południowa z tynkowanym cokołem, zwieńczona trójkątnym szczytem. Dwuosiowa, z osią środkową i skrajną lewą. Elewacja bez artykulacji. W osi otwór wejściowy, wysoki, prostokątny, bez obramienia, poprzedzony jednobiegowymi schodami z kutą poręczą z elementami w stylu secesji. W otworze wejściowym drewniane drzwi z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową. Skrzydła drzwi dodatkowo ozdobione dwiema kolumnami na wysokich cokołach, jedną z trzonem gładkim i drugą z trzonem kręconym. W drzwiach zachowane oryginalna klamka i okucie zamka. Okna w elewacji bocznej jak w elewacji frontowej, bez obramień. Bez obramień także okna w szczycie, dwa prostokątne dwuskrzydłowe flankowane przez prostokątne okna jednoskrzydłowe oraz wyżej — okno termalne. Elewacja boczna północna bez otworów i artykulacji, zwieńczona trójkątnym szczytem. W oknach budynku częściowo zachowana drewniana stolarka okienna o podziale krzyżowym i ze stałymi ślemionami.

Stan zachowania budynku:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— drewniana, oryginalna stolarka drzwi frontowych;
— kute balustrady zewnętrznych schodów.

W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej zaleca się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 11 (fot. 58)

Narożna, z ul. Św. Wojciecha, kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r., historyzm (neorenesans północny łączony z neobarokiem). Przyziemie częściowo przebudowane w końcu XX w.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie litery V ze ściętym narożnikiem, nakryta dachami dwuspadowymi. Odrębne facjaty nad ściętym narożem budynku.

Fasada 5-osiowa, z dwiema osiami, środkową i sąsiednią zgrupowanymi. Elewacja w dolnej części tynkowana, w górnej licowana cegłą. Jednoosiowe, ścięte naroże budynku (z balkonami) zwieńczone jednoosiową facjatą z trapezowym szczytem. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, pasowe, przemienne boniowanie przyziemia (z boni gładkich i rustykowanych), połączone profilowane i pasowe gzymsy (ponad przyziemiem i pod oknami I–III piętra), skrajne, narożne, przemienne boniowanie (z boni gładkich i rustykowanych). Elewacja zwieńczona belkowaniem z fryzem częściowo gładkim, częściowo zdobionym astragalem i jajownikiem. Belkowanie to przerwane (na osiach narożnego boniowania) ozdobnymi wspornikami okapu dachu dekorowanymi astragalem, liściem akantu i motywem palmety. Na ściętym narożu budynku wsporniki okapu dachu łączone po dwa. Facjata wieńcząca ścięte naroże kamienicy licowana cegłą, flankowana bocznymi, tynkowanymi sterczynami z małymi wolutami i ze zwieńczeniami. Szczyt facjaty zdobiony rombem z szarej cegły, ujęty bocznie profilowaną ramą, zaopatrzony w ozdobne zwieńczenie w formie trapezowego naczółka z małym obeliskiem. Otwór wejściowy umieszczony w elewacji asymetrycznie i mijankowo w stosunku do osi okiennych. Prostokątny w profilowanym obramieniu. Drzwi ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, dwuskrzydłowe, ze stałym nadświetlem. Zdobione dekoracją płycinową oraz boniami diamentowymi. Drugi otwór wejściowy (do lokalności usługowych) w ściętym narożu budynku, prostokątny, obecnie bez obramienia. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. Okna przyziemia z podokiennikami i z opaskami z listwą. Pod oknami prostokątne płyciny z boniami diamentowymi. Okna I i II piętra w połączonych obramieniach tworzących system pionowej artykulacji fasady. Okna w opaskach, z prostokątnymi płycinami nad- i podokiennymi oraz z umieszczonymi na uproszczonych wspornikach stylizowanymi, profilowanymi trapezowymi naczółkami i gzymsami nadokiennymi. Płyciny różnie dekorowane: ceglaną licówką, dekoracją formie rombu i zestawionych z nim skrajnych płycin (w partii I piętra), rustykowaniem z pojedynczymi guzami (w partii II piętra). Trapezowe naczółki nad oknami I piętra z polami zdobionymi maszkaronami, zwieńczone ozdobnymi wazonami na postumentach. Naczółki te nałożone na gładkie płyciny podokienne okien II piętra, nad którymi profilowane gzymsy nadokienne i pseudokonstrukcyjne łuki. Łuki z ciemnej cegły z tynkowymi rustykowanymi klińcami i z kluczami (z boniami diamentowymi). Klucze połączone z pasowym gzymsem pod oknami III piętra, oprawionymi profilowanymi obramieniami. Powyżej odcinkowe, ceglane łuki konstrukcyjne (w licu ceglanej licówki) z tynkowymi, rustykowanymi kluczami. Klucze wprowadzone w partię architrawu belkowania wieńczącego fasadę. Podobnie jak otwory w fasadzie obramione otwory w ściętym narożu budynku, z tym że nad drzwiami balkonowymi w partii II piętra zamiast łuku z klińcami i kluczem — przerwany, półkolisty naczółek z motywem muszli w polu. W przerwanej części naczółka, na skraju muszli, kula na postumencie. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Balustrady balkonów dekoracyjne, kute zdobione uproszczonymi wiciami roślinnymi.

Elewacja boczna od strony ul. Św. Wojciecha 5-osiowa, kształtowana formalnie jak fasada.

Elewacja tylna bez dekoracji. W otworze wejściowym drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. W oknach klatki schodowej zachowane oryginalna stolarka okienna.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze stopniami wyrównawczymi, oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym. W otworze drzwi wewnętrzne, drewniane z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Sień nakryta stropem z fasetą. Faseta ograniczona gzymsami i szlakami, dzielona na segmenty konsolami z ornamentem okuciowym. W segmentach fasety także ornament okuciowy. Klatka schodowa w trakcie tylnym, Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, profilowaną poręczą i toczonymi słupkami. Przy podestach schodów drzwi WC, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute elementy metalowe — balustrady balkonów.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się przywrócenie boniowania na części elewacji przyziemia, ujęcie otworów lokalności usługowych profilowanymi, tynkowymi opaskami. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 12, 14, 18, 20 (fot. 59-64, [59], [60], [61], [62], [63], [64] )

Zespół budynków mieszkalnych przy ul. Działkowej 12–20 wzniesiony w r. 1927 według projektu architekta z Legnicy Konrada Beichta[55]. Zespół utworzony jako druga część kompleksu zabudowy zwanego Heimat (przy ul. Stefana Batorego, Krótkiej i Chojnowskiej)[56]. Domy przy ul. Działkowej 12–20 ujęte przestrzennie jako oprawa wjazdu na teren ogrodowo urządzonego podwórza.

Ogólna koncepcja urbanistyczna zespołu zabudowy przy ul. Działkowej oparta na nowoczesnej idei miasta-ogrodu oraz — na rozwiązaniach skodyfikowanych w barokowej, francuskiej architekturze rezydencjonalnej (cour d’honneur). Same budynki utrzymane w stylu rodzimym (Heimatstil) z elementami historyzmu (neorenesansu, neoklasycyzmu, neobaroku) oraz — z elementami art deco. Zastosowane identyczne lub podobne rozwiązania formalne jak w przypadku domów przy ul. Krótkiej i Stefana Batorego 4 (wykusze, sgrafittowa dekoracja, charakterystyczna kompozycja grup okien i stolarki drzwiowej). Oryginalne rozwiązanie — założenie malowanych, neorenesansowych stropów nad wcięciami elewacji bocznych skrzydeł założenia (nr 12 i 20).

Budynki remontowane w 4 ćw. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kompleks przy ul. Działkowej 12–20 założony na planie podkowy, utworzony z części środkowej o kubicznej bryle (nr 14, 18) oraz — z dwóch bocznych, prostopadłych skrzydeł (nr 12, 20) zwróconych szczytowo ku ulicy. Dziedziniec pomiędzy budynkami urządzony ogrodowo, przedzielony wzdłuż osi drogą prowadzącą do przejazdu i na wewnętrzne podwórze.

Skrzydło środkowe, nr 14–18

Budynek murowany, tynkowany, na planie prostokąta, czterokondygnacjowy z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem mansardowym przedzielonym na osi murem ogniowym. W dachu, szeregi trójkątnych lukarn, a nad elewacją tylną także prostokątne okna różnych rozmiarów (w partii mieszkalnego poddasza). Elewacje z ceglanym cokołem, zwieńczone gzymsem koronującym. W przyziemiu, wzdłuż środkowej osi budynku przepruty sklepiony kolebkowo, przestronny przejazd. Jego ściany licowane cegłą, z markowaniem kolistych medalionów.

Elewacja frontowa

Ośmioosiowa, ożywiona trzema podwyższonymi wykuszami. W osi elewacji brama przejazdu ujęta ceglanym obramieniem złożonym z uproszczonych pilastrów (z odbojnikami), wąskiej listwy ujmującej archiwoltę oraz z kompozycyjnej podstawy środkowego wykusza — nasuniętego na archiwoltę trapezowego naczółka ze skrajną listwą. Boczne otwory wejściowe (nr 14 i 18) zamknięte łukami pełnymi ujęte obramieniami listwowymi. W otworze wejściowym nr 14 drzwi z nadświetlem, jednoskrzydłowe, drewniane. Złożone z ruchomego skrzydła i z nieruchomej części futryny. Drzwi ramowo-płycinowe, przeprute wydłużonym przeszklonym otworem dzielonym na kwatery, obramionym, zamkniętym półkoliście. Drzwi rozczłonkowane stylizowaną, wąską półkolumną i listwą na skraju ruchomego skrzydła. W dolnej części otworu kuta, ozdobna krata w formie stylizowanej palmety, umieszczona na ozdobnej konsoli. W nadświetlu drzwi zgeometryzowana półrozeta. W otworze wejściowym nr 18 drzwi podobne do drzwi z wejścia nr 14, ale inaczej rozwiązany środkowy otwór. W dolnej części drzwi listwy z wolutami. Brak kraty. W elewacji okna prostokątne, we wgłębnych opaskach. W przyziemiu dwu- i trójskrzydłowe, rozmieszczone mijankowo w stosunku do okien wyższych kondygnacji, gdzie przeprute regularnie okna dwuskrzydłowe. W partii III piętra, w skrajnych osiach małe okna o łuku pełnym w profilowanych opaskach. Ściany w ich otoczeniu szalowane deskami. Z trzech podobnej wielkości wykuszy ożywiających elewację środkowy wykusz dwuosiowy (z oknami dwuskrzydłowymi, prostokątnymi i w partii III piętra — zamkniętymi półkoliście). Skrajne wykusze jednoosiowe (z oknami prostokątnymi, trójskrzydłowymi). Wykusze dzielone gzymsami (nad I piętrem, pod oknami II piętra). Zwieńczone gzymsami koronującymi i trójkątnymi szczytami. Okna w wykuszach bez obramień, w obramieniach listwowych (integralnych częściach sgrafitta) lub w opaskach. Ponadto elewacje wykuszy dekorowane bogatym sgrafittem o motywach roślinnych, geometrycznych, naśladujących ornamentykę renesansową i późnorenesansową. Kompozycja sgrafitt wykuszy stylizowana w duchu estetyki epoki, komponowana swobodnie, wzbogacana także nowoczesnymi motywami.

Elewacja tylna

Siedmioosiowa z centralnie usytuowaną bramą o łuku pełnym i z dwoma prostokątnymi otworami wejściowymi w skrajnych osiach. Układ okien komponowany. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe lub jednoskrzydłowe zespolone z termalnymi, rozmieszczane mijankowo lub w osiach. Górne okna klatek schodowych wprowadzone (po przerwaniu gzymsu koronującego elewację) w partię dachu. Brama ujęta ceglanym obramieniem złożonym z szerokich węgarów zwężających się uskokowo ku dołowi oraz — z trójkątnego naczółka ujętego skrajną listwą. Nad bocznymi otworami wejściowymi odcinki profilowanych gzymsów. Okna bez obramień, dwuskrzydłowe z profilowanymi podokiennikami. Nad oknami klatek schodowych profilowane gzymsy. W oknach klatki schodowej w lewej, skrajnej osi elewacji zachowane oryginalne barwne przeszklenie, w tym witrażowe.

Skrzydło boczne, południowe nr 12

Złożone z części głównej na planie wydłużonego prostokąta, trzykondygnacjowej, nakrytej dachem pulpitowym oraz — z części przedniej na planie kwadratu, czterokondygnacjowej, zwróconej szczytowo ku ulicy. Elewacje skrzydła z ceglanym cokołem.

Elewacja dziedzińcowa części głównej

Sześcioosiowa z asymetrycznym, trójbocznym, trapezoidalnym wcięciem, w którym prostokątny otwór wejściowy zwieńczony profilowanym gzymsem. Drzwi podobne do drzwi w otworach wejściowych w skrzydle środkowym (nr 14 i 18), ale bez nadświetla. Na ruchomym skrzydle drzwi kuta, ozdobna krata. Nad otworem wejściowym prostokątne okna klatki schodowej, powyżej okno termalne. W bocznych częściach wciętej partii fasady komponowane układy okien (dwóch prostokątnych i termalnego) bez obramień. W pozostałych częściach elewacji okna prostokątne, z podokiennikami i we wklęsłych opaskach. Podobnie obramione okna klatki schodowej. Elewacja zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym. Trapezoidalny w zarysie strop (nad wcięciem elewacji) zdobiony neorenesansową dekoracją w formie malowanych płycin i wici roślinnej.

Elewacja dziedzińcowa przedniej części skrzydła

Elewacja do poziomu II piętra bezokienna, na poziomie III piętra przepruta przez dwa trójkątne okna. Zwieńczona trzema małymi szczytami (w rzędzie). W dolnej części ozdobiona skrajnie usytuowanymi lizenami z bokami trzonów podkreślonymi ukośnymi listwami, Lizeny zwieńczone profilowanymi gzymsami. Na styku II i III piętra centralnie umieszczona dwuboczna nisza. Przed nią figura klęczącej kobiety ze sztucznego kamienia. Figura umieszczona na dwubocznej konsoli, osłonięta dwubocznym baldachimem krytym blachą. Przedni człon skrzydła zwieńczony z dwóch stron uskokowymi szczytami, nakryty dwuspadowym dachem.

Szczytowa elewacja przedniej części skrzydła

Zwrócona ku ulicy, czterokondygnacyjna, dwuosiowa z oknami prostokątnymi, trójskrzydłowymi w opaskach z ozdobnymi półkolami. W partii III piętra pary prostokątnych okien strychowych bez obramień. Elewacja zwieńczona uskokowym szczytem z trójkątnym zwieńczeniem. Szczyt przepruty trójdzielnym oknem termalnym w opasce.

Tylna elewacja skrzydła nr 12 bezokienna, tynkowana, bez dekoracji.

Skrzydło boczne północne nr 20

Rozwiązane identycznie jak skrzydło południowe (nr 12). W otworze wejściowym nr 20 drzwi jak w otworze wejściowym nr 12, ale współcześnie przekształcone. Brak kraty. Na elewacji części skrzydła od strony ulicy — pilastry, nisza i rzeźba identyczne jak na elewacji skrzydła południowego.

Sienie w budynkach wąskie, tunelowe, ze schodami wyrównawczymi i ścianami częściowo licowanymi cegłą klinkierową, sklepione kolebkowo. Schody w tylnych traktach, połączone z krótkimi przechodami, drewniane, dwubiegowe, powrotne. Balustrady drewniane z drewnianymi profilowanymi, giętymi poręczami, dzielone na segmenty. W segmentach motywy w formie stylizowanego sierpa lub dużej litery R. W miejscu słupków skraje balustrad wycinane z desek lub elementy z giętego drewna, wyprowadzone poniżej podniebii biegów. W oknach klatek schodowych częściowo zachowane: drewniana stolarka okienna o podziale kwaterowym oraz — relikty przeszklenia (szkło witrażowe, w tym fakturowe białe i barwione). Zachowane nieliczne oryginalne drzwi mieszkań.

W elewacjach reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna złożona z profilowanych słupków i stałych profilowanych ślemion. W oknach termalnych stolarka ze szprosami o promienistym układzie.

Nad elewacjami skrzydła środkowego oraz nad dziedzińcowymi elewacjami skrzydeł połacie dachu z pokryciem ceramicznym oraz z trójkątnymi lukarnami lub oknami powiekowymi.

Urządzony ogrodowo dziedziniec przedzielony drogą do przejazdu, wydzielony chodnikami wzdłuż budynków (dostępnymi przez kamienne schody). Od strony ulicy dziedziniec ograniczony niskim, murowanym, ceglanym ogrodzeniem z niskimi filarami oraz z odbojnikami. Kwatery ogrodowe obsadzone skrajnie żywopłotem. Przy ścianach bocznych skrzydeł oraz przy szerokich pilastrach na elewacjach przednich części tych skrzydeł — półkoliste stanowiska dla pnączy wydzielone kutymi kratami.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— układ przestrzenny zespołu i jego ogrodowe urządzenie;
— bryły budynków, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji, polichromia (relikty sgrafitt i polichromii wysuniętych okapów dachu;
— wykrój i układ otworów, relikty oryginalnej stolarki okiennej, stolarka drzwiowa;
— formy balustrad schodów, oryginalne przeszklenie okien;
— kute ogrodzenia ujmujące stanowiska dla pnączy, kute zdobnicze elementy drzwi frontowych.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Zaleca się renowację oryginalnego wystroju elewacji (na podstawie wyników stratygraficznych badań tynków) i — rekonstrukcję sgrafitt oraz polichromii na podstawie zachowanych ich reliktów oraz ikonografii[57]. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów. Zaleca się urządzenie (według projektu z 1927 r.) ogrodów na dziedzińcu zespołu mieszkaniowego przy ul. Działkowej 12–20 oraz na tyłach kompleksu zabudowy przy ul. Działkowej, Chojnowskiej, Krótkiej i Stefana Batorego.

Zespół mieszkalny kwalifikuje się do wpisu do rejestru zabytków jako część komponowanego kwartału zabudowy.

· ul. Działkowa 13 (fot. 65)

Kamienica czynszowa na narożu ulicy, wzn. ok. 1900 r., historyzm (neorenesans).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie nieregularnego pięcioboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada asymetrycznie załamana ze względu na konieczność dostosowania bryły budynku do zbiegu ulic Działkowej i Św. Wojciecha. Elewacja z ceglanym cokołem i takowym gzymsem cokołowym, wyżej tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku. W przyziemiu gładkie lizeny (pierwotnie boniowane?) wydzielające osie oraz boniowanie. Pod oknami I–III piętra profilowane gzymsy. Naroża fasady podkreślone przemiennym boniowaniem (z boni diamentowych i rustykowanych). Elewacja zwieńczona belkowaniem z gładkim fryzem i konsolami na jego tle, wspierającymi wysunięty okap dachu. Otwór wejściowy umieszczony w elewacji asymetrycznie, prostokątny, bez obramienia, zaakcentowany kluczem, elementem boniowania. Drzwi ze stałym nadświetlem, ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, dwuskrzydłowe, częściowo dawniej przeszklone. Zdobione dekoracją płycinową oraz motywami konsoli i maszkarona. Otwory w drzwiach zabezpieczone i zdobione kutymi kratami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. Okna przyziemia bez obramień, zaakcentowane jak otwór wejściowy. Okna I i II piętra w rozbudowanych, połączonych obramieniach kształtujących dodatkowy, pionowy podział elewacji. Okna I piętra w opaskach z listwą, z prostokątnymi płycinami nadokiennymi (z motywem rozety flankowanej przez dwie płyciny) oraz z naczółkami. Naczółki półkoliste (z motywem muszlowym w polu) lub trójkątne (z girlandą kwietną i wolutami w polu). Te ostatnie w osi z otworem wejściowym oraz w osi sąsiedniej. Naczółki okien I piętra nałożone na prostokątne płyciny podokienne okien II piętra. Okna tej kondygnacji w uszakowych obramieniach w formie litery T, ożywionych prostokątnymi płycinami z dekoracją podobną do dekoracji obramień okien I piętra. Naczółki nad oknami II piętra rozmieszczone odmiennie niż nad oknami I piętra. W osi z otworem i w sąsiedniej naczółki półkoliste, nad pozostałymi oknami trójkątne. Pola naczółków puste, wypełnione tynkiem nakrapianym. Okna III piętra w uszakowych obramieniach w formie litery T ozdobionych kluczami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej, stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kute kraty w drzwiach frontowych.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jej oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 15 (fot. 66 )

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1900–1903, historyzm (neorenesans północny).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa, w dolnej części tynkowana, w górnej licowana cegłą. Detal architektoniczny wykonany w tynku: pasowe, przemienne boniowanie przyziemia, profilowane gzymsy (ponad przyziemiem i pod oknami I–III piętra), wieńczące belkowanie z gładkim fryzem i ząbkami (pod wysuniętym okapem dachu). Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi elewacji, prostokątny, w opasce z profilowaną listwą ozdobioną kluczem. Drzwi ze stałym nadświetlem, ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem, dwuskrzydłowe. Zdobione dekoracją płycinową i rozetami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w środkowej osi trójskrzydłowe. Okna przyziemia z podokiennikami i obramieniami identycznymi jak oprawa otworu wejściowego. Ponadto pod oknami przyziemia małe, prostokątne płyciny z boniami diamentowymi i z małymi płycinami z wklęsłymi narożami. Okna i ich obramienia w partii I–III piętra ujęte jako element pionowej artykulacji fasady. W jej osi, pod oknem I piętra prostokątna płycina z boniami diamentowymi. Samo okno w obramieniu złożonym z mocno sfazowanych węgarów i nadproża, z prostokątnej płyciny wypełnionej trzema wklęsłymi, prostokątnymi płycinami oraz z półkolistego naczółka (na uproszczonych konsolach z boniami diamentowymi). Naczółek nałożony na gładką, prostokątną płycinę podokienną okna II piętra, ujętego uszakowym obramieniem w formie litery T, z kluczem. Powyżej prostokątna płycina nadokienna z dwoma boniami diamentowymi i trójkątny naczółek na konsolach z tryglifami. Także i ten naczółek nałożony na gładką, prostokątną płycinę podokienną okna wyższej kondygnacji, w tym przypadku okna III piętra. Okno to w obramieniu złożonym z mocno sfazowanych węgarów i nadproża oraz — z prostokątnej płyciny nadokiennej z dwoma rustykowanymi boniami. Pozostałe okna w poszczególnych kondygnacjach ujęte podobnymi obramieniami jak okna w osi fasady. Różnice: pod oknami I–III piętra brak płycin podokiennych. Ponadto na płycinach nadokiennych okien I piętra — bonie diamentowe, a powyżej trójkątne naczółki. Ponad oknami II piętra gzymsy nadokienne na konsolach i dekoracyjne, pseudokonstrukcyjne łuki z dwubarwnej cegły (z kluczami i skrajnymi klińcami). Podobne, ale większe łuki — nad oknami III piętra. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji, z podwyższonym pionem klatki schodowej.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze stopniami wyrównawczymi, oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym. W otworze drzwi wewnętrzne, drewniane z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Sień nakryta stropem zdobionym sztukateryjną rozetą. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, profilowaną poręczą i toczonymi słupkami. W oknach klatki schodowej zachowana oryginalna stolarka okienna o podziale krzyżowym i kwaterowym. Przy podestach schodów drzwi WC, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Zachowane też niektóre drzwi mieszkań, oryginalne, drewniane z nadświetlami.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 22 (fot. 67)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach ok. 1870–1877, historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, trzykondygnacyjna od frontu, czterokondygnacyjna w części tylnej. Kamienica na planie nieregularnego czworoboku z pionem klatki schodowej w elewacji tylnej, nakryta dachem dwuspadowym o równych połaciach.

Fasada 6-osiowa, z jednoosiowym, skrajnym ryzalitem pozornym, tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku, uzupełniony ceramicznym detalem architektonicznym wytworzonym fabrycznie. W tynku zrealizowane: cokół, pasowe boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem, pasowe boniowanie I piętra, część narożnego, przemiennego boniowania (wydzielającego także ryzalit pozorny) i dolna partia belkowania wieńczącego (z fryzem dekorowanym motywem liścia akantu). Z tynku wykonane też częściowo obramienia otworu wejściowego i okien. Natomiast: sowy na głowicach portalu, rustykowane bonie, płyciny pod oknami I piętra, ławy podokienne okien II piętra, płyciny nadokienne z naczółkami i gzymsami oraz konsole i gzyms koronujący — ceramiczne, wytworzone fabrycznie. Gzyms koronujący częściowo ceramiczny, częściowo obity deskami.

Otwór wejściowy umieszczony centralnie w pięcioosiowej części elewacji. Zamknięty łukiem odcinkowym. Ujęty skrajnie dwoma pilastrami ze stylizowanymi głowicami korynckimi (z wizerunkiem sowy), wspierającymi odcinek belkowania. Drzwi ze stałym nadświetlem, ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu, dwuskrzydłowe. Zdobione dekoracją płycinową i denticuli. Ponadto w skrajnym ryzalicie pozornym — oryginalna, prostokątna, drewniana witryna sklepowa z futryną z drzwiami. Futryna i drzwi ramowo-płycinowe. Drzwi z nadświetlem ozdobionym kutą kratą, jednoskrzydłowe, dekorowane boniami diamentowymi. Futryna drzwi z dekoracją płycinową. Na styku witryny sklepowej i futryny drzwi stylizowana konsola. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, W przyziemiu pary okien ze wspólnymi podokiennikami i z konsolami, ujęte opaskami. Okna I piętra z architektonicznie kształtowanymi, prostokątnymi ławami podokiennymi zdobionymi płycinami z wicią akantu. Nad oknami załamane gzymsy nadokienne i prostokątne płyciny z motywem ulistnionej gałązki na kanelowanym tle. Płyciny flankowane wydłużonymi konsolami z liśćmi akantu, na których oparte naczółki z ramami dekorowanymi palmetami. Nad oknami w osi w skrajnym ryzalicie oraz w osi elewacji z otworem wejściowym — naczółki półkoliste z polami zdobionymi jajownikiem. Nad dwiema parami osi po obu stronach osi z otworem wejściowym — naczółki wspólne, trójkątne, zdobione motywem kartusza i wici roślinnej. Ponadto pomiędzy oknami w parach (w partii I piętra) prostokątne, pionowo umieszczone płyciny z obramieniem i z ornamentem kandelabrowym. Pod oknami II piętra prostokątne, dekoracyjne ławy podokienne znacznie występujące przed lico elewacji, posadowione na konsolach, zdobione motywem plecionki z rozetami. Nad oknami załamane gzymsy nadokienne i prostokątne płyciny z motywem wici akantu. Flankowane wydłużonymi konsolami z liśćmi akantu. Na konsolach oparte profilowane gzymsy nadokienne. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Elewacja boczna i tylna bez dekoracji. W elewacji tylnej płytki, środkowy ryzalit klatki schodowej.

Sień ze stopniami wyrównawczymi, oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym opartym na profilowanym wsporniku. W otworze drzwi wewnętrzne, drewniane z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, pierwotnie częściowo przeszklone. Sień nakryta stropem z sufitem. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą i z profilowaną poręczą. W sieni i w klatce schodowej zachowana ceramiczna posadzka z dwubarwnych płytek. Na wyższych kondygnacjach budynku łuki arkad oddzielających klatkę schodową od płytkich halli, oparte na profilowanych wspornikach.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;
— kuta krata w nadświetlu wejścia do sklepu;
— chodnik z granitowej kostki prowadzący do budynku.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rekonstrukcji zniszczonych elementów wystroju fasady, odnowić wystrój i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. Zaleca się zachowanie i renowację oryginalnej witryny sklepowej i drzwi prowadzących do sklepu. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 23 (fot. 68)

Kamienica czynszowa, wzn. kon. XIX w., przebudowana ok. 1920 r., uproszczony neoklasycyzm.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie czworoboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa, dzielona uproszczonym gzymsem nad przyziemiem, zwieńczona uproszczonym gzymsem koronującym. Otwór wejściowy w osi elewacji, prostokątny, bez obramienia. Drzwi z nadświetlem, ramowo-płycinowe, drewniane z dekoracją płycinową. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. Ponad fasadą połać dachu z pokryciem ceramicznym.

Elewacja boczna i tylna bez dekoracji.

Sień z posadzką z lastriko oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody z dolnym biegiem z okładziną z lastriko, zabezpieczone metalową balustradą. Wyżej schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą i profilowaną poręczą.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— wykrój i układ otworów.

· ul. Działkowa 30 (fot. 69)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1870–1877, historyzm (neoklasycyzm).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, trzy- i półkondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem płaskim.

Fasada 7-osiowa, tynkowana, z balkonem w osi. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowane gzymsy ponad przyziemiem i pod oknami I–III piętra. Elewacja zwieńczona wąskim, profilowanym gzymsem. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi fasady, zamknięty łukiem pełnym. W górnej części ujęty profilowaną opaską. Drzwi ze stałym nadświetlem ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu. Zdobione dekoracją płycinową, motywem rombów i profilowaną listwą z głowicą (na jednym ze skrzydeł). Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. Okna przyziemia z ceramicznymi parapetami i profilowanymi opaskami. Okna I piętra w podobnych opaskach. Ponad nimi dekoracja w formie medalionu flankowanego przez dwie płyciny oraz — profilowane gzymsy nadokienne. Okna II piętra w gładkich opaskach, okna w partii strychu bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. Balkon oparty na ceramicznych konsolach zdobionych liśćmi akantu. Ograniczony kutą balustradą o geometrycznym rysunku.

Elewacja tylna i boczne bez dekoracji.

Sień ze stopniami wyrównawczymi, oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym. W otworze drzwi wewnętrzne, drewniane z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Sień nakryta stropem z sufitem. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, profilowaną poręczą i toczonymi słupkami.

Stan zachowania:
— zły.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;
— kuta balustrada balkonu;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 32 (fot. 70)

Willa, wzn. w latach 1875–1877, zaznaczona na planie miasta z ok. 1877 r. Historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem, neogotykiem i neobarokiem).

Willa mur., tynk., podpiwniczona, dwukondygnacyjna z podstryszem, na planie prostokąta z ryzalitem klatki schodowej i gankiem. Nakryta dachem dwuspadowym. Do bocznej elewacji budynku dostawiona jednokondygnacjowa przybudówka z tarasem na dachu.

Fasada 5-osiowa, z jednoosiowym, środkowym ryzalitem klatki schodowej zwieńczonym schodkowym szczytem. Przed ryzalitem jednoosiowy, jednokondygnacjowy, murowany ganek z czterospadowym dachem z wklęsłymi połaciami. W partii cokołu elewacja licowana nieregularnymi płytami kamiennymi, wyżej tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku. Pod oknami I piętra zespolony z ich podokiennikami profilowany gzyms, przerwany przez ryzalit. Fasada ujęta skrajnie boniowanymi lizenami, na które nałożone dekoracyjne przypory (do wysokości I piętra włącznie) i pseudomachikuły (na poziomie gzymsu koronującego). Każda z dekoracyjnych przypór złożona z wysokiego, gładkiego cokołu, gładkiego trzonu (zdobionego motywem kartusza), z profilowanego gzymsu (na poziomie gzymsu pod oknami I piętra) i ze sterczyny. Sterczyny zdobione boniowaniem, zwieńczone trójkątnymi szczytami w profilowanym obramieniu, kryte ceramicznie. Pseudomachikuła (formalnie związana z elewacją boczną) w dolnej części profilowana, w górnej gładka. Elewacja frontowa zwieńczona odcinkami stylizowanego belkowania. Podobnie zwieńczony ryzalit klatki schodowej. Schodkowy szczyt ryzalitu wypełniony dekoracją architektoniczną w formie wpisanych w siebie trójliścia i trójkąta. Boczne uskoki szczytu zwieńczone profilowanymi gzymsami, a uskok najwyższy — półkolistym naczółkiem. Naczółek ten przedzielony ukośnie ustawioną podstawą obelisku. Odrębnym gzymsem zwieńczone elewacje ganku przed ryzalitem klatki schodowej.

Otwór wejściowy umieszczony w elewacji ganka, prostokątny, w obramieniu z pseudofascjami. Drzwi ze stałym nadświetlem ramowo-płycinowe, w stylu neoklasycyzmu, dwuskrzydłowe. Zdobione dekoracją płycinową, rozetami i guzami. W ryzalicie klatki schodowej okna trójdzielne. Okno w partii wysokiego przyziemia prostokątne, w partii I piętra zamknięte łukiem odcinkowym. Oba ujęte obramieniami uszakowymi z pseudofascjami i przewiązkami. Pomiędzy oknami prostokątna płycina wydzielona dodatkowo (bocznie) tynkowymi listwami zespolonymi z obramieniami okiennymi. W polu płyciny mniejsza płycina w formie podkowy, z guzami i guttami. Na archiwolcie górnego okna w ryzalicie środkowym — klucz. W polu szczytu ryzalitu kolisty okulus w profilowanym obramieniu. W bocznych partiach fasady okna piwnic w kamiennych obramieniach złożonych z węgarów z przewiązkami oraz z nadproży z klińców. W wyższych kondygnacjach okna prostokątne, dwuskrzydłowe. W partii wysokiego przyziemia obramienia okien kształtowane podobnie jak piwniczne, ale tynkowe. Zaopatrzone dodatkowo w prostokątne, gładkie płyciny nadokienne oraz w profilowane nadokienne gzymsy. Okna I piętra w opaskach z pseudofascjami i przewiązkami. Nad nimi dekoracyjne łuki z kluczami i boniami diamentowymi. Zestawione w parach okna podstrysza skrajnie sfazowane, posadowione na wspólnych odcinkach gzymsu. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami. W oknach ganku kute kraty. Ganek przed ryzalitem poprzedzony jednobiegowymi, kamiennymi schodami z pełnymi, murowanymi, tynkowymi balustradami. Skrajne słupki balustrad osłonięte kamiennymi czapami.

Elewacja boczna, północna, częściowo zasłonięta przez jednokondygnacjową przybudówkę z dachem płaskim. Zwieńczona trójkątnym szczytem z bocznymi pseudomachikułami, obecnie przedzielona w połowie nowym, zewnętrznym kominem. Oryginalne okna skupione w parach w osi elewacji, prostokątne, w tynkowych opaskach z przewiązkami.

Elewacja boczna, południowa, dwuosiowa, z gładkim, tynkowanym cokołem, dzielona profilowanym gzymsem pod oknami I piętra, zwieńczona trójkątnym szczytem z bocznymi pseudomachikułami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. W przyziemiu ujęte jak okna w fasadzie. W partii I piętra okna w tynkowych opaskach. Nad oknami gładkie, tynkowe łuki. Okna w szczycie na wspólnym gzymsie podokiennym. Bez obramień jak sąsiednie, małe, prostokątne okna oraz znajdujący się wyżej kolisty okulus.

Nad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Przybudówka przy bocznej, północnej elewacji willi jednokondygnacjowa z tarasem na płaskim dachu. Dwie elewacje, boczna i tylna bezokienne, tynkowane. Wystrój tylko na elewacji frontowej. Elewacja ta ujęta skrajnie lizeną. Zwieńczona ozdobną, ażurową, ceramiczną attyką z bocznymi słupkami. W przyziemiu przepruta dwoma otworami, jednym prostokątnym i jednym zamkniętym łukiem odcinkowym. Powyżej para okien w profilowanych opaskach zaopatrzonych we wspólny ceramiczny parapet. Taras na dachu przybudówki wydzielony od frontu attyką, a nad elewacją boczną — balustradą z murowanymi, tynkowanymi słupkami i tralkowymi, ażurowymi segmentami (metalowymi lub drewnianymi).

Willa otoczona niewielkim ogrodem.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;
— kute kraty w oknach ganku;
— relikty urządzenia ogrodu.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Zaleca się dokonanie rekompozycji ogrodu.

· ul. Działkowa 33 (fot. 71-72)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1903–1907, historyzm (neoklasycyzm z elementami neobaroku). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z uproszczeniem detalu.

Narożna kamienica mur., tynk., podpiwniczona, pięciokondygnacyjna, na planie litery V ze ściętym narożnikiem, nakryta dachami płaskimi.

Fasada 5-osiowa z jednoosiowym ściętym narożnikiem. Cokół ceglany. Pozostały detal architektoniczny wykonany w tynku: profilowany gzyms ponad przyziemiem i profilowany gzyms koronujący. Brama wjazdowa umieszczona w lewej, skrajnej osi fasady, prostokątna. Drugi otwór wejściowy do sklepu, prostokątny przepruty w ściętym narożniku fasady. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, z podokiennikami. W przyziemiu tylko prostokątna witryna sklepowa bez obramienia. Okna I piętra w opaskach, z przemiennie rozmieszczonymi nadokiennymi gzymsami oraz z otwartymi trójkątnymi naczółkami. Okna II i III piętra w opaskach rytych w tynku. Nad nimi profilowane gzymsy. W partii IV piętra okna bez obramień, niektóre przebudowane. Wystrój elewacji ściętego narożnika fasady komponowany jak wystrój fasady. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi, dekorowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja boczna od strony ul. Żwirki i Wigury 5-osiowa (od przyziemia), komponowana jak fasada kamienicy. Lewa skrajna oś z obramionymi otworami ślepymi.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Nad elewacjami połacie dachowe z ceramicznym pokryciem.

Sień przejazdowa wyłożona kamiennymi płytami, nakryta stropem wzmocnionym łukami konstrukcyjnymi. W bocznej ścianie sieni otwór o łuku odcinkowym, z parostopniowymi schodami z okładziną z lastriko, prowadzący do klatki schodowej. Klatka schodowa w trakcie tylnym z posadzką z lastriko. Schody murowane, licowane drewnem, wyżej drewniane, dwubiegowe powrotne. W klatce schodowej zachowane drzwi drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 35 (fot. 73)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1903–1907, historyzm (neoklasycyzm). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, pięciokondygnacyjna, na planie czworoboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 9-osiowa. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, gzyms cokołowy, profilowany gzyms ponad przyziemiem i profilowany gzyms koronujący. W centrum elewacji w trzech środkowych osiach prostokątna brama wjazdowa i otwór wejściowy do sieni, także prostokątny. Drzwi z nadświetlem, drewniane, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone, zdobione dekoracją płycinową. Otwory w przyziemiu częściowo oryginalne, prostokątne, w obramieniach listwowych i — częściowo przebudowane. Rozmieszczone mijankowo w stosunku do okien wyższych kondygnacji. Tam okna dwuskrzydłowe, prostokątne, w opaskach rytych w tynku. Skrajne osie oraz oś okienna z otworem wejściowym pojedyncze. Tu okna: z podokiennikami oraz z segmentowymi naczółkami (w partii I piętra), z podokiennikami i naczółkami trójkątnymi (na poziomie II piętra) oraz z profilowanymi gzymsami nadokiennymi (w partii III piętra). Pozostałe osie okienne zestawione parami. W nich pary okien wyróżnione w partii I i II piętra wspólnymi podokiennikami oraz wspólnymi, profilowanymi gzymsami nadokiennymi. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Nad fasadą połać dachu z ceramicznym pokryciem.

Sień nakryta stropem z sufitem, wzmocnionym łukami konstrukcyjnymi. Klatka schodowa w trakcie tylnym Schody drewniane, dwubiegowe powrotne. Balustrada schodów z toczonymi słupkami i tralkową balustradą z profilowaną poręczą. W klatce schodowej zachowane drzwi drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, relikty stolarki okiennej, stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 36 (fot. 74)

Kamienica czynszowa, wzn. kon. XIX w., historyzm (neoklasycyzm łączony z neobarokiem).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa ze skrajnymi osiami grupowanymi po dwie, tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem (kryty dachówką), profilowany gzyms koronujący. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi elewacji, zamknięty łukiem odcinkowym, ujęty obramieniem listwowym ze skrajnymi listwami i z kluczem. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w środkowej osi z podokiennikami, w parach osi — ze wspólnymi podokiennikami. Ujęte podobnego typu obramieniami jak portal, lecz bez kluczy. Pod oknami I piętra gładkie płyciny podokienne. Nad oknami I piętra prostokątne płyciny z motywem rombu oraz — trójkątne naczółki (pojedyncze i wspólne) z dekoracją roślinną (motywami odnoszącymi się do akantu, stylizowanymi kwiatami). Nad oknami II piętra gładkie, prostokątne płyciny, profilowane gzymsy, na których posadowione dekoracyjne łuki (z kluczami i skrajnymi klińcami). Obramienia okien III piętra z uszakami. Reliktowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji, z podwyższonym pionem klatki schodowej.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze stopniami wyrównawczymi, oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym. W otworze drzwi wewnętrzne, drewniane z nadświetlem, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone, zdobione dekoracją płycinową. Zachowane, metalowe, odlewane, dekorowane gałki. Sień nakryta stropem z fasetą. Faseta ujęta profilowanymi ramami, zdobiona ornamentyką w stylu neobaroku (przewiązkami, kartuszami z motywem muszli, stylizowanymi liśćmi akantu). Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, profilowaną poręczą i toczonymi słupkami. Przy podestach schodów drzwi WC, drewniane, jednoskrzydłowe, ramowo-płycinowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. Zaleca się wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, stylistycznie nawiązujących do stylistyki stolarki drzwiowej z końca XIX w. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 37 (fot. 75)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1903–1907, historyzm (neoklasycyzm). Budynek przebudowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna z podstryszem, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 6-osiowa. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowany gzyms ponad przyziemiem, uproszczone, wieńczące belkowanie z oknami podstrysza w partii fryzu. Otwór wejściowy umieszczony w jednej ze środkowych osi elewacji, prostokątny, bez obramienia. Drzwi z lat 20. XX w., z nadświetlem, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, częściowo przeszklone. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień, z podokiennikami.

Elewacja tylna bez dekoracji, z podwyższonym pionem klatki schodowej.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze stopniami wyrównawczymi z okładziną z lastriko, oddzielona od klatki schodowej prostokątnym otworem. Nakryta stropem z sufitem. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z balustradą ze szczeblinami, profilowaną poręczą i prostopadłościennymi słupkami.

Przed budynkiem ogrodzenie z murowanymi, tynkowanymi słupkami.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej o podziale krzyżowym.

· ul. Działkowa 43 (fot. 77-78)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1915 r., historyzm (z nawiązaniami do baroku i neoklasycyzmu).

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie prostokąta, główna część budynku nakryta dachem dwuspadowym, a boczna — dachem pseudomansardowym tworzonym z właściwego dachu trójspadowego i z dolnej pseudopołaci — elewacji III piętra krytej dachówką.

Fasada 6-osiowa komponowana asymetrycznie, ożywiona asymetrycznie usytuowanym, trójosiowym, podwyższonym ryzalitem pozornym z czteroosiową facjatą nakrytą dachem trójspadowym. Boczna część fasady pozornie obniżona, ponieważ jej III piętro kryte jak połać dachowa. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, pasowy, wydatny gzyms nad przyziemiem, i odrębne odcinki uproszczonego belkowania wieńczącego (w partii środkowego ryzalitu pozornego i w bocznej części elewacji). Po obu stronach facjaty (nad ryzalitem pozornym) odcinki pełnej, gładkiej attyki. Facjata zwieńczona uproszczonym gzymsem. Otwór wejściowy umieszczony w jednej ze środkowych osi elewacji ryzalitu pozornego, zamknięty łukiem pełnym, bogato oprawiony. Zawarty w uskokowo formowanej wklęsłej niszy flankowanej przez uproszczone pilastry. Ich profilowane głowice połączone z profilowanym obramieniem archiwolty portalu. Ponadto archiwolta ujęta stylizowanymi konsolami (z akantowymi wolutami) podtrzymującymi falisty naczółek. Naczółek zespolony z gzymsem nad przyziemiem, ozdobiony kartuszem w oprawie roślinnej, złożonej z wici roślinnej, liści akantu i kampanul. Drzwi z nadświetlem (z rozetą i z promieniście ułożonymi szprosami), drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Zdobione w dolnej części kanelowanymi cokołami wyżej — wpisanymi w siebie płycinami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. W pseudopołaci dachowej okna w drewnianych obramieniach z trójkątnymi naczółkami.

Elewacja boczna dwuosiowa z osiami zgrupowanymi w jej centrum. Tynkowana do II piętra włącznie, z podziałami jak fasada. Pozornie obniżona ze względu na ujęcie III piętra jak połaci dachu. Okna wykrojone i oprawione jak w bocznej części fasady.

Elewacja tylna z jednoosiowym ryzalitem klatki schodowej. W zwieńczeniu osi z oknami klatki schodowej małe okno termalne. Cokół elewacji ceglany połączony z szeroką opaską ujmującą prostokątne wejście do klatki schodowej.

Sień ze stopniami wyrównawczymi. Nakryta stropem z sufitem. Oddzielona od klatki schodowej otworem o łuku odcinkowym wypełnionym drewnianymi drzwiami z nadświetlem, ramowo-płycinowymi, pierwotnie częściowo przeszklonymi. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z balustradą ze szczeblinami, profilowaną poręczą i z prostopadłościennymi słupkami z ozdobnymi czapami. Zachowane relikty oryginalnych, asymetrycznie komponowanych drewnianych drzwi mieszkań, z nadświetlami.

Przed budynkiem zachowany fragment ogrodzenia z murowanymi słupkami oraz z segmentem wykonanym ze sztachet.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka drzwi wejściowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej o podziale krzyżowym.

· ul. Działkowa 44 (fot. 76, 79 )

Dom czynszowy, wzn. w latach 1870–1877, architektura wernakularna, historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem).

Dom mur., tynk., dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym.

Fasada 7-osiowa. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowane gzymsy (ponad przyziemiem, pod oknami I piętra), szlak z zarysowanych listwą, prostokątnych płycin (pomiędzy oknami podstrysza) oraz — profilowany gzyms koronujący. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi elewacji, prostokątny, bez obramienia. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, w stylu neoklasycyzmu, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową. Skrzydła drzwi zdobione stylizowanymi kolumnami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w przyziemiu bez obramień. W partii I piętra dwa okna ślepe, po obu stronach środkowej osi okiennej. Pod wszystkimi oknami I piętra architektonicznie kształtowane ławy podokienne zdobione wgłębnymi, prostokątnymi płycinami. Okna w profilowanych obramieniach. Powyżej prostokątne płyciny nadokienne, flankowane konsolami wspierającymi profilowane gzymsy nadokienne. Pary okien podstrysza bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja boczna bez dekoracji, tynkowana, dwuosiowa z prostokątnymi oknami bez obramień, zwieńczona trójkątnym szczytem.

Elewacja tylna bez dekoracji. W otworze wejściowym drzwi drewniane, jednoskrzydłowe, w stylu neoklasycyzmu, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym i z oknami powiekowymi.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 46 (fot. 80)

Dom czynszowy, wzn. kon. XIX w., architektura wernakularna, historyzm (neoklasycyzm ). Budynek remontowany w końcu XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa (obecnie z jednym oknem I piętra zamurowanym). Detal architektoniczny zachowany częściowo, wykonany w tynku: cokół, profilowane gzymsy (ponad przyziemiem, pod parami okien podstrysza i koronujący). Szeroka brama o łuku odcinkowym umieszczona w elewacji skrajnie, bez obramienia. Wrota drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe. Obok bramy prostokątny otwór wejściowy bez obramienia, poprzedzony jednobiegowymi schodami. Okna wtórnie bez obramień. Nad oknami I piętra zachowane gzymsy nadokienne.

Elewacja boczna bez dekoracji, tynkowana, zwieńczona trójkątnym szczytem.

Elewacja tylna bez dekoracji. W niej skrajnie wypruta brama o łuku odcinkowym.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad fasadą;
— zachowany detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka bramy i drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady, i w miejscu zamurowanego okna zaznaczyć w elewacji okno ślepe. Zaleca się też wykonanie obramień okien I piętra w nawiązaniu do obramień okien domu przy ul. Działkowej nr 44. Korzystnym byłoby odtworzenie oryginalnej kolorystyki elewacji budynku przy ul. Działkowej 46. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej nawiązującej do zachowanych wzorów w fasadzie sąsiedniego domu przy ul. Działkowej 44.

· ul. Działkowa 48 (fot. 81)

Dom czynszowy, wzn. w latach 1870–1877, architektura wernakularna, historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem). Budynek remontowany ok. 2000 r. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa z osiami zgrupowanymi po dwie i po trzy. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, profilowany gzyms nad przyziemiem, relikty gzymsu podokiennego pod oknami I piętra, szlak z prostokątnych, wgłębnych płycin pomiędzy kolistymi oknami podstrysza oraz — profilowany gzyms koronujący. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi okiennej, prostokątny, bez obramienia, poprzedzony kilkustopniowymi schodami. Drzwi z nadświetlem, drewniane, dwuskrzydłowe, w stylu neoklasycyzmu, ramowo-płycinowe, zdobione dekoracją płycinową i motywem diamentowych boni. W górnej części dekorowane żłobkowaniem. Jedno ze skrzydeł drzwi ozdobione stylizowaną kolumną. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w przyziemiu bez obramień. W partii I piętra pod oknami architektonicznie kształtowane ławy podokienne zdobione wgłębnymi, prostokątnymi płycinami w profilowanych ramach. W płycinach dekoracja ornamentalna w formie uskrzydlonych lwów zwróconych ku sobie i ku motywowi dekoracyjnemu z liści akantu. Ławy podokienne rozbudowane skrajnie o cokoły dla profilowanych obramień okiennych (obecnie częściowo zniesionych). Zachowane górne ich fragmenty. Nad oknami prostokątne płyciny nadokienne, flankowane konsolami wspierającymi profilowane gzymsy nadokienne. Okna podstrysza w opaskach. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi, dekorowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja boczna bez dekoracji, tynkowana, zwieńczona trójkątnym szczytem.

Elewacja tylna bez dekoracji. W otworze wejściowym drzwi drewniane, jednoskrzydłowe, w stylu neoklasycyzmu, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z ceramiczną posadzką, nakryta stropem. W niej schody, drewniane, zabiegowe prowadzące do sieni i na galerię I piętra. Zaopatrzone w tralkową balustradę z toczonymi słupkami i tralkami oraz w profilowaną poręcz.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz drzwi wejściowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć gzyms podokienny, a także boczne części okiennych obramień. Korzystnym byłoby przywrócenie oryginalnej kolorystyki fasady. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 50 (fot. 82, 83)

Dom czynszowy z usługowym przyziemiem, wzn. w latach 1903–1907 na miejscu starszych budynków. Architektura wernakularna, historyzm (neoklasycyzm). Budynek remontowany w końcu XX w. ze znacznym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., podpiwniczony, dwukondygnacyjny, na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym.

Fasada 7-osiowa, złożona z dwóch podobnie komponowanych członów. Cokół (betonowy z kruszywem), gzymsy wykonane w tynku: profilowany gzyms nad przyziemiem i profilowany gzyms koronujący. W środkowej osi elewacji oraz w osi sąsiedniej otwory wejściowe, prostokątne bez obramień, poprzedzone jednobiegowymi schodami. W jednym z nich, prowadzącym do sieni, drzwi w stylu neoklasycyzmu, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową. Na skrzydłach drzwi zachowane gałki i dekoracyjne okucia, w tym zamków. Jedno ze skrzydeł drzwi ozdobione stylizowaną kolumną. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w tym jedno ślepe w partii I piętra, wtórnie bez obramień. Pod gzymsem koronującym pary małych, prostokątnych okien podstrysza. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami oraz ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Północna elewacja boczna bez dekoracji, tynkowana, zwieńczona trójkątnym szczytem z dwoma prostokątnymi oknami bez obramień. Południowa elewacja boczna zwieńczona podobnie, pierwotnie trójosiowa, także z oknami w szczycie.

Elewacja tylna zwieńczona profilowanym gzymsem. W przyziemiu prostokątny otwór wejściowy w opasce, prowadzący do przechodu połączonego z sienią. W otworze wejściowym drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z dekoracją płycinową. Zachowane metalowa gałka, ozdobne okucie zamka oraz klamka.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z wylewaną posadzką, nakryta stropem, połączona z przechodem sklepionym odcinkowo. W sieni schody ze sztucznego kamienia(?), zabiegowe prowadzące do sieni I piętra. Zaopatrzone w tralkową balustradę z toczonymi, cylindrycznymi słupkami, toczonymi tralkami oraz z profilowaną poręczą. Z podobną balustradą schody z I piętra na strych drewniane, zabiegowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady. W miejscu zamurowanych otworów w południowej elewacji bocznej trzeba wprowadzić okna ślepe. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej nawiązującej do zachowanych wzorów.

· ul. Działkowa 54 (fot. 84)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1900–1903 na miejscu starszych budynków, historyzm (neoklasycyzm). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie czworoboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 7-osiowa, ze środkową osią przestrzennie wyeksponowaną oraz — z dwiema grupami osi zestawionymi po trzy. Elewacja tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku: wysoki cokół, pasowe boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem, uproszczone belkowanie z profilowanym gzymsem na konsolach. Nad gzymsem koronującym wysunięty okap dachu. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi elewacji, wysoki, prostokątny, ujęty obramieniem złożonym z lizen i odcinka uproszczonego belkowania. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w przyziemiu w obramieniach listwowych, lekko rozglifionych. Zaopatrzone w ceramiczne parapety. Okna I piętra ujęte pilastrami (posadowionymi na gzymsie nad przyziemiem) zaopatrzonymi w uproszczone głowice nawiązujące do korynckich. Pod oknami wgłębne, prostokątne płyciny z dekoracją roślinną tworzoną z liści i wici akantu. Na głowicach pilastrów oparte prostokątne płyciny nadokienne, także z dekoracją roślinną (wicią roślinną wzbogaconą motywem kartusza). Obramienia okienne zwieńczone profilowanymi gzymsami nadokiennymi. Okna II piętra w opaskach takich jak okna przyziemia. Nad opaskami kanelowane płyciny nadokienne zdobione motywem liści klonu. Płyciny ujęte konsolami (z liśćmi akantu) wspierającymi profilowane gzymsy nadokienne. Okna III piętra bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja boczna i tylna bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień z początkowym biegiem schodów (z podestem) murowanym, obłożonym drewnem, prowadzącym do klatki schodowej w tylnym trakcie. Poręcz początkowego biegu drewniana, pierwotnie z toczonymi słupkami i tralkami oraz z profilowaną poręczą. Właściwe schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, z toczonymi tralkami i z profilowaną poręczą.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz stolarka drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jej oryginalną kolorystykę. Zaleca się wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, stylistycznie nawiązujących do stolarki drzwiowej z pocz. XX w. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 56 (fot. 85)

Kamienica czynszowa, wzn w latach 1900–1903 na miejscu starszych budynków, historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie czworoboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 5-osiowa, ze skrajnym, dwuosiowym ryzalitem pozornym, tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, pasowe boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem, profilowany gzyms pod oknami I piętra, uproszczone belkowanie z fryzem (z oknami podstrysza) częściowo gładkim i częściowo zdobionym wgłębnymi prostokątnymi płycinami. Powyżej — denticuli, rząd konsol (z lwimi głowami i liśćmi akantu) gzyms koronujący i wysunięty okap dachu. Szeroka brama umieszczona w ryzalicie pozornym, zamknięta łukiem pełnym, ujęta skrajnie uproszczonymi pilastrami. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe, w przyziemiu w bez obramień. Zaopatrzone w ceramiczne parapety. Pod oknami I piętra uproszczone ławy podokienne. Nad oknami I piętra segmentowe naczółki na konsolach zdobionych ornamentem kandelabrowym. Nad oknami w partii ryzalitu pozornego wspólny naczółek trójkątny. Nad oknami II piętra profilowane gzymsy nadokienne na konsolach, a w partii ryzalitu pozornego wspólny naczólek segmentowy na konsolach. Okna III piętra bez obramień. Dwa okna w ryzalicie pozornym ze wspólnym podokiennikiem. Powyżej koliste okna podstrysza w tynkowych opaskach wyeksponowanych na tle fryzu z belkowania wieńczącego. Okna podstrysza w pozostałej części fasady — czworoboczne, bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacja tylna bez dekoracji, z ryzalitem klatki schodowej.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień przelotowa nakryta stropem wzmocnionym łukami konstrukcyjnymi. W bocznej ścianie sieni otwór wejściowy na schody, ze stopniami wyrównawczymi, zamknięty łukiem odcinkowym, wypełniony futryną drzwi wewnętrznych z nadświetlem. Klatka schodowa w tylnym trakcie budynku. Schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z tralkową balustradą, toczonymi tralkami i słupkami oraz z profilowaną poręczą.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz stolarka drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. Zaleca się wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, stylistycznie nawiązujących do stolarki drzwiowej z pocz. XX w. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

· ul. Działkowa 58 (fot. 86, 87)

Kamienica czynszowa, wzn. w latach 1900–1903 na miejscu starszych budynków, historyzm (neoklasycyzm łączony z neorenesansem). Budynek remontowany w 2 poł. XX w. z częściowym zatarciem cech stylowych.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie czworoboku, nakryta dachem dwuspadowym.

Fasada 6-osiowa, ze skrajnym, dwuosiowym ryzalitem pozornym. Elewacja tynkowana. Detal architektoniczny wykonany w tynku: cokół, pasowe boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem, profilowane gzymsy pod oknami I i III piętra, uproszczone belkowanie z fryzem (z oknami podstrysza) częściowo gładkim i częściowo zdobionym wgłębnymi prostokątnymi płycinami. Powyżej — gzyms koronujący i wysunięty okap dachu. Otwór wejściowy umieszczony w ryzalicie pozornym, zamknięty łukiem pełnym, ujęty w górnej części opaską. Drzwi drewniane z nadświetlem, ramowo-płycinowe, dwuskrzydłowe zdobione dekoracją płycinową. Okna prostokątne, dwuskrzydłowe. W przyziemiu z podokiennikami oraz w opaskach. Zaopatrzone w ceramiczne parapety. Nad oknami I piętra trójkątne naczółki na konsolach zdobionych ornamentem kandelabrowym. Nad oknami w partii ryzalitu pozornego wspólny naczółek segmentowy na konsolach. Nad oknami II piętra profilowane gzymsy nadokienne na konsolach, a w partii ryzalitu pozornego wspólny trójkątny naczółek na konsolach. Okna III piętra bez obramień. W ryzalicie pozornym koliste okna podstrysza w tynkowych opaskach wyeksponowanych na tle fryzu z belkowania wieńczącego. Okna podstrysza w pozostałej części fasady — czworoboczne, bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z profilowanymi słupkami i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacje boczna, szczytowa, zwieńczona trójkątnym szczytem. Elewacja tylna — bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień przejazdowa z posadzką ceramiczną oraz z początkowym biegiem schodów (z podestem) drewnianym, prowadzącym do klatki schodowej w tylnym trakcie. Właściwe schody drewniane, dwubiegowe powrotne, z balustradą przekształconą w latach 20. XX w.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowej nad fasadą;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna oraz stolarka drzwi frontowych i wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy dokonać rewaloryzacji wystroju fasady i odtworzyć jego oryginalną kolorystykę. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Ulica Franciszkańska

Franziskaner Strasse (1899, 1912, ok. 1934), Franciszkańska (od 1946)

W XVIII w. z Przedmieścia Chojnowskiego do wsi Dänemark (ob. ul. Działkowa), do Ulesia i do innych wsi na północny zachód od Legnicy prowadziła lokalna droga. Jej wschodnim odcinkiem była na terenie przedmieścia ul. Franciszkańska biorąca początek przy placu przy klasztorze bernardyńskim. Już w latach 20. XIX w. ulica Franciszkańska miała taki przebieg jak obecnie. Przy jej południowej pierzei wznosił się klasztor, a przy północnej zlokalizowane były skromne, niewielkie i izolowane przestrzennie zagrody. Podobny charakter zabudowa ulicy miała jeszcze w ok. 1899 r. Dopiero na pocz. XX w., przed 1907 r. wzniesiono przy ul. Franciszkańskiej pierwszą i jedyną kamienicę (nr 7), narożną, łączącą się z zabudową wschodniej pierzei ul. Św. Wojciecha.

· ul. Franciszkańska 7 (fot. 89-90)

Kamienica czynszowa, narożna z ul. Św. Wojciecha, wzn. w latach 1900–1903, historyzm (neorenesans północny łączony z neobarokiem). Około 1970 r. zbudowane nowe schody.

Kamienica mur., tynk., podpiwniczona, czterokondygnacyjna, na planie litery V ze ściętym narożnikiem (z dwoma balkonami), nakryta dachami dwuspadowymi.

Fasada 7-osiowa, z ceglanym cokołem i z gzymsem cokołowym, w partii przyziemia tynkowana, na wysokości górnych kondygnacji licowana cegłą. Detal architektoniczny wykonany w tynku: gzyms cokołowy, pasowe boniowanie przyziemia, profilowany gzyms ponad przyziemiem, narożne, przemienne boniowanie, pasowe gzymsy na poziomie podokienników okien I–III piętra, wieńczące belkowanie. Belkowanie z gładkim, tynkowanym fryzem (z narożnymi pseudotryglifami i z parami okien podstrysza) oraz z denticuli pod gzymsem koronującym. Otwór wejściowy umieszczony w środkowej osi elewacji, zamknięty łukiem odcinkowym, zaakcentowany układem klińców będących elementem boniowania. Okna dwuskrzydłowe, w osi obok osi środkowej — ślepe. Okna przyziemia zamknięte łukami odcinkowymi, ujęte jak otwór wejściowy, zaopatrzone w ceramiczne parapety. Okna wyższych kondygnacji prostokątne, z podokiennikami na czworobocznych wspornikach, ujęte profilowanymi opaskami (ze sfazowanymi narożami). W partii I i II piętra zaopatrzone w prostokątne płyciny nadokienne ujęte skrajnie wspornikami profilowanego gzymsu nadokiennego. Nad gzymsami odcinkowe, psuedokonstrukcyjne łuki. Okna w środkowej osi elewacji oraz w skrajnych osiach w bardziej rozbudowanych obramieniach, potraktowane jak element pionowej artykulacji fasady. W przypadku okien w środkowej osi fasady dodane: dekoracyjna ława podokienna (pod oknem I piętra), płyciny podokienne (pod oknami II i III piętra) i wyeksponowane na tle tych płycin psuedokonstrukcyjne, odcinkowe łuki. Brak ich nad oknami III piętra, ale tu gzymsy nadokienne nałożone na architraw wieńczącego belkowania. Podobnie rozbudowane obramienia okien w skrajnych osiach, z tym że nad oknami I i II piętra zamiast gzymsów nadokiennych i pseudokonstrukcyjnych łuków umieszczone otwarte naczółki półkoliste i trójkątne (z gładkimi polami powiększonymi o płyciny nadokienne). Nad trzema wyróżnionymi osiami okiennymi obramione pary prostokątnych okien podstrysza, w tym ślepych, ujętych obramieniem w formie litery T. Elewacja ściętego narożnika budynku rozczłonkowana jak fasada, z tym że zamiast przemiennego skrajnego boniowania wprowadzone narożne lizeny wielkiego porządku. Obramienia otworów w ściętym narożniku ujęte jak w skrajnych osiach fasady. Brak tylko naczółka nad drzwiami balkonowymi I piętra. Balkony niewielkie, ograniczone kutymi balustradami (z barierkami) zdobionymi uproszczonymi motywami roślinnymi.

Elewacja boczna od ul. Św. Wojciecha 5-osiowa, komponowana asymetrycznie, z przestrzennie izolowaną osią (przy ściętym narożniku budynku) oraz z czterema osiami grupowanymi po dwie. Elewacja rozczłonkowana jak fasada budynku, tylko zamiast drugiego narożnego przemiennego boniowania gładka lizena wielkiego porządku (przy styku elewacji z fasadą domu przy ul. Św. Wojciecha 1). Okna w czterech osiach obramione jak okna w nie wyróżnionych osiach fasady, a okna w jednej, skrajnej ujęte podobnie jak okna w wyróżnionych osiach elewacji frontowej. Dwuosiowy fragment elewacji bocznej podwyższony o kondygnację — o facjatę w połaci dachu. Elewacja facjaty licowana cegłą, rozczłonkowana uproszczonymi, tynkowymi pilastrami z wgłębnymi płycinami i z ząbkami pod gzymsami głowic. Dwa skrajne pilastry posadowione na odcinkach gzymsu koronującego elewację. Wszystkie pilastry połączone pasowymi gzymsami. Okna w facjacie w profilowanych obramieniach. Facjata zwieńczona trapezowym szczytem z kolistym zwieńczeniem oraz z bokami obramionymi profilowaną ramą. Pole szczytu licowane cegłą, przeprute oknem termalnym z podokiennikiem i profilowaną opaską.

W elewacjach częściowo zachowana drewniana stolarka okienna z dekoracją na słupkach i ze stałymi, profilowanymi ślemionami.

Elewacje tylne bez dekoracji.

Ponad elewacjami połacie dachu z pokryciem ceramicznym.

Sień ze stopniami wyrównawczymi (z okładziną z lastriko), oddzielona od klatki schodowej otworem z drzwiami wewnętrznymi, drewnianymi, dwuskrzydłowymi, ramowo-płycinowymi, częściowo przeszklonymi. Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody nowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych nad elewacjami;
— detal architektoniczny elewacji;
— wykrój i układ otworów, stolarka okienna, drzwi wewnętrznych;

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Ulica Aleksandra Fredry

Kleinstrasse (1900), Hellwigstrasse (1910, 1945), Aleksandra Fredry (od 1946).

Ul. Aleksandra Fredry wytyczona została już przed 1903 r., tak jak sąsiednie ulice: Boczna, B. Głowackiego i Stefana Batorego, dla utworzenia nowej sieci ulic powiązanej z ul. Chojnowską i Działkową. Ulica A. Fredry została zabudowana w latach 1927–1928 jednolitym stylistycznie ciągiem budynków (nr 2–10) stanowiącym część zabudowy kwartału wydzielonego także ulicami: Chojnowską, B. Głowackiego i Stefana Batorego. Domy przy ul. A. Fredry i ul. Chojnowskiej 127–133 zbudowano wcześniej o parę lat od domów przy ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego, w pierwszym etapie realizowania projektu. Po zakończeniu zabudowy kwartału powstał komponowany kompleks budynków złożony z dwóch narożnych, podwyższonych domów ustawionych po przekątnej (ul. Chojnowska 127 i B. Głowackiego 11) oraz z niższych ciągów zabudowy zwartej, w tym identycznych przy ul. B. Głowackiego i A. Fredry. Wewnątrz kwartału urządzono podwórze. Na jego terenie rozplanowano ścieżki, wybrukowano je granitową kostką. Podwórze obsadzono drzewami.

Ulicę A. Fredry obsadzono od strony garnizonowego lazaretu szpalerem z kasztanowców.

· ul. A. Fredry 2–10 (fot. 91, 92 )

Budynki wzn. w latach 1929–1931, modernizm. jako część zabudowy kwartału wydzielonego ulicami: Chojnowską, A. Fredry, B. Głowackiego i Stefana Batorego. Domy przy ul. Chojnowskiej i ul. A. Fredry, podobnie jak domy przy ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego, zostały realizowane według projektu przygotowanego przez Konrada Beichta[58]. Domy remontowane w 2 poł. XX w. Budynek nr 2 ocieplony. Zaszklone wtórnie niektóre balkony. Stolarka okienna częściowo wymieniona na okna plastikowe.

Budynki przy ul. A. Fredry 2–10 mur., tynk., podpiwniczone. Każdy z domów na planie prostokąta z ryzalitem środkowym w elewacji frontowej, trzykondygnacyjny, nakryty dachami dwuspadowymi z rzędami trójkątnych lukarn.

Elewacje frontowe

Każda z nich pięcioosiowa z jednoosiowym, podwyższonym ryzalitem klatki schodowej, zwieńczonym belkowym gzymsem koronującym, nakrytym dachem płaskim. Do ryzalitu dwustronnie (od przyziemia po II piętro) dobudowane balkony z pełnymi balustradami. W osi ryzalitu (z cokołem licowanym płytkami ceramicznymi o wątku wozówkowym) prostokątny otwór wejściowy. Ujęty szeroką opaską wykonaną także z ceramicznych płytek o wątku wozówkowym. Opaska zwieńczona uproszczonym gzymsem koronującym. Tylko w otworze wejściowym domu nr 4 drewniane drzwi. Drzwi jednoskrzydłowe z nadświetlem, ramowo-płycinowe, z dekoracją płycinową. Przed wejściami do wszystkich budynków ceglane parostopniowe schody oraz dwa odcinki ceglanej podmurówki. W niej umocowane barierki w formie par ćwierćkolistych, kutych lub odlewanych prętów. W każdym z ryzalitów, na otworem wejściowym prostokątne, jednoskrzydłowe okna klatki schodowej. Nad nimi, w osi ryzalitu jednoskrzydłowe, pojedyncze, wydłużone okno. Boczne partie elewacji przeprute prostokątnymi, dwuskrzydłowymi oknami bez obramień. Zwieńczone odcinkami belkowego gzymsu koronującego.

Elewacje tylne

Ujęte jednolicie, niektóre wyremontowane z częściowym zatarciem cech stylowych. Każda z elewacji 6-osiowa, rozdzielona wąskim, nadwieszonym nad cokołem, dwubocznym, podwyższonym wykuszem z dachem płaskim. Cokół licowany cegłą. Pozostała, górna partia elewacji tynkowana, z ceglanym pasem pod oknami przyziemia, zwieńczona gzymsem koronującym przerwanym przez wykusz. W osi z wykuszem zagłębiony, prostokątny otwór wejściowy prowadzący do piwnic, umieszczony w płytkim prostokątnym w obrysie zagłębieniu, dostępnym przez ceglane schody. Zagłębienie z wejściami do piwnic omurowane. W mur wmontowane kute lub odlewane metalowe barierki. W wyższych partiach elewacji komponowany układ okien (prostokątnych, dwuskrzydłowych oraz prostokątnych, małych, jednoskrzydłowych). Przy skrajach ścian wykusza osie z małymi jednoskrzydłowymi oknami. W połaci dachu rząd trójkątnych facjat.

Stan zachowania budynków:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryły budynków, ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— wykrój i układ otworów;
— metalowe barierki przed otworami wejściowymi w elewacjach frontowych.

Zaleca się likwidację wtórnych przeszkleń balkonów, wykonanie metalowych barierek przy ich balustradach (na wzór barierek balkonów przy ul. B. Głowackiego). Proponuje się również wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, na wzór drzwi domu przy ul. B. Głowackiego nr 1. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej ze stałymi ślemionami. Nowa stolarka musi być mocowana jak stara, na linii lica elewacji.

Zaleca się również rekompozycję ogrodowego urządzenia podwórza kwartału zabudowy, przy wykorzystaniu reliktów założenia dawnego. Korzystnym byłoby założenie trawników wzdłuż frontowych elewacji budynków.

Budynki przy ul. A. Fredry 2–10 kwalifikują się, jako jednolity przestrzennie i formalnie zespół zabudowy do wpisu do rejestru zabytków wraz z domami przy ul. Chojnowskiej 127-139, Bartosza Głowackiego 1-11, Stefana Batorego 20.

Ulica ks. Bronisława Gładysza

Horst Wesssel Weg (lata 30. XX w.), Związku Walki Młodych (od 1946)

Ulica została wytyczona w latach trzydziestych XX w. (wraz z ulicami Małą (Langemarckstrasse) i M. Drzymały (Schlageter Weg) dla wydzielenia niewielkiego osiedla domów jednorodzinnych zlokalizowanego przy zachodniej granicy miasta, przy końcowym odcinku ul. Chojnowskiej. Osiedle to założono na dawnych gruntach rolnych ze starym układem rozłogów oraz z ciekiem wodnym, którego koryto przesunięto i uregulowano. Nie wiadomo, czy osiedle to powstało niezależnie, czy też związane było ze znajdującymi się nieopodal koszarami. Osiedle założono na planie wydłużonego trapezu. Do 1945 r. zabudowano tylko działki przy ul. Ks. B. Gładysza. Wzniesiono tu domy jednorodzinne w wersjach dwóch projektów typowych (12-16) i (18-20).

· ul. Ks. B. Gładysza 10 ( fot. 99)

Dom jednorodzinny wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany w końcu XX w. lub na pocz. XXI w., z częściowym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta z aneksem, dwukondygnacyjny. Nakryty dachem dwuspadowym z łamanymi połaciami, z naczółkami i z wysuniętymi okapami. Zwrócony szczytowo ku ulicy. Elewacja frontowa trójosiowa, dwukondygnacjowa, od poziomu I piętra wzwyż kształtowana jako pięcioboczny szczyt. Poprzedzona skrajnie usytuowaną półcylindryczną przybudówką z balkonem na dachu, ograniczonym pełną balustradą. Cokół licowany cegłą, wyższe partie elewacji bez artykulacji, okapy dachu odeskowane. Drugi skraj elewacji z narożnym oknem w przyziemiu, osłoniętym od góry uproszczonym gzymsem z obdaszkiem. W osi elewacji budynku prostokątny otwór wejściowy. Otwory w większości prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień. W elewacji półcylindrycznej przybudówki okno trójskrzydłowe. Powyżej także otwór trójskrzydłowy z drzwiami balkonowymi. Elewacje boczne doprowadzone do wysokości przyziemia, przeprute trójskrzydłowymi oknami, osłonięte wysuniętymi okapami dachu.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 12 (fot. 99, 100)

Dom jednorodzinny, obecnie hotel, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w., z częściowym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta z aneksem, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym z łamanymi połaciami. Zwrócony szczytowo ku ulicy. Elewacja frontowa dwuosiowa, dwukondygnacjowa, od poziomu I piętra wzwyż kształtowana jako pięcioboczny szczyt. Skrajnie poprzedzona czworoboczną przybudówką z balkonem na dachu, ograniczonym pełną balustradą. Cokół licowany cegłą, wyższe partie elewacji bez artykulacji. W elewacji otwór wejściowy. Otwory prostokątne, dwuskrzydłowe bez obramień. Elewacje boczne doprowadzone do wysokości przyziemia, przeprute dwuskrzydłowymi oknami, osłonięte wysuniętymi okapami dachu.

Posesja z budynkiem wydzielona od ulicy kutym, ażurowym ogrodzeniem.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 14 (fot. 100)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta z aneksem, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym z łamanymi połaciami. Zwrócony szczytowo ku ulicy. Elewacja frontowa dwuosiowa, dwukondygnacjowa, od poziomu I piętra wzwyż kształtowana jako pięcioboczny szczyt. Elewacja bez artykulacji. Otwory dwuskrzydłowe, prostokątne we wtórnych(?) opaskach z kluczami. Elewacje boczne doprowadzone do wysokości przyziemia, przeprute dwuskrzydłowymi oknami, osłonięte wysuniętymi okapami dachu.

Posesja z budynkiem wydzielona od ogrodzeniem złożonym z murowanych i tynkowanych słupków oraz z nowych segmentów ze sztachet.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 16 (fot. 100)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w., z częściowym zatarciem cech stylowych.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta z aneksem, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym z łamanymi połaciami. Zwrócony szczytowo ku ulicy. Elewacja frontowa dwuosiowa, dwukondygnacjowa, od poziomu I piętra wzwyż kształtowana jako pięcioboczny szczyt. Skrajnie poprzedzona czworoboczną przybudówką z balkonem na dachu, ograniczonym pełną balustradą. Elewacja bez artykulacji. Otwory prostokątne, dwuskrzydłowe bez obramień. Elewacje boczne doprowadzone do wysokości przyziemia, osłonięte wysuniętymi okapami dachu.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 18 (fot. 101)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym Elewacje, w tym frontowa, dwuosiowe, zwieńczone uproszczonym gzymsem koronującym. Otwory prostokątne, dwuskrzydłowe bez obramień. W prawej, skrajnej osi elewacji frontowej otwór wejściowy o łuku pełnym, ujęty ceglanym obramieniem występującym przed lico elewacji, poprzedzony jednobiegowymi schodami.

Posesja wydzielona ogrodzeniem z ceglaną podmurówką, z ceglanymi słupkami oraz z segmentami z drewnianych sztachet.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 20 (fot. 101, 102)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w., ocieplony. Wprowadzony nowy, stylizowany wystrój elewacji: pasowe gzymsy oraz uproszczone, nadokienne gzymsy na wspornikach.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z oknami powiekowymi. Elewacje z ceglanym cokołem, zwieńczone uproszczonym gzymsem koronującym. Otwory prostokątne, dwuskrzydłowe.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 22 (fot. 103)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany na pocz. XXI w.

Dom mur., tynk., na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z oknami powiekowymi. Elewacje z ceglanym cokołem, zwieńczone uproszczonym gzymsem koronującym. Otwory prostokątne, dwuskrzydłowe, bez obramień.

Murowana, ceglana część ogrodzenia posesji złożona z podmurówki i słupków.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

· ul. Ks. B. Gładysza 24 (fot. 104)

Dom jednorodzinny, wzn. ok. 1930 r. Budynek remontowany w końcu XX w.,

Dom mur., tynk., na planie prostokąta z aneksami, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym z drewnianymi facjatami. Elewacje z ceglanym cokołem, osłonięte wysuniętymi okapami dachu. W trójosiowej elewacji frontowej okna prostokątne, trójskrzydłowe, bez obramień. W osi elewacji prostokątny otwór wejściowy w ceglanym, uskokowym obramieniu. Do elewacji bocznej dostawiona pięcioboczna przybudówka z balkonem z pełną balustradą. W osiach połaci dachowych facjaty z trójskrzydłowymi oknami, kryte dachami trójspadowymi.

Murowana, ceglana część ogrodzenia posesji złożona z podmurówki, słupków i ćwierćkolistych odcinków muru. Segmenty ogrodzenia utworzone z drewnianych sztachet.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Obiekt istotny jako element struktury urbanistycznej dzielnicy, nie kwalifikujący się do objęcia gminną i wojewódzką ewidencją zabytków.
Ochronie podlegają historyczne granice parceli oraz bryła budynku.

Ulica Bartosza Głowackiego

Nollendorfstrasse (ok. 1900)[59], Ziethen Strasse (1903, 1907, 1912), B. Głowackiego (od 1946)

Ulicę Bartosza Głowackiego i sąsiednie ulice: Boczną, Aleksandra Fredry i Stefana Batorego wytyczono przed 1903 r. Tak utworzono nową sieć ulic powiązaną z ul. Chojnowską i Działkową. W 1912 r. ul. B. Głowackiego wydzielał (od zachodu) skład drewna. Pierwsze domy powstały ok. 1914 r. u zbiegu ul. B. Głowackiego oraz Chojnowskiej, i były związane z ul. Chojnowską (nr 135, 137). Jeszcze w 1925 r. ulica nie była zabudowana. Wydzielono tylko działki. Dopiero w latach 1929–1931 wzniesiono przy wschodniej pierzei ulicy zwarty kompleks zabudowy mieszkalnej w stylu modernizmu (nr 1–11). Zachodniej pierzei ul. B. Głowackiego nie zabudowano.

Modernistyczne domy budynki wzn. w latach 1929–1931, modernizm. jako część zabudowy kwartału wydzielonego ulicami: Chojnowską, A. Fredry, B. Głowackiego i Stefana Batorego. Domy przy ul. Chojnowskiej i ul. A. Fredry, podobnie jak domy przy ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego, zostały realizowane według projektu przygotowanego przez Konrada Beichta[60]. Podwórze w obrębie kwartału urządzono ogrodowo, obsadzono drzewami. Rozplanowano ścieżki i wybrukowano je granitową kostką. Ulicę B. Głowackiego obsadzono kasztanowcami. Przy ciągu domów urządzono ogródki wydzielone żywopłotami.

· ul. B. Głowackiego 1, 3, 5, 7, 9,11 (fot. 105-108, [105], [106], [107], [108])

Budynki wzn. w latach 1929–1931, modernizm. Domy remontowane w 2 poł. XX w. Zaszklono wtórnie balkony nadając im charakter loggii.

Budynki mur., tynk., podpiwniczone, trzykondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi z rzędami trójkątnych lukarn. Każdy z domów nr 1–9 wzniesiony na planie prostokąta z ryzalitem środkowym w elewacji frontowej. Dom nr 11, narożny, zbudowany na planie litery L z uskokowo kształtowanym frontem zwróconym ku ulicom B. Głowackiego i Stefana Batorego.

Domy nr 1–9

Elewacje frontowe

Każda z nich pięcioosiowa z jednoosiowym, podwyższonym ryzalitem klatki schodowej, pozbawionym artykulacji, nakrytym dachem płaskim. Do ryzalitu dwustronnie (od przyziemia po II piętro) dobudowane balkony z pełnymi balustradami (z nielicznymi obecnie kutymi barierkami). W osi ryzalitu (z cokołem licowanym płytkami ceramicznymi o wątku wozówkowym) prostokątny otwór wejściowy. Ujęty szeroką opaską wykonaną także z ceramicznych płytek o wątku wozówkowym. Opaska zwieńczona uproszczonym gzymsem koronującym. W otworze wejściowym asymetryczne, drewniane drzwi z podłużnymi, horyzontalnymi otworami w ruchomym skrzydle. Przed wejściem ceglane parostopniowe schody oraz dwa odcinki ceglanej podmurówki. W niej umocowane barierki w formie par ćwierćkolistych, kutych lub odlewanych prętów. Nad otworem wejściowym wydłużone, prostokątne, jednoskrzydłowe okna. Boczne partie elewacji przeprute prostokątnymi, dwuskrzydłowymi oknami bez obramień. Dzielone pasowym gzymsem nad cokołem i uproszczonym, profilowanym gzymsem nad przyziemiem. Osłonięte wysuniętym okapem dachu.

Elewacje tylne

Ujęte jednolicie, złożone z identycznych 6-osiowych członów z komponowanym układem okien (prostokątnych, dwuskrzydłowych oraz prostokątnych, małych, jednoskrzydłowych). W dolnej części elewacji pary zagłębionych, prostokątnych otworów wejściowych prowadzących do piwnic. Schody do nich ceglane, założone w zagłębieniach omurowanych odcinkami ceglanego muru oporowego. Mury oporowe odmiennie kształtowane po jednej i po drugiej stronie schodów. W te odcinki murów, przy wejściu na schody, wmontowane metalowe barierki z parami ćwierćkolistych prętów. Posadowiona przy gruncie część elewacji licowana cegłą, wyżej, ponad oknami piwnic pas tynku, a nad nim pas ceglanej licówki. Pozostała, górna partia elewacji tynkowana, dzielona pasowym gzymsem nad przyziemiem i zwieńczona gzymsem koronującym. W połaci dachu rząd trójkątnych facjat.

Dom nr 11

Elewacje frontowe od ul. B. Głowackiego i Stefana Batorego

Budynek narożny, pięciokondygnacjowy, łącznie ze strychem, nakryty dachem płaskim. Jego bryła kształtowana uskokowo, złożona z dwuosiowych części elewacji zwróconych ku ul. Stefana Batorego i ku ul. B. Głowackiego oraz — z łączącego je pionu klatki schodowej, dwubocznego, narożnego. W uskokach pomiędzy tymi trzema członami elewacji ćwierćcylindryczne balkony z pełnymi balustradami. Elewacje frontowe budynku z cokołem licowanym płytkami ceramicznymi ułożonymi w wątku wozówkowym, pokryte tynkiem nakrapianym, zwieńczone uproszczonym gzymsem koronującym. Otwór wejściowy w podciętej, dolnej części środkowego, narożnego członu elewacji, prostokątny, bez obramienia, poprzedzony ceglanymi schodami z ceglaną, niską, pełną balustradą przechodzącą w odcinki podmurówki. W nich brak ćwierćkolistych, metalowych barierek. Okna prostokątne, trójskrzydłowe. Drzwi balkonowe jednoskrzydłowe. Okna klatki schodowej (w narożniku środkowego, narożnego członu elewacji) zestawione ze sobą pod kątem prostym. W partii strychu pary małych, prostokątnych okien. Otwory bez obramień. Częściowo zachowana drewniana stolarka okienna ze stałymi ślemionami. Przy balustradach nielicznych balkonów zachowane kute barierki. Powyżej ćwierćkoliste pręty (na markizy) równoległe do balustrad, mocowane w ścianach budynku

Elewacje tylne

Dwie zestawione pod kątem prostym, czterokondygnacyjne, wąskie, półtoraosiowe, z artykulacją jak tylne elewacje domów przy ul. B. Głowackiego 1–9. Nakryte dachem płaskim. W dolnej części elewacji dwa zagłębione, prostokątne otwory wejściowe prowadzące do piwnic. Schody do nich ceglane, założone w zagłębieniu omurowanym odcinkami ceglanego muru oporowego. W odcinki muru oporowego, przy wejściu na schody, wmontowane metalowe barierki z parami ćwierćkolistych prętów. Posadowiona przy gruncie część elewacji licowana cegłą, wyżej, ponad oknami piwnic pas tynku, a nad nim pas ceglanej licówki. Pozostała, górna partia elewacji tynkowana, dzielona pasowym gzymsem nad przyziemiem i zwieńczona gzymsem koronującym.

Stan zachowania budynków:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryły budynków, ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— wykrój i układ otworów;
— metalowe barierki przed otworami wejściowymi, przy schodach do piwnic, kute barierki balustrad balkonów i ćwierćkoliste pręty na markizy mocowane nad balustradami balkonów.

Zaleca się zachowanie nakrapianego tynku, likwidację wtórnych przeszkleń balkonów, wykonanie nowych metalowych barierek przy balustradach balkonów oraz barierek przed wejściem do budynku nr 11. Należy je odtworzyć według wzorów z elewacji domów nr 1–9. Proponuje się również wykonanie nowych drzwi frontowych, drewnianych, na wzór drzwi domu nr 1. W przypadku wymiany stolarki okiennej i drzwiowej wymaga się stosowania stolarki drewnianej ze stałymi ślemionami. Nowa stolarka musi być mocowana jak stara, na linii lica elewacji.

Zaleca się również rekompozycję ogrodowego urządzenia podwórza kwartału zabudowy, przy wykorzystaniu reliktów założenia dawnego.

Budynki przy ul. B. Głowackiego 1–11 kwalifikują się, jako jednolity przestrzennie i formalnie zespół zabudowy, do wpisu do rejestru zabytków wraz z domami przy ul. Chojnowskiej 127-139, A. Fredry 2–10, Stefana Batorego 20.

Ulica Jagiellońska

Karlstraße ok. 1895 r.; Jagiellonów od I.1946 r.; Jagiellońska od II.1946 r.l

Ulica ta ok. 1877 r. wytyczona była na odcinku od obecnej ul. Żwirki i Wigury w kierunku północnym (istnieje na mapie z 1877 r., bez nazwy), przecinając ul. kard. B. Kominka; w kierunku południowym istniała ścieżka wzdłuż terenów zielonych. Ok. 1895 r. ulica otrzymała patrona i wytyczono jej południowy odcinek do obecnej ul. Chojnowskiej.

· ul. Jagiellońska 1 (fot. 109, 111)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1895 r., przebudowana w latach 70-tych XX w.; przyziemie neorenesans, góra przekształcona.

Mur., tynk., z wyrobionym w tynku detalem architektonicznym. Rozwiązana na rzucie zbliżonym do litery L. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina; dach dwuspadowy, o niewielkim kącie nachylenia połaci, kryty papą.

Elewacja wschodnia (fasada) 6-osiowa o regularnym układzie otworów; osie 5-6 odsunięte w kierunku pn., pierwotnie umieszczone w ryzalicie pozornym. Pierwsza kondygnacja pokryta pasami płytkiego boniowania, nad którą wydatny gzyms kordonowy; pozostałe kondygnacje, w osiach okiennych, wtórnie otynkowane, między osiami pasy dwubarwnej cegły klinkierowej (pierwotny wystrój fasady); nad kondygnacjami nieznaczne, wąskie gzymsy kordonowe; ponad mezzaninem gzyms koronujący. W piątej osi I kondygnacji prostokątny otwór wejściowy; w 6 osi – wtórny, szeroki otwór witryny zakładu usługowego. Otwory okienne I kondygnacji zamknięte łukiem pełnym, pozostałe prostokątne, bez opasek; w partii mezzanina niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa.

Detal architektoniczny: boniowanie I kondygnacji; gzymsy kordonowe i wieńczący; pionowe pasy z cegły klinkierowej rozdzielające ob. osie okienne. Drzwi wejściowe współczesne, metalowe; stolarka okienna współczesna.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z niewielkim uskokiem w części południowej.

Klatka schodowa w trakcie tylnym; poprzedzona sienią z odcinkowym stropem i kilkoma, monolitycznymi stopniami wyrównawczymi. Klatka i sień po remoncie w latach 70-tych, bezstylowe.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Od podwórza pas zieleni – ogródki w formie trawników otoczonych żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 2 (fot. 112)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1895 r.; neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym, otynkowanym, uproszczonym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna, z ryzalitem pozornym w fasadzie, zakończonym attyką pełną z narożnymi słupkami; kamienica nakryta dwuspadowym dachem o małym kącie nachylenia połaci, krytym papą.

Elewacja wschodnia (fasada) 6-osiowa, dwuczęściowa; 3-osiowa część południowa rozwiązana w formie ryzalitu pozornego, z prostokątnym otworem wejściowym w 3 osi. Podziały poziome tworzą gzymsy parapetowe pod otworami okiennymi każdej kondygnacji, gzyms kordonowy nad I kondygnacją, gzyms koronujący. Otwory okienne prostokątne; w I kondygnacji o sfazowanych narożach, z uproszczonym nadprożem z kluczem, w II i III kondygnacji z prostymi naczółkami. Ściany elewacji gładko tynkowane.

Detal architektoniczny: gzymsy parapetowe; gzyms kordonowy i koronujący; sfazowane obramienia okienne z klińcem w I kondygnacji; naczółki proste; attyka pełna z pionowymi podziałami. Drzwi wejściowe współczesne, metalowe, z nadświetlem. Stolarka okienna drewniana dwuskrzydłowa, czterodzielna, współczesna.

Elewacja tylna bez dekoracji; w 3 osi od pd. szeroki, zamknięty łukiem odcinkowym otwór wejściowy.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, przesunięta w osi, poprzedzona sienią z jednobiegowymi, masywnymi schodami wyrównawczymi z podestem; schody klatki masywne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, profilowaną poręczą i słupkiem.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Od podwórza pas zieleni – ogródki w formie trawników otoczonych żywopłotem.

Stan zachowania:
— dostateczny. Elewacje o uproszczonym detalu; nowa stolarka okienna i drzwiowa.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki ze słupkiem i poręczą.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 3 (fot. 113)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1895 r.; neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym, otynkowanym, uproszczonym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna, z pseudoryzalitem w fasadzie zakończonym attyką pełną, z narożnymi słupkami; kamienica nakryta dwuspadowym dachem o małym kącie nachylenia połaci, krytym papą. Kamienica rozwiązana analogicznie jak nr 2.

Elewacja wschodnia (fasada) 6-osiowa, dwuczęściowa; 3-osiowa część północna rozwiązana w formie ryzalitu pozornego, z prostokątnym otworem wejściowym w 1 osi. Podziały poziome tworzą gzymsy parapetowe pod otworami okiennymi każdej kondygnacji, gzyms kordonowy nad I kondygnacją, gzyms koronujący. Otwory okienne prostokątne; w I kondygnacji o sfazowanych narożach, z uproszczonym nadprożem z kluczem, w II i III kondygnacji z prostymi naczółkami; w II kondygnacji gładko tynkowane, prostokątne płyciny nadokienne z łezkami w narożach. Ściany elewacji gładko tynkowane.

Detal architektoniczny: gzymsy parapetowe; gzyms kordonowy i koronujący; sfazowane obramienia okienne z klińcem w I kondygnacji; naczółki proste; attyka pełna z pionowymi podziałami. Drzwi wejściowe współczesne, metalowe, z nadświetlem. Stolarka okienna drewniana dwuskrzydłowa, czterodzielna, współczesna.

Elewacja tylna bez dekoracji; w 3 osi od pd. szeroki, zamknięty łukiem odcinkowym otwór wejściowy.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z jednobiegowymi, masywnymi schodami wyrównawczymi z podestem; schody klatki masywne z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, profilowaną poręczą i słupkiem.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dostateczny. Elewacje o uproszczonym detalu; nowa stolarka okienna i drzwiowa.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki ze słupkiem i poręczą.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 4 (fot. 114)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1895 r.; neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym, otynkowanym, uproszczonym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna, nakryta dwuspadowym dachem o małym kącie nachylenia połaci, krytym papą.

Elewacja wschodnia (fasada) 9-osiowa, o regularnym układzie otworów okiennych z prostokątnym otworem wejściowym w osi środkowej, umieszczony w płytkim, I-kondygnacyjnym pseudoryzalicie zwieńczonym prostym naczółkiem; powyżej w osi, na II i III kondygnacji zamurowane otwory okienne. W przyziemiu wysoka partia cokołu, z kwadratowymi otworami okiennymi. Podziały poziome tworzą gzyms cokołowy, gzymsy parapetowe pod otworami okiennymi każdej kondygnacji, gzyms kordonowy nad I kondygnacją, zachowany fragmentarycznie gzyms koronujący. Otwory okienne prostokątne; w I kondygnacji o sfazowanych narożach, z uproszczonym nadprożem z kluczem, w II i III kondygnacji w profilowanych w 2/3 wysokości obramieniach, z prostymi naczółkami. Ściany elewacji gładko tynkowane.

Detal architektoniczny: gzyms cokołowy; gzymsy parapetowe; gzyms kordonowy i koronujący; sfazowane obramienia okienne z kluczem w I kondygnacji; profilowane obramienia okienne i proste naczółki II i III kondygnacji; I-kondygnacyjny pseudoryzalit. Drzwi wejściowe współczesne, metalowe, z nadświetlem. Stolarka okienna drewniana dwuskrzydłowa, czterodzielna, współczesna.

Elewacja tylna bez dekoracji; w osi środkowej szeroki, prostokątny otwór wejściowy.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z jednobiegowymi, wąskimi, masywnymi schodami wyrównawczymi; schody klatki masywne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupkiem.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Elewacje o uproszczonym detalu; nowa stolarka okienna i drzwiowa.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki ze słupkiem i poręczą.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować i odtworzyć zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 4a (fot. 115)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1895 r.; neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym, otynkowanym, nielicznym, uproszczonym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna, nakryta dwuspadowym dachem o małym kącie nachylenia połaci, krytym papą. Kamienica opracowana analogicznie jak nr 4.

Elewacja wschodnia (fasada) 9-osiowa, o regularnym układzie otworów okiennych z prostokątnym otworem wejściowym w środkowej osi, umieszczony w płytkim, I-kondygnacyjnym pseudoryzalicie zwieńczonym prostym naczółkiem; powyżej w osi, na II i III kondygnacji zamurowane otwory okienne. W przyziemiu wysoka partia cokołu, z kwadratowymi otworami okiennymi. Podziały poziome tworzą gzyms cokołowy, gzymsy parapetowe pod otworami okiennymi każdej kondygnacji, gzyms kordonowy nad I kondygnacją, zachowany fragmentarycznie gzyms koronujący. Otwory okienne prostokątne; w I kondygnacji o sfazowanych narożach, z uproszczonym nadprożem z kluczem, w II i III kondygnacji w profilowanych w 2/3 wysokości obramieniach, z prostymi naczółkami. Ściany elewacji gładko tynkowane.

Detal architektoniczny: gzyms cokołowy; gzymsy parapetowe; gzyms kordonowy i koronujący; sfazowane obramienia okienne z kluczem w I kondygnacji; profilowane obramienia okienne i proste naczółki II i III kondygnacji; I-kondygnacyjny pseudoryzalit. Drzwi wejściowe współczesne, metalowe, z nadświetlem. Stolarka okienna drewniana dwuskrzydłowa, czterodzielna, współczesna.

Elewacja tylna bez dekoracji; w osi środkowej szeroki, prostokątny otwór wejściowy.

Elewacja północna – szczytowa, bez dekoracji i otworow.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z jednobiegowymi, wąskimi, masywnymi schodami wyrównawczymi; schody klatki masywne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupkiem.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Elewacje o uproszczonym detalu; nowa stolarka okienna i drzwiowa; wnętrza po remoncie.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki ze słupkiem i poręczą.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 5 (fot. 116)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1875 r., neorenesans.

Mur., tynk., z ceramicznym i wyrobionym w tynku detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina; dach dwuspadowy, o niewielkim kącie nachylenia połaci, kryty ceramicznie.

Elewacja zachodnia (fasada) 5-osiowa o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja pokryta pasami płytkiego boniowania, II kondygnacja – gładko tynkowana, III i IV kondygnacja – o ceramicznej okładzinie. Podziały poziome tworzą: cokół z odsadzką, gzymsy kordonowe nad I i II kondygnacją, gzyms parapetowy otworów II kondygnacji, wyrobione w tynku pasy przebiegające całą szerokość fasady, na wysokości parapetów i naczółków otworów III i IV kondygnacji, gzyms koronujący. W 3 osi prostokątny otwór wejściowy, ponad którym klińcowi naczółek z rautowym zwornikiem. Otwory okienne prostokątne, bez opasek; w partii mezzanina niewielkie, prostokątne, zgrupowane po dwa. Pod otworami okiennym I – IV kondygnacji prostokątne płyciny, pierwotnie wypełnione dekoracją rautową (zachowana w II kondygnacji); nad otworami III – IV kondygnacji proste naczółki.

Detal architektoniczny: boniowanie I kondygnacji; klinkierowa okładzina III i IV kondygnacji; gzymsy kordonowe i wieńczący; pasy gzymsów parapetowych i na wysokości naczółków; dekoracja ramowa III i IV kondygnacji; płyciny podokienne; proste naczółki. Drzwi wejściowe neorenesansowe, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe ze prostokątnym nadświetlem wydzielonym profilowanym ślemieniem, z ozdobnym słupkiem dekorowanym wolutą; kwatery dolne z dekoracją rautowo – okuciową, górne, pierwotnie przeszklone, obecnie przesłonięte; stolarka okienna współczesna, oryginalna zachowana w kilku otworach.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjną środkową osią klatki schodowej.

Klatka schodowa w trakcie tylnym; poprzedzona sienią z kilkoma, drewnianymi, szerokimi stopniami wyrównawczymi. Między sienią a klatką schodową dwuskrzydłowe, z odcinkowym nadświetlem drzwi wahadłowe. Schody klatki monolityczne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupkiem.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ sieni i klatki schodowej z balustradą.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 6 (fot. 117)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1875 r., neorenesans.

Mur., tynk., z ceramicznym i wyrobionym w tynku detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina; dach dwuspadowy, o niewielkim kącie nachylenia połaci, kryty ceramicznie.

Elewacja zachodnia (fasada) 4-osiowa o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja pokryta pasami głębokiego boniowania wyrobionego w tynku, II kondygnacja – gładko tynkowana, III i IV kondygnacja – o ceramicznej okładzinie. Podziały poziome tworzą: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym, gzymsy kordonowe nad I i II kondygnacją, gzyms parapetowy otworów II kondygnacji, wyrobione w tynku pasy, przebiegające całą szerokość fasady na wysokości parapetów i naczółków otworów III i IV kondygnacji, gzyms koronujący z ornamentem kostkowym. W 4 osi otwór wejściowy zamknięty łukiem pełnym, ujęty rustykalnym boniowaniem z wydatnym zwornikiem. Otwory okienne prostokątne, bez opasek; w partii mezzanina – niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa. Pod otworami okiennym I – IV kondygnacji prostokątne płyciny, pierwotnie wypełnione dekoracją rautową (zachowaną w II kondygnacji); nad otworami I kondygnacji rustykalne klińce, nad otworami II kondygnacji – klińce opracowane w tynku, nad otworami III – IV kondygnacji proste naczółki.

Detal architektoniczny: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym; boniowanie I kondygnacji; klinkierowa okładzina III i IV kondygnacji; gzymsy kordonowe i wieńczący z ornamentem kostkowym; pasy gzymsów parapetowych i na wysokości naczółków; płyciny podokienne; proste naczółki. Drzwi wejściowe neorenesansowe, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z nadświetlem zamkniętym łukiem pełnym, wydzielonym profilowanym ślemieniem; kwatery dolne z dekoracją dwupłycinową, górne, pierwotnie przeszklone, obecnie przesłonięte; stolarka okienna współczesna, oryginalna zachowana w kilku otworach I kondygnacji, o profilowanym ślemieniu i ozdobnym słupku.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjną osią klatki schodowej. W II kondygnacji, w 3 i 4 osi zachowane otwory okienne zamknięte odcinkowo.

Klatka schodowa w trakcie tylnym. Schody klatki monolityczne, o biegach łukowo wysklepionych, z drewnianymi stopnicami; boczne, jednobiegowe z podestem przechodzące w dwubiegowe powrotne, z drewnianą tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnymi słupkami. W trakcie frontowym sieni zachowana ceramiczna, dwubarwna, ułożona w szachownicę posadzka.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki schodowej z balustradą;
— posadzka sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 7 (fot. 118)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r., neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym i wyrobionym w tynku detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina; dach dwuspadowy, o niewielkim kącie nachylenia połaci, kryty ceramicznie.

Elewacja zachodnia (fasada) 5-osiowa o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja ze śladami boniowania wykonanego w tynku, pozostałe kondygnacje gładko tynkowane. Podziały poziome tworzą: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym, gzyms kordonowy nad I i IV kondygnacją, gzymsy parapetowe otworów II – IV kondygnacji, pas mezzanina oraz gzyms koronujący. W 3 osi otwór wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym, ujęty w 2/3 wysokości otworu uszakową, gładką opaską. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji w uszakowych opaskach, jak otwór wejściowy, w pozostałych kondygnacjach bez opasek; w partii mezzanina – niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa. Nad otworami II kondygnacji naczółki trójkątne otwarte, nad otworami III i IV kondygnacji – naczółki proste, nad otworami kondygnacji mezzanina – niewielkie, proste naczółki nad każdym otworem.

Detal architektoniczny: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym; gzymsy kordonowe i wieńczący; pasy gzymsów parapetowych; trójkątne i proste naczółki; uszakowe opaski. Drzwi wejściowe neorenesansowe, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z nadświetlem zamkniętym łukiem odcinkowym, wydzielonym profilowanym, z ornamentem kostkowym ślemieniem; kwatery dolne z płycinami o dekoracji rautowej, górne przeszklone; stolarka okienna współczesna, oryginalna zachowana fragmentarycznie w kilku otworach I kondygnacji.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjną osią klatki schodowej w ryzalicie. Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z szerokimi, drewnianymi kilkoma stopniami wyrównawczymi. Schody klatki monolityczne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupkiem z szyszką. W trakcie frontowym sieni zachowana ceramiczna, dwubarwna, ułożona w szachownicę posadzka.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Wnętrza po remoncie.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki schodowej z balustradą;
— posadzka sieni;
— stolarka drzwi wejściowych.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 8 (fot. 119)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r.; neoklasycyzm.

Mur., tynk., z ceramicznym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina; dach dwuspadowy, o niewielkim kącie nachylenia połaci, kryty ceramicznie.

Elewacja zachodnia (fasada) 5-osiowa o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja ze śladami boniowania wykonanego w tynku, pozostałe kondygnacje gładko tynkowane. Podziały poziome tworzą: ceramiczny, ob. otynkowany cokół z gzymsem kapnikowym, gzyms kordonowy nad I kondygnacją oraz gzyms koronujący. W 3 osi otwór wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym, ujęty w 2/3 wysokości otworu profilowaną, uskokową opaską. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji w profilowanych, jak otwór wejściowy, opaskach, w pozostałych kondygnacjach bez opasek; w partii mezzanina – niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa. Nad otworami II i III kondygnacji proste naczółki.

Detal architektoniczny: cokół z gzymsem kapnikowym; gzyms kordonowy i wieńczący; proste naczółki; profilowane opaski. Drzwi wejściowe neorenesansowe, drewniane, dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe z nadświetlem zamkniętym odcinkiem łuku, wydzielonym profilowanym ślemieniem; kwatery dolne z płycinami o dekoracji rautowej, górne przeszklone; stolarka okienna współczesna.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjną osią klatki schodowej w ryzalicie. Klatka schodowa w trakcie tylnym, przesunięta w osi, poprzedzona sienią z szerokimi, drewnianymi stopniami wyrównawczymi. Schody klatki monolityczne, z drewnianymi stopnicami, dwubiegowe powrotne, z drewnianą, tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupkiem. W trakcie frontowym sieni zachowana ceramiczna, dwubarwna, ułożona w szachownicę posadzka.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Wnętrza po remoncie; ubytki tralek w balustradzie schodów.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— układ klatki schodowej z balustradą, poręczą i słupkiem;
— posadzka sieni;
— stolarka drzwi wejściowych.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 9 (fot. 120)

Kamienica czynszowa, wzn. 1903 r.; historyzm.

Mur., tynk., z uproszczonym, ceramicznym, otynkowanym detalem architektonicznym. Kamienica narożna, u zbiegu ul. Jagiellońskiej i ul. Żwirki i Wigury. Rozwiązana na niemiarowym rzucie, ze ściętym narożem; bryła rozczłonkowana ryzalitami w elewacjach frontowych; podpiwniczona, czterokondygnacyjna, z pięciokondygnacyjnym ryzalitem w elewacji zach.; dach dwuspadowy z naczółkiem, kryty ceramicznie.

Elewacja zachodnia (od ul. Jagiellońskiej) 6-osiowa, z szerokim 3-osiowym ryzalitem w 2 – 4 osi, zwieńczonym trójkątnym, 2-osiowym szczytem. Podziały poziome tworzą niski cokół z gzymsem kapnikowym, gzyms kordonowy nad I kondygnacją z wyłączeniem ryzalitu, gzyms koronujący. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji ryzalitu w uszakowych opaskach, pozostałe bez opasek. W ryzalicie, w II i III kondygnacji osi środkowej z dekoracyjnie opracowanymi, trójkątnym i trójlistnym, naczółkami z ornamentem roślinno-wstęgowym; w IV kondygnacji na otworami – kartusze; w V – płyciny z ornamentem roślinnym. W 1 osi I kondygnacji wtórnie przebity otwór witryny sklepowej.

Elewacja północna (od ul. Żwirki i Wigury), z licznymi wtórnymi przebiciami w I kondygnacji; 3-osiowa, niesymetryczna, z 1-osiowym ryzalitem w trzeciej osi. Podziały poziome podobne jak w elewacji zach., gzyms kordonowy, kapnikowy, obiega całą szerokość elewacji; gzyms koronujący z ornamentem kostkowym, wzbogacony o pas arkadowego fryzu między zgrupowanymi po dwa otworami mezzanina, znajduje się nad 1 – 2 osią. W 1 osi I kondygnacji prostokątny otwór wejściowy, ponad którym wyrobiony w tynku prosty pseudonaczółek z klińcowym łukiem pseudoodciążającym. Otwory okienne prostokątne; w I kondygnacji pierwotnie w uszakowych opaskach, ob. część zamurowana, część wtórnie przebita; na II i III kondygnacji w profilowanych opaskach; w IV kondygnacji w uszakowych, gładkich opaskach. W 1 i 2 osi z płycinami pod- i nadokiennymi, ujętymi pasami z ornamentem rautowym; nad otworami zworniki i proste naczółki. W osi ryzalitu nad otworami dekoracyjne naczółki, jak w elewacji zach., dodatkowo ujęte pasami tynku tworzącymi ramy.

Naroże północno zachodnie, ścięte, 1-osiowe, z zamkniętym łukiem odcinkowym otworem wejściowym do sklepu. Powyżej otwory okienne z dekoracyjnie opracowanymi naczółkami i kartuszem, jak w pozostałych elewacjach.

Detal architektoniczny: kapnikowy gzyms cokołowy, kapnikowy gzyms kordonowy, gzyms koronujący, pas arkadowego fryzu; płyciny pod- i nadokienne. Stolarka drzwiowa i okienna współczesna, bezstylowa.

Elewacja tylna bez dekoracji.

Klatka schodowa w trakcie tylnym poprzedzona sienią; schody klatki monolityczne, współczesne. W sieni zachowana posadzka z wielobarwnych płytek ceramicznych. Wnętrza bezstylowe.

Stan zachowania:
— dostateczny; fragmentarycznie zachowany detal architektoniczny elewacji.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku, ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— wykrój i układ otworów;
— detal architektoniczny elewacji.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

· ul. Jagiellońska 10 (fot. 121)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r.; neoklasycyzm z elementami neogotyku.

Mur., tynk., z ceramicznym, uproszczonym detalem architektonicznym. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina oraz V-kondygnacyjną skrajną osią w formie wieży; dach dwuspadowy, kryty ceramicznie. Bryła rozrzeźbiona w elewacji tylnej V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej.

Elewacja zachodnia (fasada) 5-osiowa o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja pokryta płytkim boniowaniem wyrobionym w tynku, pozostałe kondygnacje gładko tynkowane. Podziały poziome tworzą: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym, gzyms kordonowy nad I kondygnacją oraz gzyms koronujący. W 3 osi prostokątny otwór wejściowy, ujęty naprzemiennym boniowaniem; nad otworem płycina z wyrobionym w tynku łuku o kształcie spłaszczonego oślego grzbietu. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji w profilowanych na 2/3 wysokości otworu opaskach zakończonych łezkami, w pozostałych kondygnacjach bez opasek; w partii mezzanina – niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa. Nad otworami II kondygnacji proste naczółki; w II kondygnacji, w osiach 2-3 oraz 4-5 – wspólne naczółki oraz płyciny nadokienne w kształcie spłaszczonego oślego grzbietu z ornamentem kostkowym. W V kondygnacji 1 osi, otwór ujęty uproszczonymi, narożnymi lizenami; całość zamyka attyka pełna.

Detal architektoniczny: boniowanie I kondygnacji; ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym; gzyms kordonowy i wieńczący; proste naczółki; profilowane opaski z łezkami; płyciny nadokienne. Drzwi wejściowe drewniane, dwuskrzydłowe, współczesne, z prostokątnym nadświetlem wydzielonym profilowanym ślemieniem z ornamentem kostkowym. Stolarka okienna drewniana, dwuskrzydłowa, czterodzielna, o profilowanym ślemieniu i ozdobnej listwie przytykowej; w części współczesna zachowująca pierwotne podziały.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej. Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z kilkoma cementowymi stopniami wyrównawczymi; schody monolityczne, z drewnianymi stopnicami i drewnianą, bezstylową balustradą. W sieni i na podeście zachowana ceramiczna, dwubarwna, ułożona w szachownicę posadzka.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Wnętrza pozbawione cech stylowych.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— posadzka sieni;
— stolarka okienna.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

W przypadku wymiany stolarki okiennej wymaga się stosowania stolarki drewnianej z zachowaniem istniejących wzorów.

Należy wymienić stolarkę drzwiową.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

· ul. Jagiellońska 11 (fot. 122)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r., neoklasycyzm z elementami neorenesansu.

Mur., tynk., z uproszczonym detalem architektonicznym wyrobionym w tynku. Kamienica bliźniacza do nr 10. Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna z użytkowym poddaszem, w formie mezzanina oraz V-kondygnacyjną skrajną osią w formie wieży; dach dwuspadowy, kryty ceramicznie. Bryła rozrzeźbiona w elewacji tylnej V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej. Kamienica bliźniacza do nr 10.

Elewacja zachodnia (fasada) 5-osiowa, o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja pokryta płytkim boniowaniem wyrobionym w tynku, pozostałe kondygnacje gładko tynkowane. Podziały poziome tworzą: ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym, pas klińcowych boni nad otworami I kondygnacji, gzyms kordonowy nad I kondygnacją oraz gzyms koronujący. W 3 osi prostokątny otwór wejściowy. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji w gładkich, tynkowych opaskach, z prostokątnymi płycinami podokiennymi wypełnionymi zgeometryzowaną dekoracją oraz z fakturowym zwornikiem; w pozostałych kondygnacjach bez opasek, z odcinkami gzymsu parapetowego; w partii mezzanina – niewielkie, kwadratowe, zgrupowane po dwa. W V kondygnacji 5 osi, otwór ujęty uproszczonymi, narożnymi pilastrami o kielichowatych głowicach; całość zamyka attyka pełna z narożnymi słupkami zakończonymi kulami.

Detal architektoniczny: boniowanie I kondygnacji; ceramiczny cokół z gzymsem kapnikowym; gzyms kordonowy i wieńczący; odcinki gzymsu parapetowego; płyciny podokienne. Drzwi wejściowe drewniane, dwuskrzydłowe, współczesne, z prostokątnym nadświetlem wydzielonym profilowanym ślemieniem. Stolarka okienna drewniana, współczesna.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej. Otwory okienne piwnic zamknięte łukiem odcinkowym.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, przesunięta w osi, poprzedzona sienią z kilkoma cementowymi stopniami wyrównawczymi; schody współczesne, monolityczne, z metalową, bezstylową balustradą. W sieni i na podeście zachowana ceramiczna posadzka.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Wnętrza pozbawione cech stylowych.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— wykrój i układ otworów;
— posadzka sieni.

Ponadto ochronie podlegają oryginalne elementy wystroju i wyposażenia wnętrz, w tym sztukaterie, piece, stolarka drzwi wewnętrznych.

Należy odtworzyć detal architektoniczny fasady.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.

·     ul. Jagiellońska 12 (fot. 123, 124)

Kamienica czynszowa, wzn. ok. 1900 r., l. 60-te XX w.; neorenesans.

Mur., z tynkowaną dolną kondygnacją i z oblicowanymi cegłą klinkierową górnymi kondygnacjami, z ceramicznym i wyrobionym w tynku detalem architektonicznym Podpiwniczona, IV-kondygnacyjna, z I-kondygnacyjną facjatą zakończoną trójkątnym szczytem zwieńczonym odcinkowym naczółkiem; facjata ujętą sterczynami. Dach dwuspadowy, kryty ceramicznie. Bryła rozrzeźbiona w fasadzie dwiema osiami balkonów a w elewacji tylnej V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej.

Elewacja zachodnia (fasada) 6-osiowa, o regularnym układzie otworów. Pierwsza kondygnacja pokryta pasami płytkiego boniowania, pozostałe ceramiczne, z pionowymi, boniowanymi pasami tynku w narożach. Podziały poziome tworzą: ceramiczny cokół, gzyms kordonowy nad I kondygnacją oraz gzyms koronujący. W 4 osi prostokątny otwór wejściowy, w sfazowanej opasce z fakturowym zwornikiem. Otwory okienne prostokątne, w I kondygnacji w opaskach o sfazowanych narożach, z fakturowym zwornikiem; powyżej na pozostałych kondygnacjach w gładkich, tynkowych opaskach, z prostokątnymi płycinami podokiennymi oraz z naczółkami: w II kondygnacji o nadwieszonym łuku pełnym lub trójkątne otwarte, wypełnione ornamentem roślinno-wstęgowym; w III kondygnacji z naczółkiem prostym. W 2 i 4 osi, od II do IV kondygnacji balkony o wygiętych, metalowych ażurowych balustradach balkonów.

Detal architektoniczny: boniowanie I kondygnacji; ceramiczne oblicowanie pozostałych kondygnacji; ceramiczny cokół; gzyms kordonowy i wieńczący; naczółki okienne; płyciny podokienne. Drzwi wejściowe drewniane, dwuskrzydłowe, współczesne, z prostokątnym nadświetlem wydzielonym profilowanym ślemieniem. Stolarka okienna drewniana, współczesna; oryginalna zachowana na II kondygnacji.

Elewacja tylna (zach.) bez dekoracji, z V-kondygnacyjnym ryzalitem klatki schodowej. Otwory okienne piwnic zamknięte łukiem odcinkowym.

Klatka schodowa w trakcie tylnym, poprzedzona sienią z kilkoma monolitycznymi stopniami wyrównawczymi; sień wydzielona współczesnymi dwuskrzydłowymi drzwiami wahadłowymi z odcinkowym nadświetlem. Schody współczesne, monolityczne, z metalową, bezstylową balustradą.

Przed fasadą pozostałości niewielkiego ogródka zachowanego w formie trawnika otoczonego żywopłotem.

Stan zachowania:
— dobry. Wnętrza pozbawione cech stylowych, po remoncie. W l. 60-tych XX w. pożar wnętrza.

Zalecenia konserwatorskie:
Do zachowania:
— bryła budynku i ceramiczne pokrycie połaci dachowych;
— detal architektoniczny fasady;
— wykrój i układ otworów;
— metalowe balustrady balkonów.

Należy zachować zieleń ogródka przed fasadą.