Wstęp

Podstawy prawne opracowania

Definicja stref ochrony konserwatorskiej

Zarys rozwoju miasta

Wykaz zabytków architektury i budownictwa

Stanowiska archeologiczne

Bibliografia

Spis ilustracji

Definicja stref ochrony konserwatorskiej - Mapa

Wykaz zabytków architektury i budownictwa - Mapa


Wstęp

Celem Studium środowiska kulturowego miasta Bierutów jest określenie zasad i metod obowiązujących przy opracowaniu studium i planu zagospodarowania przestrzennego miasta w zakresie ochrony zabytków.

Studium podzielono na dwie części:

Tekst, w którym zawarto definicje stref ochrony konserwatorskiej, zarys historii miasta, opis układu przestrzennego, zaktualizowany wykaz zabytków architektury i budownictwa, wykaz stanowisk archeologicznych oraz reprodukcje wybranej ikonografii.

Dwie mapy w skali 1:10 000 i 1:5 000. Na pierwszej wykreślono granice stref ochrony konserwatorskiej i stanowiska archeologiczne, na drugiej oznaczono budowle wpisane do rejestru zabytków, budowle o walorach kulturowych oraz zabytkowe układy kształtowanej zieleni.


Podstawy prawne opracowania

Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. „O ochronie dóbr kultury”, Dz.U. nr 10, poz. 48 wraz z późniejszymi zmianami: tekst jednolity Dz.U. nr 98 z 10.12.1999, poz. 1150.

Ustawa z dnia 4 lipca 1994 r. „O zagospodarowaniu przestrzennym”, Dz.U. nr 89, poz. 415 wraz z późniejszymi zmianami — art. 1 ustęp 2 pkt 4, art. 6 ustęp 3, art. 6 ustęp 4 pkt 3, art. 10 ust. 1 pkt. 4 i 8.

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. „Prawo budowlane”, Dz.U. nr 89, poz. 414 wraz z późniejszymi zmianami.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 11 stycznia 1994 r. „O zasadach i trybie udzielania zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytkach oraz prac archeologicznych i wykopaliskowych, warunkach ich prowadzenia i kwalifikacjach osób, które mają prawo do prowadzenia tej działalności”, Dz.U. nr 16, poz. 55.

Rejestr zabytków — Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków we Wrocławiu.

Definicje stref ochrony konserwatorskiej opracowano w oparciu o: Wytyczne do opracowania problematyki ochrony wartości kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego. Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji do spraw Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich, Warszawa 1981.


Definicja stref ochrony konserwatorskiej

Strefa „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej

Obejmuje obszar, na którym elementy dawnego układu przestrzennego zachowały się w stanie nienaruszonym lub jedynie nieznacznie zniekształconym. Jest to obszar uznany za szczególnie ważny jako materialne świadectwo historyczne. W strefie tej zakłada się pierwszeństwo wymagań konserwatorskich nad wszelką prowadzoną współcześnie działalnością inwestycyjną, gospodarczą i usługową. Strefa ta wymaga opracowania planu szczegółowego.

W Bierutowie wyznaczono dwie rozłączne strefy „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej obejmujące:

1. Układ urbanistyczny historycznego centrum miasta lokacyjnego po zewnętrznych granicach murów obronnych z przedmurzem— wpis do rejestru zabytków nr 389 z dnia 25. 11. 1956.

2. Kościół ewangelicki cmentarny p.w. Świętej Trójcy ob. w ruinie, przy ul. Wrocławskiej wraz z zachowanym fragmentem cmentarza — numer rejestru zabytków 980 z dnia 15. 06. 1963.

Działania konserwatorskie w strefie „A” zmierzają do:

• zachowania historycznego układu przestrzennego, tj. rozplanowania dróg, ulic, placów, linii zabudowy, sposobu parcelacji działek, kompozycji wnętrz urbanistycznych i kompozycji zieleni;

• konserwacji zachowanych głównych elementów układu przestrzennego, szczególnie: posadzek (nawierzchni, cieków wodnych, sposobu użytkowania gruntów), ścian (zabudowa, zieleń);

• usunięcia elementów uznanych za zniekształcające założenie historyczne i odtworzenia elementów zniszczonych, w oparciu o szczegółowe warunki określane każdorazowo przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

W strefie tej wymagane jest:

• uzgodnienie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wszelkich zmian lub korekt przebiegu dróg i ich nawierzchni (utrzymać należy pokrycie ulic kostką granitową i chodników kostką bazaltową);

• zaleca się odtworzenie historycznego układu dróg tam gdzie został on zaburzony;

• dostosowanie nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie sytuacji, skali, bryły, podziałów architektonicznych, proporcji powierzchni muru i otworów oraz nawiązanie formami współczesnymi do lokalnej tradycji architektonicznej; wskazane jest nawiązanie wysokością budynków do budynków sąsiadujących i wpisanie się w sylwetę;

• sukcesywne usuwanie lub przebudowa obiektów dysharmonizujących;

• dostosowanie współczesnych funkcji do wartości zabytkowych zespołu i jego poszczególnych obiektów, nawiązanie w miarę możliwości do programu historycznego, oraz eliminację funkcji uciążliwych;

Wskazane jest odtworzenie historycznej kompozycji przestrzennej rynku przez odbudowę ratusza oraz kontynuacja ekspozycji i konserwacji murów obronnych, między innymi przez utworzenie plantów po ich zewnętrznej stronie jak i rekonstrukcję odcinków rozebranych po 1945 r. Postuluje się również objęcie projektem rewaloryzacyjnym terenu zamku w historycznych granicach zespołu, uporządkowanie spraw własności oraz funkcji budowli. Należy zabezpieczyć przed dalszymi zniszczeniami kościół Św. Trójcy oraz uporządkować otaczający go teren dawnego cmentarza.

W strefie ścisłej ochrony konserwatorskiej wszelka działalność budowlana wymaga pisemnego zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wprowadza się wymóg konsultowania i uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wszelkich zmian i podziałów nieruchomości oraz przebudowy, rozbudowy i remontów wszystkich obiektów będących w strefie, a także uzgadniania wszelkich zamierzeń inwestycyjnych na tym obszarze. Inwestor winien liczyć się z koniecznością zlecenia dodatkowych badań lub opracowań studialnych archeologicznych, architektonicznych, stratygraficznych lub innych.

W strefie ścisłej ochrony konserwatorskiej ochronie podlegają wszelkie obiekty podziemne i pojedyncze znaleziska, oraz odkryte podczas remontów detale architektoniczne. Ustala się wymóg uzyskania zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na podjęcie wszelkich prac ziemnych, które uwarunkowane są przeprowadzeniem badań archeologicznych wyprzedzających lub towarzyszących. W wypadku podejmowania inwestycji budowlanych inwestor winien liczyć się z koniecznością zapewnienia nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi lub badań ratowniczych. Koszt nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych lub architektonicznych pokrywa inwestor.

Strefa „B” ochrony konserwatorskiej

Obejmuje obszary, w których elementy dawnego układu urbanistycznego zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Strefę „B” wyznaczono dla obszarów:

1. Wzdłuż Młynówki, ulicami Kruszewicką, Wrocławską, Parkową, następnie wzdłuż granicy parceli do ulicy Z. Krasińskiego, granicami parceli do torów kolejowych, wzdłuż torów, granicą parceli do ulicy Namysłowskiej i dalej granicą parceli do Młynówki.

2. Dawnej cukrowni przy ulicy Namysłowskiej i J. Kilińskiego.

Działalność konserwatorska w strefie „B” zmierza do:

• zachowania zasadniczych elementów historycznego rozplanowania, w tym przede wszystkim układu dróg, linii zabudowy, parcelacji działek i sposobu ich zagospodarowania;

• restauracji i modernizacji technicznej obiektów o wartościach kulturowych z dostosowaniem współczesnej funkcji do wartości obiektów;

• dostosowania nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie skali i ukształtowania brył budynków, przy założeniu harmonijnego współistnienia elementów kompozycji historycznej i współczesnej. W strefie tej należy prowadzić działalność inwestycyjną uwzględniając istniejące już związki przestrzenne i planistyczne.

W strefie tej wymagane jest:

• uzyskanie uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków zmian rodzaju nawierzchni dróg oraz korekt lub zmian w ich przebiegu;

• konsultowanie i uzgodnienie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wszelkich działań inwestycyjnych w zakresie: przebudowy, rozbudowy i remontów, a także zmiany funkcji obiektów figurujących w wykazie zabytków architektury i budownictwa; zabrania się prowadzenia wszelkich prac ziemnych bez uprzedniego powiadomienia Służby Ochrony Zabytków;

• dostosowanie nowej zabudowy gabarytami i sposobem kształtowania bryły oraz doborem materiału do miejscowej tradycji; wysokość nowych budynków nie powinna przekraczać wysokości budynków sąsiadujących; w przypadku remontu okien i drzwi, wskazane jest zachowanie wielkości okien, tradycyjnych podziałów skrzydeł okiennych oraz utrzymanie istniejących dekoracji powiązanych z tymi otworami (obramienia, nadokienniki, parapety, podokienniki);

Strefa „K” ochrony krajobrazu kulturowego

Obejmuje tereny krajobrazu integralnie związanego z zespołem zabytkowym, znajdujące się w jego otoczeniu lub obszary o ukształtowanym w wyniku działalności ludzkiej charakterystycznym wyglądzie. Strefę „K” wyznaczono dla obszaru na południe od miasta między Widawą a Młynówką i dalej na zachód do cieku wodnego i ul. Spacerowej.

Działania konserwatorskie w strefie obejmują:

Ochronę krajobrazu naturalnego związanego przestrzennie z historycznym założeniem. Ochronę form i sposobu użytkowania terenów takich jak: rozłogi pól, układ dróg, miedz, zadrzewień śródpolnych, alej, szpalerów, grobli, stawów, przebiegu cieków wodnych, z zaleceniem utrzymania wykształconego sposobu parcelacji gruntów i formy użytkowania.

Wymagane jest uzyskanie opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków odnośnie nowych inwestycji, które gabarytami nie mogą konkurować z sylwetą miasta. Zaleca się pozostanie przy użytkowaniu tego terenu takim jak obecnie.

Postuluje się również zachowanie charakteru ul. Spacerowej prowadzącej do założenia parkowego w Kijowicach.

Strefa „E” ochrony ekspozycji

Strefa ochrony ekspozycji układu zabytkowego obejmuje obszar stanowiący zabezpieczenie właściwego eksponowania zespołów lub obiektów zabytkowych o szczególnych wartościach krajobrazowych.

Strefę „E” wyznaczono dla terenów zalewowych na południe i zachód od miasta. Obszarowo pokrywa się ona ze strefą „K”. Jej zadaniem jest ochrona panoramy miasta widocznej z drogi prowadzącej z Karwińca do Bierutowa.

Strefa ścisłej ochrony archeologicznej „W”

Obejmuje stanowiska archeologiczne wyeksponowane w terenie. Obiekt, dla którego wyznaczono strefę, wykluczony jest z wszelkiej działalności inwestycyjnej, która mogłaby naruszyć jego specyficzną formę. Przedsięwzięcia o charakterze rewaloryzacyjnym (odtworzenie pierwotnego kształtu), czy inne prace rekultywacyjne lub adaptacyjne podejmowane na obszarze stanowiska objętego w. w. strefą powinny uzyskać zezwolenie służb konserwatorskich i być prowadzone pod ich ścisłym nadzorem.

Dla Bierutowa zasięg strefy ścisłej ochrony archeologicznej „W” jest tożsamy z zasięgiem stref „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej.

Strefy ochrony zabytkowych układów zieleni kształtowanej
(parki, skwery, tereny sportowe, cmentarze)

Tereny te najczęściej stanowią integralną część jednego z obszarów chronionych strefą lub niekiedy występują samoistnie. Ochrona konserwatorska układów zieleni zmierza do:

• zachowania terenu zabytkowych założeń zieleni w granicach historycznych;

• nie dopuszczenia do dzielenia tych obszarów na działki użytkowe, a w miarę możliwości zachowania własności w całości lub dążenia do scalania gruntów;

• wprowadzenia zakazu prowadzenia jakichkolwiek inwestycji bez uzgodnień z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody.

Wszelkie prace porządkowe i renowacyjne należy prowadzić w uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Zgodę na wycinkę drzew na terenach wpisanych do rejestru zabytków wydaje Wojewódzki Konserwator Zabytków, na pozostałych gmina. Gdy nie przewiduje się prac renowacyjnych należy pozostawić zbiorowisko naturalnej sukcesji przyrodniczej. Prace melioracyjne winny być projektowane i prowadzone w ten sposób, aby nie niszczyć naturalnych zadrzewień, zwłaszcza tych, które rosną nad brzegami cieków wodnych. Zakłada się, że prace melioracyjne winny dążyć do odtworzenia dawnego systemu wodnego.

Aleje i szpalery należy konserwować, odtwarzając i uzupełniając ubytki tymi samymi gatunkami drzew. Są to naturalne pasy ochronne, których kontynuację winno się przewidzieć w planie zagospodarowania przestrzennego i w planach zadrzewień. Zalecane jest stosowanie do obsadzeń gatunków drzew trwałych i długowiecznych.

Postuluje się odbudowę basenu na tyłach boiska przy ul. Namysłowskiej.

Rejestr zabytków architektury i budownictwa

Wymienione w części szczegółowej zabytki architektury i budownictwa wpisane do rejestru zabytków, objęte są wszelkimi rygorami prawnymi wynikającymi z treści odpowiednich aktów prawnych, w tym przede wszystkim „Ustawy o ochronie dóbr kultury”. Rygory te obowiązują niezależnie od położenia budowli czy innego obiektu wpisanego do rejestru zabytków w poszczególnych strefach ochrony konserwatorskiej lub poza strefą:

Wszelkie prace remontowe, zmiany własności, zmiany funkcji i przeznaczenia obiektu wymagają pisemnej zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w trybie określonym przez Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 11 stycznia 1994 r. w sprawie zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytkach i archeologicznych prac wykopaliskowych, Dz. U. nr 16, poz. 55.

Nabywcom obiektów wpisanych do rejestru zabytków należy przekazać kopie decyzji wraz z pouczeniem o prawach i obowiązkach. Prywatyzację budynku wpisanego do rejestru zabytków winno się poprzedzić określeniem zakresu jednostkowej ochrony konserwatorskiej wydanym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który należy przekazać do wiadomości ewentualnym nabywcom.

W przypadku zamierzanej zmiany funkcji budynku lub jego części, użytkownik lub właściciel może złożyć wniosek o przebudowę w celu dostosowania do nowej funkcji, przedstawiając opracowany na własny koszt projekt zmian. Negatywna opinia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nie stanowi podstawy do roszczeń o odszkodowanie.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa

W niniejszym opracowaniu wykaz zabytków architektury i budownictwa przedstawiony został w oparciu o listę przekazaną przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Podczas opracowania studium wykaz zabytków architektury i budownictwa został zaktualizowany i uzupełniony, wskazano ponadto obiekty proponowane do wpisania do rejestru zabytków.

Dla budynków wpisanych do rejestru zabytków obowiązują rygory określone w poprzednim punkcie, natomiast dla pozostałych budowli o walorach kulturowych obowiązują ustalenia zdefiniowane dla poszczególnych stref ochrony konserwatorskiej. Przystępując do remontu lub przebudowy budynku znajdującego się w wykazie, a nie wpisanego do rejestru zabytków, lub nie znajdującego się w strefie ochrony konserwatorskiej, należy zasięgnąć opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który w formie opinii określi dopuszczalność prowadzenia prac, ich zakres i zalecaną formę architektoniczną. W wypadku niezgodności interesów Wojewódzki Konserwator Zabytków w trybie określonym w „Ustawie o ochronie dóbr kultury” rozpocznie postępowanie o wpisie do rejestru zabytków budynku lub pozostawi ostateczną decyzję o zakresie i formie prac służbie nadzoru architektonicznego gminy. W wypadku gdy budynek umieszczony w wykazie, znajduje się poza obszarem strefy ochrony konserwatorskiej, przed przystąpieniem do remontu, przebudowy lub rozbudowy należy zasięgnąć opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Dla budynków ujętych w spisie, a nie wpisanych do rejestru zabytków, dopuszcza się wymianę zabudowy w wypadku, gdy jest to uzasadnione względami ekonomicznymi lub planistycznymi i uzyska akceptację Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa winien stanowić integralną część tekstu planu zagospodarowania. Ewentualne zmiany i uzupełnienia w wykazie nie dezaktualizują ustaleń planu.

Budowle proponowane do objęcia wpisem do rejestru zabytków

• ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO P.W. ŚW. JÓZEFA OBLUBIEŃCA NMP, ul. Browarna:


• SYNAGOGA, obecnie świetlica Zespołu Szkół Rolniczych, ul. 1 Maja nr 9, mur., ok. 1895.

• SZKOŁA EWANGELICKA, obecnie Zespół Szkół Rolniczych, pl. Kościelny nr 4, 1825.

• WIEŻA CIŚNIEŃ, ul. Wodna, mur., 1931.


Zarys rozwoju miasta

Dawne nazwy miejscowości i etymologia nazwy

Pierwotna nazwa osady Lignica w akcie lokacyjnym z 1266 r. zmieniona została na Fürstenwald. Ta jednak nie przyjęła się i miasto występowało w dokumentach jako Beroldi villa, civitas BeroIdi, Beroldestadt, Berolstadt, Berolstat, Bernhardsdorf. Od XIV w. w użycie weszła nazwa Bernstadt, Bernstad oraz jej spolszczenia Bierutów i Bierutowa. Nazwę miasta wywodzi się od zniekształconego brzmienia nazwiska jego rzekomego właściciela (comes Beroldus) w niektórych publikacjach identyfikowanego z margrabią Bertholdem, ojcem św. Jadwigi.

Historia miasta

Miasto rozwinęło się z istniejącej zapewne od I poł. XIII w. osady leżącej na ważnej trasie handlowej Wrocław-Kraków. Najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca Bierutowa pochodzi z 1214 r. i wymienia osadę targową z kościołem. Pierwsza, nieudana lokacja na prawie niemieckim miała miejsce przypuszczalnie około 1250 r. Ponowna, na prawie frankońskim dokonana została w 1266 r. przez księcia Henryka III wrocławskiego i stanowiła zapewne jedynie uprawomocnienie istniejącego już założenia urbanistycznego. W 1294 r. miasto przeszło we władanie Henryka III głogowskiego, a od 1320 stało się własnością książąt oleśnickich. Od tego okresu datuje się rozwój miasta, które pierwsze przywileje otrzymało od Konrada I oleśnickiego. W 1323 mieszczanie bierutowscy wykupili wieś Albertsdorf, wówczas też wzmiankowane były kramy mięsne, chlebowe i szewskie. W roku 1324 miasto otrzymało udział w dochodach celnych, rozpoczęto też wykup praw sądowniczych, zakończony ostatecznie w 1333 r. Od tego samego roku dokumenty poświadczają funkcjonowanie rady miejeskiej. Przejście Bierutowa we władanie książąt oleśnickich wiązało się również ze wzniesieniem zamku (wzmiankowany w 1323 r.), który stał się siedzibą zarządców książęcych. W I poł. XIV w. parafia otrzymała nowy kościół pod wezwaniem Św. Katarzyny. Zapewne w tym samym okresie miasto otoczono murami obronnymi.

Wiek XV nie okazał się równie pomyślny dla Bierutowa. Miały wówczas miejsce dwa duże pożary — w roku 1430 w czasie oblężenia miasta przez husytów i w 1473. W 1499 r. mieszczanie bierutowscy otrzymali wieczyste prawo browarnicze. W I poł. XVI wieku przywileje otrzymali piekarze, rzeźnicy, karczmarze, krawcy i szewcy. Jednym z najstarszych cechów byli też sukiennicy, zawsze doskonale prosperujący w Bierutowie. W latach 1529-1534 Bierutów w wyniku sprzedaży stał się własnością miasta Wrocławia, a od roku 1534 do 1548 służył za siedzibę księciu Henrykowi II Podiebradowi. Okres jego rezydowania w mieście upamiętniony został wprowadzeniem protestantyzmu w 1538 r., założeniem szkoły i rozbudową zamku w stylu renesansowym. W 1573 r. Bierutów przeszedł jako zastaw w ręce Henryka von Schindel i jego rodziny, których własnością pozostawał do 1604 r.

Wiek XVII obfitował w tragiczne wydarzenia, których efektem było gruntowne zniszczenie najstarszej części miasta. Wskutek pożarów z lat 1603, 1659, wielokrotnych przemarszów wojsk i plądrowania miasta w okresie wojny trzydziestoletniej spłonął kościół, częściowo zamek i fortyfikacje miejskie. Odbudowa szkód trwała do końca wieku. Jako książęce miasto rezydencyjne Bierutów mógł na szczęście liczyć zawsze na inicjatywę swych właścicieli. Za czasów księcia Henryka Wacława Podiebrada (1617-1639) miała miejsce odbudowa zamku. Powstał też ewangelicki kościół cmentarny Św. Trójcy (1622). Bardzo pomyślna dla rozwoju miasta okazała się ostatnia ćwierć stulecia, związana z pobytem księcia Krystiana Ulryka wirtemberskiego w Bierutowie (1672-1697). Miasto stało się wówczas prężnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym. Z inicjatywy księcia dokonano gruntownej przebudowy zamku na barokową rezydencję z założeniem ogrodowym. Cieszyła się ona świetnością tylko w okresie jego panowania, popadając w ruinę już za czasów następcy księcia — Karola wirtemberskiego. W XVII wieku znacznie wzrosła liczba cechów działających w mieście — przywileje uzyskali wówczas między innymi kuśnierze, ślusarze, kowale, kołodzieje, zegarmistrze, garncarze, młynarze, aptekarze i murarze. W roku 1679 powstała gildia strzelecka.

W 1741 r. miasto wraz z całą prowincją przeszło pod zwierzchnictwo pruskie. Nastąpił wówczas rozdział władzy w mieście na królewską, której podlegały akcyza, urzędy celny i Pocztowy oraz książęcą, nadzorującą sprawy gospodarcze i lasy. Ostatnim władcą Bierutowa z linii książąt brunszwicko-oleśnickich był August Wilhelm. Wraz z jego śmiercią w 1884 r. ród wygasł i nastąpiła likwidacja księstwa. Zamek książęcy stał się lennem korony pruskiej. Z inicjatywy władz pruskich w 1742 r. założono w Bierutowie pierwszą straż pożarną, co nie zapobiegło zresztą dużemu pożarowi w 1765 r. Zarządzeniem królewskim nakazano rozwój przędzalnictwa. Założono szkołę przędzalniczą i posadzono 150 drzew morwowych. W 1772 r. działać zaczęło połączenie pocztowe z innymi miastami monarchii pruskiej.

Wiek XIX zaznaczył się w mieście dużym ożywieniem gospodarczym i rozwojem przemysłu, zwłaszcza sukienniczego i rolno-spożywczego. W 1809 r. miasto otrzymało samorząd. W 1883 założono cukrownię, a pod koniec wieku dwa tartaki i młyny. Rozpoczął się też intensywny ruch budowlany. Znacznie wzrosła liczba ludności: z 2500 w roku 1806 do 4334 w końcu wieku. Dominującym wyznaniem był nadal protestantyzm (wg danych z 1895 r. na 3486 ewangelików przypadało 642 katolików i 206 Żydów). W 1890 r. erygowano parafię katolicką — wcześniej katolicka mniejszość należała do parafii w Solnikach Małych. Oprócz istniejącej od XVI wieku szkoły ewangelickiej w 1831 otwarto też prywatną szkołę katolicką. W 1871 r. utworzono wyższą szkołę dla dziewcząt, a w rok później dla chłopców. Powstała też szkoła rolnicza oraz - działająca tylko przez krótki okres — niedzielna szkoła rzemiosła. Rozwinęła się znacznie infrastruktura. W 1841 założono miejską kasę oszczędnościową, w 1873 powstała ochotnicza straż pożarna, w 1882 biblioteka publiczna. W 1860 r. do Bierutowa przeniesiono część II Śląskiego Regimentu Dragonów, co wiązało się z wybudowaniem koszar, oddanych do użytku w 1871 r. Istotnym dla rozwoju miasta wydarzeniem było otwarcie w 1868 r. połączenia kolejowego z Wrocławiem i Namysłowem. W ostatniej ćwierci XIX w. przeprowadzono prace kanalizacyjne, wybrukowano drogi i rynek, przebudowano budynek ratusza. Od 1877 r. wydawać zaczęto gazetę miejską — „Bernstadter Zeitung”. W roku 1900 miasto zelektryfikowano. W pierwszych latach XX w. powstały dwie nowe szkoły: w 1905 rzemieślnicza szkoła dokształcająca oraz w 1907 szkoła gospodarstwa wiejskiego.

Mimo kryzysu w okresie międzywojennym nadal rozwijała się miejska infrastruktura. Założono w tym czasie między innymi nową sieć elektryczną (1925) oraz dokonano modernizacji wodociągów i kanalizacji (1929-31). W latach trzydziestych prowadzono również intensywne prace remontowe. Większość dróg pokryto wówczas nową nawierzchnią, wybrukowano rynek, odrestaurowano i otynkowano ratusz, w którym w 1934 r. założono muzeum regionalne.

Rozwój miasta przerwały wydarzenia wojenne, w wyniku których zostało ono w znacznym stopniu zniszczone. 21 stycznia 1945 r. Bierutów został zajęty i spalony przez Armię Czerwoną. Po wojnie miasto zasiedliła ludność pochodząca głównie z terenów wschodniej Małopolski i ziem przygranicznych dawnego województwa kaliskiego. W pierwszym powojennym roku liczba mieszkańców wynosiła zaledwie nieco ponad 2000, podczas gdy w roku 1939 miasto miało blisko 5000 mieszkańców — liczba porównywalna z obecną. Okolica zachowała rolniczy charakter, a w samym mieście powstało kilka niewielkich zakładów przemysłowych.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

                              Ludność

rok	liczba ludności
1756	1903
1815	2938
1830	3036
1864	3775
1895	4334
1905	4480
1910	4591
1939	4858
1946	2319
1950	3146
1961	4614
1980	4435
1988	5010
1990	5216
1999	5347

                      Struktura wyznań

rok	gmina wyznaniowa	liczebność
1830	ewangelicy	2647
	katolicy	259
	Żydzi	130
1895	ewangelicy	3486
	katolicy	642
	Żydzi	206
1905	ewangelicy	3532
	katolicy	801
	Żydzi	145
1929	ewangelicy	3378
	katolicy	880
	Żydzi	86

Układ przestrzenny miasta

Pierwotny obszar średniowiecznego Bierutowa obejmował prostokątny rynek z przylegającymi doń kilkunastoma blokami zabudowy (przypuszczalnie od jedenastu do trzynastu) o nieregularnym układzie szachownicowym. Plan miasta wydłużony był nieco na osi wschód-zachód, którą biegła droga przelotowa. Tworzyły ją dwie wychodzące z północno-wschodniego i północno-zachodniego krańca rynku ulice. Ponadto z rynku wybiegała jeszcze jedna ulica w kierunku wschodnim, jedna w zachodnim oraz jedna na południe. Ta ostatnia prowadziła do położonego w płd.-wsch. części miasta placu kościelnego z istniejącą od połowy XIII w. lub nawet wcześniej świątynią, zapewne drewnianą, po której nie zachował się żaden ślad. Brak jest też jakichkolwiek pozostałości zamku książęcego lub myśliwskiego, na istnienie którego w okolicy miasta wskazywałaby nadana aktem lokacyjnym nazwa Fürstenwald. Miasto otoczone było wałem drewniano-ziemnym i rowem wypełnionym wodą. Taki kształt uzyskać miało ono jeszcze przed lokacją w 1266 roku.

W XIV wieku nastąpił znaczny rozwój układu miejskiego. Wiązało się to z budową zamku książęcego na zajętych w tym celu dwóch blokach we wschodniej części miasta. Dotychczasowi użytkownicy tych terenów przesiedleni zostali na nowe działki po stronie zachodniej. W tym czasie powstać musiał też pierwotny budynek ratusza, którego istnienie w I poł. XIV wieku potwierdzają badania archeologiczne. Został on usytuowany w północnej części rynku, którego środek zajmowały urządzenia targowo - handlowe. Również w I poł. XIV w. na placu kościelnym na miejscu wcześniejszej powstała nowa świątynia p. w. Św. Katarzyny. W tym samym okresie ze wspólnej inicjatywy prężnie rozwijającej się wspólnoty miejskiej i księcia miasto obwarowane zostało ceglano-kamiennym murem obronnym. Znajdował się on w dość znacznym oddaleniu od pierwotnych fortyfikacji drewniano-ziemnych, co było rezultatem poszerzenia obszaru miasta. Był to pojedynczy pierścień murów kurtynowych o wysokości 7-8 m. i szerokości 1,17-1,45 m., wzmocniony zapewne w XV wieku kilkoma czworobocznymi basztami i dwiema wieżyczkami strażniczymi. Zespół obronny obejmował też trzy bramy w formie czworobocznych, masywnych wież: Wrocławską od zachodu, Brzeską od południa i Namysłowską po wschodniej stronie miasta, tuż przy zamku książęcym, leżącym w bezpośrednim sąsiedztwie murów. K. Bimler wysuwa hipotezę, że w średniowieczu mogła istnieć również czwarta brama, od strony północnej, brak jednak jakichkolwiek dowodów na potwierdzenie tej teorii. Oprócz bram istniały także dwie furty, w tym jedna zapewne na terenie zamku.

Wieki XV i XVI nie przyniosły istotnych zmian układu przestrzennego miasta. W I poł. XVI w. rozbudowano w stylu renesansowym zamek. Z inicjatywy księcia założono w 1575 szkołę, której budynek stanął przy placu kościelnym. Wzmocniono też w tym czasie system murów miejskich. Bardziej znaczące dla struktury urbanistycznej miasta okazało się następne stulecie. W wyniku rozległych pożarów w latach 1603 i 1659 oraz spalenia przedmieść w czasie wojny trzydziestoletniej zabudowa miejska w uległa poważnym stopniu zniszczeniu. Spłonęła wówczas wieża ratusza lub może nawet cały jego budynek. Znacznie ucierpiał w obu Pożarach kościół Św. Katarzyny, którego odbudowa trwała niemal do końca stulecia. W 1603r. pożar strawił wschodnie najstarsze skrzydło zamku i wieżę. Szkody te naprawiono w latach 1622-24, zwieńczając wieżę zachowanym do dziś renesansowym hełmem. W roku 1680 dokonano gruntownej przebudowy siedziby książęcej na barokową rezydencję. Poza murami miejskimi w bezpośrednim sąsiedztwie zamku założono obszerny ogród w stylu francuskim. Około 1633 r. odrestaurowano i wzmocniono system murów obronnych. Wzniesiono wtedy bastion między bramą Namysłowską a wieżą zamkową. Ważną inicjatywą budowlaną z tego okresu było wzniesienie na przedmieściu Wrocławskim kościoła cmentarnego Św. Trójcy (1622-31). Wiązało się to z rozbudową dotychczasowego, zbyt już małego cmentarza. Stopniowo w wieku XVII i XVIII rozbudowywały się też dwa pozostałe przedmieścia. Na Wrocławskim oprócz kościoła znajdował się szpital, na Brzeskim ze względu na bliskość Widawy stanęły młyny, na Namysłowskim ulokowano folwarki książęcy i miejski, browar, gorzelnię, słodownię, piekarnię i łaźnię. W roku 1785 zabudowa miejska obejmowała 201 domów, z czego większość stanowiły budowle o konstrukcji szkieletowej, a jedynie 40 było murowanych.

Wiek XIX, a zwłaszcza druga jego połowa, był okresem intensywnego ruchu budowlanego w Bierutowie. Centrum miasta wypełniła wówczas nowa zabudowa, częściowo zachowana do dziś. Zastąpiła ona starszą, w znacznym stopniu unicestwioną przez pożar z 1843, który strawił ponad połowę budynków. Wybudowano wówczas między innymi nowe gmachy urzędu miejskiego i szkoły ewangelickiej, więzienie, szpital i szkołę katolicką. Wskutek stopniowego poszerzania objętości miasta konieczne stało się częściowe wyburzenie bram i murów miejskich - jako pierwszą rozebrano bramę Brzeską (1827), następnie Wrocławską (1839), a w 1887 r. Namysłowską. Na przedmieściach ulokowane zostały nowe zakłady przemysłowe: w 1883 na Namysłowskim założono dużą cukrownię, pod koniec wieku na Brzeskim powstał nowy młyn. Na zachód od miasta powstała wysadzana lipami aleja spacerowa prowadząca do położonej w parku gospody (willa Harmonie - obecnie w obszarze administracyjnym Kijowic). W tym okresie miasto zaczęło się też rozwijać w kierunku północnym. W znacznym stopniu przyczyniło się do tego otwarcie w 1868 linii kolejowej. Teren pomiędzy dworcem a obrębem starego miasta stopniowo zajmowały budynki mieszkalne. Stanęły tam również koszary (1871). W ten sposób wykształciło się północne przedmieście. Zwiększenie liczebności Parafii spowodowało potrzebę budowy nowych kościołów. W 1884 powstał zbór ewangelicko-luterański przy dzisiejszej ulicy M. Konopnickiej, a w 1893 na potrzeby nowo założonej parafii katolickiej kościół Św. Józefa na ul. Browarnej. Około 1895 r. przy obecnej ulicy 1 Maja stanęła nowa synagoga.

Pomyślne dla Bierutowa były również pierwsze lata XX wieku. Szata architektoniczna miasta wzbogaciła się wówczas o sporą liczbę secesyjnych budynków. Powstał m. in. urząd pocztowy, nowy szpital, szkoła gospodarstwa domowego i szkoła rzemiosła. W 1902 r. na przedmieściu Wrocławskim wybudowano rzeźnię, a w 1906 na północnym przedmieściu stanęła mleczarnia. Zapewne w latach dwudziestych utworzono Hindenburgplatz - niewielki skwer w centrum miasta, tuż przy murach, przy dawnej Namslauerstrasse, a obecnej ulicy Przyjaciół Żołnierza. Stanął tam w 1923 r. pomnik poległych w I wojnie światowej. Wiele inicjatyw budowlanych przyniosły lata trzydzieste. W 1931 r. na północnym przedmieściu, w sporej odległości od miasta wybudowano wieżę ciśnień. W kilka lat później na tym terenie powstało osiedle mieszkaniowe (1934 i 1936/7). W 1937 na przedmieściu Namysłowskim powstał nowy budynek straży pożarnej. Sąsiadował on z wybudowaną w 1934 r. miejską salą gimnastyczną. Na jej tyłach usytuowane zostało nowe kąpielisko (1935). W skład miejskiego kompleksu rekreacyjnego wchodziło też powstałe w latach 1936-37 założenie parkowo-sportowe pomiędzy dzisiejszymi ulicami Z. Krasińskiego i Zieloną. W okresie międzywojennym problemem stał się wzrastający ruch w mieście i spowodowane tym utrudnienia komunikacyjne. Już w czasie wojny, w 1940 r. projektowano prace mające na celu usprawnienie przejazdu przez miasto. Planowano odciążenie historycznego centrum przez utworzenie obwodnicy obiegającej mury od północnej strony. Przewidywano również dalszy rozwój miasta w kierunku północnym, gdzie rozwijać miał się okręg przemysłowy (w latach trzydziestych istniała tam już fabryka) z przylegającymi doń od zachodu i północy osiedlami.

Wydarzenia wojenne spowodowały znaczne zniszczenia zabudowy miejskiej. Z bloku śródrynkowego ocalała jedynie wieża ratuszowa. Całkowicie zniesiona została pierzeja wschodnia rynku oraz kilka bloków w południowej i północnej części starego miasta. Spalony został kościół Św. Trójcy. Lata powojenne przyniosły też likwidację przykościelnego cmentarza. W jego płn. - wsch. części w 1978 r. rozpoczęto budowę żłobka wraz z przedszkolem.

Poza tymi ubytkami miasto zachowało swój dawny układ przestrzenny. Nadal czytelny jest obszar średniowiecznego miasta w obrębie zachowanych niemal w całości murów obronnych (odrestaurowane w latach 1974-76). W prawie nie zmienionej formie przetrwały bloki zabudowy wokół rynku. Widoczne są miejsca przebiegu dawnych bram Wrocławskiej i Namysłowskiej w postaci placyków powstałych w miejscu przecinania się ulic.

W okresie powojennym powoli trwała odbudowa miasta której nie sprzyjał fakt, że nowi mieszkańcy nie czuli się gospodarzami tych terenów. Peryferyjny charakter nie skłaniał do większych inwestycji i Bierutów pozostał miastem małym - jego dzisiejszy obszar pokrywa się w zasadzie z tym z lat czterdziestych.


Wykaz zabytków architektury i budownictwa

1. UKŁAD URBANISTYCZNY, osada targowa lokowana na prawie niemieckim zapewne ok. 1250, druga lokacja na prawie frankońskim 1266, układ szachownicowy, częściowo zatarty po 1945, wpis do rejestru zabytków nr 389 z dnia 25. 11. 1956.

2. ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO P.W. ŚW. JÓZEFA OBLUBIEŃCA NMP, ul. Browarna:


3. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. KATARZYNY, ob. pomocniczy, ul. Kościelna, mur., pierwotny 1 poł. XIII, obecny 1 poł. XIV, przejęty przez protestantów w 1543, sklepienia 1575, krypta 1630, odbudowany po pożarze miasta 1661-1690 i 1765 (dach i hełm wieży), zdewastowany w 1945, używany na magazyn, potem ponownie rzym.-kat., remont. 1966-1967, 1969 i 1984 (elewacje), numer rejestru zabytków 978 z dnia 15.06.1963.

4. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI CMENTARNY P.W. ŚWIĘTEJ TRÓJCY, ob. w ruinie, ul. Wrocławska, mur., 1622-1631 i 1641-1642, proj.(?) Antoni Walter, renow. 1831, renow. i rozbud. (kotłownia i komin) 1909, remont i konserw. 1931, spalony 1945, numer rejestru zabytków 980 z dnia 15. 06. 1963.

5. ZBÓR EWANGELICKI, ul. M. Konopnickiej nr 38, mur., 1884, kier. budowy Friedrich Milde, przebud.

6. SYNAGOGA, ob. świetlica Zespołu Szkół Rolniczych, ul. 1 Maja nr 9, mur., ok. 1895.

7. ZESPÓŁ ZAMKOWY:


8. MURY OBRONNE MIASTA, pierwotnie fortyfikacje drewn-ziemne, mury poł. XIV, rozbudowane i wzmocnione XV-XVI, częściowo rozebrane w XIX: 1827 brama Brzeska, 1839 Wrocławska (pozostałości w domu przy ul. Wrocławskiej nr 31), 1887 Namysłowska (zachowany fragment przedbramia), 1891-1896 wyburzenie fragmentów murów w części wsch., konserwowane 1962 i 1974-1976, numer rejestru zabytków 977 z dnia 15. 06. 1963.

9. WIEŻA RATUSZOWA, mur., ratusz 1 poł. XV, wielokrotnie niszczony i odbudowywany: m.in. pożar 1603, 1659, 1758, wieża odbud. 1782, odnowiony 1935, całkowicie zniszczony 1945, ocalała wieża remontowana 1974, numer rejestru zabytków 979 z dnia 15. 06. 1963.

10. URZĄD MIASTA I GMINY, ul. St. Moniuszki nr 12, mur., 1880-81.

11. URZĄD POCZTY I TELEKOMUNIKACJI, ul. 1 Maja nr 7, mur., 1901.

12. SZKOŁA GOSPODARSTWA DOMOWEGO, obecnie Państwowy Dom Dziecka, ul. 1 Maja nr 8b, mur., 1907.

13. SZKOŁA EWANGELICKA, obecnie Zespół Szkół Rolniczych, pl. Kościelny nr 4, 1825.

14. DWORZEC KOLEJOWY, ul. Dworcowa, mur., 1867.

15. ZESPÓŁ OŚRODKA ZDROWIA, ul. Słowackiego nr 2:


16. REMIZA STRAŻY POŻARNEJ, ul. Namysłowska nr 11, mur., 1937.

17. SALA GIMNASTYCZNA , ul. Namysłowska nr 11 c, mur., 1934.

18. KOSZARY, ob. gimnazjum, ul. Kolejowa nr 7, mur., 1871.


19. DOM NR 4, mur., 2 poł. XIX, przebud.

20. DOM NR 5, mur., ok. 1910.

21. DOM NR 7, mur., k. XIX.


22. DOM NR 1, mur.-szach.-drewn., k. XIX.


23. WILLA NR 1, mur.-drewn., k. XIX.

24. WILLA NR 2, ob. ZHP, mur., ok. 1880.

25. WILLA NR 3, mur.-szach., pocz. XX.

26. DOM NR 4, mur.-drewn., 2 poł. XIX, rozb. k. XIX, przebud.

27. ZESPÓŁ DOMU NR 5:


28. WILLA NR 6, ob. Przedszkole nr 2, mur., ok. 1895.


29. DOM NR 2, mur., ok. poł. XIX, przebud.

30. DOM NR 4, mur., ok. poł. XIX, przebud.

31. DOM NR 8, mur., ok. poł. XIX.

32. DOM NR 9, mur., ok. poł. XIX.

33. DOM NR 10, mur., ok. 1905.

34. DOM NR 13, mur., 2 poł. XIX.

35. DOM NR 14, mur., 2 poł. XIX, przebud.

36. DOM NR 19, mur., ok. poł. XIX, przebud. k. XIX.

37. DOM NR 20, mur., poł. XIX, przebud.

38. DOM NR 31, mur., ok. poł. XIX, przebud.

39. DOM NR 36, 2 poł. XIX.

40. ZESPÓŁ DOMU NR 38:


41. DOM NR 39, mur., ok. poł. XIX.

42. DOM NR 40, mur., ok. 1880, przebud.

43. DOM NR 40a, mur., XVIII/XIX, przebud. l. 30 XX.

44. DOM NR 47, mur., ok. 1880.


45. DOM NR 3, mur., 1 poł. XIX, przebud. ok. 1880.


46. WILLA NR 16, mur., ok. 1910.


47. WILLA NR 1, mur., ok. 1920.


48. DOM NR 3, mur., ok. 1880, przebud.

49. DOM NR 4, mur., ok. 1880.

50. DOM NR 8a, mur., 1905.

51. WILLA NR 8b, mur., ok. 1920, przebud.

52. DOM NR 14, mur.-szach., ok. 1890.


53. DOM NR 8, mur., ok. 1870.

54. DOM NR 14, mur., k. XIX, dobudówka (warsztat kamieniarski?), mur., 1901.

55. WILLA NR 24, mur., ok. 1905.

56. WILLA NR 25a, obecnie Bank Spółdzielczy, mur., 1906, remont 1989, numer rejestru zabytków nr 617/Wz dnia 07. 11. 1989.


57. DOM NR 3, mur., l. 90 XIX.


58. DOM NR 13, ob. LOP, mur., ok. 1890, przebud.


59. DOM NR 1, mur., 3 ćw. XIX.

60. ZESPÓŁ DOMU NR 4a:


61. MAGAZYN NR 14b, mur., ok. 1880.


62. DOM NR 4, mur., l. 90 XIX.

63. DOM NR 6, mur., 3 ćw. XIX.

64. DOM NR 8, mur., 3 ćw. XIX.

65. DOM NR 15, mur., 2 poł. XIX, przebud.

66. DOM NR 16, mur., 2 poł. XIX, przebud.

67. DOM NR 17, mur., 2 poł. XIX, przebud.

68. DOM NR 18, mur., 2 poł. XIX, przebud.

69. DOM NR 19, mur., poł. XIX.

70. DOM NR 21, mur., poł. XIX, przebud.


71. DOM NR 3, mur., po poł. XIX, przebud.

72. DOM NR 4, mur., po poł. XIX, przebud.

73. DOM NR 5, mur., po poł. XIX, przebud.

74. DOM NR 7, mur., po poł. XIX, przebud.

75. DOM NR 6, mur., 2 poł. XIX.

76. DOM NR 13, mur., po poł. XIX, przebud.


77. DOM NR 3, mur. ok. poł. XIX


78. DOM NR 1, mur., ok. poł. XIX, przebud., remont 1999.

79. DOM NR 2, mur., ok. poł. XIX, przebud., remont 1999.

80. DOM NR 3, mur., ok. poł. XIX, przebud., remont 1999.

81. DOM NR 4, mur., 1 poł. XIX, przebud., remont 1998.

82. DOM NR 5, mur., l. 80 XIX, przebud.

83. DOM NR 6, mur., 2 poł. XIX.

84. DOM NR 11, mur., l. 60 XIX, przebud.

85. DOM NR 12, mur., 2 poł. XIX, przebud.

86. DOM NR 13, mur., k. XIX.

87. DOM NR 14, mur., k. XVIII, przebud.

88. DOM NR 18, mur., 3 ćw. XIX.

89. DOM NR 20, mur., 2 poł. XIX.

90. DOM NR 25, mur., 3 ćw. XIX.

91. DOM NR 26, mur., ok. 1890.


92. DOM NR 16, mur., po 1880, na wcześniejszych murach.

ul. J. Słowackiego

93. DOM NR 3, mur., ok. 1890.

94. WILLA NR 4, mur., 4 ćw. XIX.

95. WILLA NR 15, mur., l. 1910—1920.

96. WILLA NR 16, mur., l. 1910—1920.


97. DOM NR 1, mur., 2 poł. XIX, przebud.

98. DOM NR 4, mur., 2 poł. XIX, przebud.

99. DOM NR 10, mur., 3 ćw. XIX, przebud.

100. DOM NR 11, mur., ok. 1880, przebud. l. 70 XX.

101. DOM NR 13, mur., l. 80 XIX.

102. DOM NR 14, mur., 1882.

103. DOM NR 15, mur., 2 poł. XIX.

104. DOM NR 19, mur., 2 poł. XIX.

105. DOM NR 20, mur., 2 poł. XIX.

106. DOM NR 21, mur., 4 ćw. XIX.

107. DOM NR 22, mur., 1912.

108. DOM NR 23, mur., 2 poł. XIX, przebud.

109. DOM NR 24, mur., 2 poł. XIX.

110. DOM NR 29, mur., ok. poł. XIX.

111. DOM NR 31, mur., ok. 1850, w przyziemiu gotyckie mury bramy Wrocławskiej, przebud. k. XIX.

112. DOM NR 32, mur., ok. 1905.

113. DOM Z PRZEJAZDEM NR 39, mur., ok. 1890.

114. DOM NR 41a, mur., ok. poł. XIX.

115. DOM NR 45, mur., ok. 1905.

116. DOM NR 47, mur., ok. poł. XIX.


117. DOM NR 1,2, mur., pocz. XIX.

118. DOM NR 10, mur., poł. XIX.


119. DOM NR 4, ob. RPGKiM, mur., ok. 1895.

120. KOMIN, mur., ok. 1895.


121. WILLA NR 2, mur., l. 70 XIX.

122. DOM NR 4, mur., 4 ćw. XIX.

123. WILLA NR 4b, mur., ok. 1920.

124. DOM NR 8, mur., ok. 1900.

125. WILLA NR 9, mur., k. XIX.

126. WILLA NR 12, mur., 1903.

127. DOM NR 12a, mur., ok. 1910.

128. DOM NR 12b, mur., ok. 1914.

129. ZESPÓŁ CUKROWNI, ob. ENERGOPREM Wrocław, ul. Namysłowska i J. Kilińskiego:


130. BUDYNEK PRZEMYSŁOWY, ul. M. Konopnickiej nr 10, mur., ok. 1905.

131. MLECZARNIA, ul. J. Słowackiego nr 8, mur., 1906.

132. WIEŻA CIŚNIEŃ, ul. Wodna, mur., 1931.


Stanowiska archeologiczne

Obszar AZP 79-33

Nr na mapie: 17.3
Cmentarzysko ciałopalne kultury pomorskiej, chronologia: okres halsztacki D / okres lateński.
Stanowisko numer AZP: 1/24

Nr na mapie: 17.4
Cmentarzysko ciałopalne kultury pomorskiej, chronologia: okres halsztacki D - okres lateński.
Stanowisko numer AZP: 2/25

Nr na mapie: 4.3
Osada? kultury unietyckiej?, chronologia: I okres epoki brązu;
osada? kultury łużyckiej?, chronologia: epoka brązu - okres halsztacki?.
Stanowisko numer AZP: 3/22. (dawniej Kijowice)
 
Nr na mapie: 17.8
Funkcja nieokreślona, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP: 4/29.

Nr na mapie: 17.9
Osada, chronologia wczesne średniowiecze, VIII - X wiek;
osadnictwo miejskie, chronologia: późne średniowiecze;
ratusz, chronologia: okres nowożytny.
Stanowisko numer AZP: 11/30.

Nr na mapie: 17.2
Ślad osadnictwa, chronologia: epoka brązu - okres halsztacki;
ślad osadnictwa, chronologia: okres lateński;
ślad osadnictwa, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP: 12/21

Nr na mapie: 17.10
Zamek, chronologia: późne średniowiecze, XIV wiek;
pałac, chronologia: okres nowożytny.
Stanowisko numer AZP: 13/31

Nr na mapie: 17.5
Ślad osadnictwa, chronologia: pradzieje;
ślad osadnictwa kultury łużyckiej, chronologia: epoka brązu - okres halsztacki.
Stanowisko numer AZP: 14/26 (wpisane jako Kijowice) 

Nr na mapie: 17.6
Ślad osadnictwa, chronologia: pradzieje;
ślad osadnictwa kultury łużyckiej, chronologia: epoka brązu - okres halsztacki;
ślad osadnictwa, chronologia: wczesne średniowiecze;
ślad osadnictwa, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP: 15/27. 

Nr na mapie: 17.7
Ślad osadnictwa kultury łużyckiej, chronologia: epoka brązu - okres halsztacki;
osada ?, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP: 16/28. 

Nr na mapie: 17.11
Ślad osadnictwa, chronologia: późne średniowiecze;
ślad osadnictwa, chronologia: okres nowożytny.
Stanowisko numer AZP: 17.11 (numer tymczasowy). 

Obszar AZP 80-3

Nr na mapie: 17.1
Osada kultury łużyckiej, chronologia: epoka kamienia - kres halsztacki;
osada, chronologia: późne średniowiecze - okres nowożytny.
Stanowisko numer AZP: 3/23 

Bez lokalizacji:

Obszar AZP 79-33

Funkcja nieokreślona, chronologia: epoka kamienia.
Stanowisko numer AZP: 5/38.

Funkcja nieokreślona, chronologia: neolit.
Stanowisko numer AZP: 6/39.

Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej, chronologia: epoka brązu.
Stanowisko numer AZP: 7/40.

Funkcja nieokreślona, chronologia: III wiek.
Stanowisko numer AZP: 8/41.

Funkcja nieokreślona, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP: 9/42.

Funkcja nieokreślona, chronologia: późne średniowiecze.
Stanowisko numer AZP : 10/43.

 

Bibliografia

Adamy A.: Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Breslau 1887, s. 48. Anders E.F.G.: Historische Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien. Breslau 1867, s. 34, 40, 290.

Anders E.F.G.: Statistik der Evangelische Kirche in Schlesien. Breslau 1867, s. 197-198 Archeologiczne Zdjęcie Polski, archiwum WKZ we Wrocławiu:


Bimler K.: Die schlesischen massiven Wehrbauten. Bd. 3, Fürstentum Oels -Wohlau. Breslau 1942, s. 22-30.

Deutsches Stӓdtebuch. Bd. I, H. Stoob, P. Johannek.: Schlesien. Schlesisches Stӓdtebuch.

Stuttgart, Berlin, Kӧln 1995, s. 4-7.

Dobesz J.: Obiekty techniki wodociągowej (województwo wrocławskie). Wrocław 1982, mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu.

Friedrich H.: Aus Bernstadts Vergӓngenheit. [w]: Heimatkalender 1929 für die ӧstliche Grenzkreise Namslau, Gross-Wartenberg, Oels, s. 65.

Friedrich A.: Geschichte der Stadt Bernstadt 1266-1935. Oels 1935.

Gemeindelexikon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialen der Volkszӓhlung von

1.  Dezember 1905. Berlin 1908, s. 244-245.

Gemeindelexikon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialen der Volkszӓhlung vom

2. Dezember 1895. Berlin 1895, s. 18-19.

Grundmann G.: Burgen, Schlӧsser und Gutshӓuser in Schlesien. Band I, Frankfurt am Mein 1982, s. 143, Band II, Wurzburg 1987, s. 43.

Hawrylak-Brzezowska K, Jeżowska M.: Bierutów. Szczegółowy plan zagospodarowania przestrzennego — wytyczne konserwatorskie, mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu, 1989

Handbuch der historischen Stadten. Historische Stӓdten Schlesien. red. H. Wereczko, Marburg 1977, s. 18-20.

Hoffmann R .: Kleine Stadt baut auf! 4 Jahre Aufbauarbeit in Bernstadt (Schlesien). Bernstadt 1938.

Horn E.: Bernstadt Gründung und erste Entwicklung. [w]: „Deutsche Ostwarte”. Bemstadter Zeitung, 22/23 Januar 1938, Nr 18.

Inwentaryzacja budynku synagogi, [b.a.] mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu, 1966.

Katalog zabytków sztuki. Województwo wrocławskie. Oleśnica, Bierutów i okolice. Pod red. J. Pokory i M. Zlata, seria nowa, tom IV, zeszyt 1, Warszawa 1983, s. 1-10.

Kozioł I., Załęski J.: Miasto i gmina Bierutów, monografia krajoznawcza. PTTK Oddział Wrocławski, Wrocław 1990.

Knie J.G.: Alphabetisch-statistisch-togographische Übersicht der Dӧrfer, Flecken, Stӓdte und anderen Orte der Kӧniglichen Preuss. Provinz Schlesien. Breslau 1930, Tab. III.

Knie J.G: Alphabetisch-statistisch-togographische Übersicht der Dӧrfer, Flecken, Stӓdte und anderen Orte der Königlichen Preuss. Provinz Schlesien. Breslau 1845, s. 34

Kudła A., Stulin S.: Badania architektoniczno-archeologiczne ratusza w Bierutowie. Mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu, 1979.

Lutsch H.: Verzeichnis der Kunstdenkmӓler der Provinz Schlesien. Bd. II, Die Landkreise des Regirung-Bezirks Breslau. Breslau 1889, s. 529-533.

Neuling H.: Schlesiens ӓltere Kirchen und kirchliche Stiftungen. Breslau 1884, s. 5.

Miasta i gminy województwa wrocławskiego 1982-1990. Wojewódzki Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław 1992.

Miasta polskie w tysiącleciu. Pod red. M. Siuchnińskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 546.

Pastroff M.: Schlesisches Güter-Adressbuch. Breslau 1876, s. 70.

Pilch J.: Zabytki architektury Dolnego Śląska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 70.

Prace konserwatorskie na terenie województwa wrocławskiego w latach 1945-1968. Pod red. J. Pilcha, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1970, s. 106-107.

Prace konserwatorskie... 1969-1973. Pod red. R. Motyl, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 13.

Prace konserwatorskie na terenie województw jeleniogórskiego, legnickiego, wałbrzyskiego, wrocławskiego w latach 1974-1978. Wrocław-Warszawa -Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 137.

Przyłęcki M.: Ekspertyza stanu zachowania reliktów średniowiecznych miejskich murów obronnych. Mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu, 1976.

Przyłęcki M.: Mury obronne miast Dolnego Śląska. Wrocław 1966, s. 9.

Ptaszyński W.: Opracowanie ewidencyjne zamkniętego cmentarza ewangelickiego w Bierutowie. Mps w zbiorach WKZ we Wrocławiu, 1983.

Real - Handbuch des Bistums Breslau. I Teil, Breslau 1929.

Rospond S.: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. T. I, Warszawa-Wrocław, 1970, s. 51.

Schlesisches Gütter-Adressbuch. 1886, s. 112; 1891, s. 140, 145; 1894, s. 106, 112; 1898, s. 114, 120; 1902, s. 121, 128; 1905, s. 133, 139; 1909, s. 138, 145.

Schmidt R.A.: Kurze Beschreibung und Geschichte der in der Nacht vom 8 zum 9 October 1843 durch Brandt heimgesuchten Stadt Bernstadt in Schlesien. Brieg 1843.

Schӧnfelder H.: Die Trinitatiskirche in Bernstadt, zu ihrer 300-Jahrfeier 1931. w: Heimatka-lender fur die östliche Grenzkreise Namslau, Gross-Wartenberg, Ohlau, 1931, s. 84-85.

Schӧnfelder H.: 300 Jahrfeier der Trinitatis-Kirche zu Bernstadt. w: Unsere Kirche, X, 1931.

Sinapius J.C.: Schlesien in merkantilischer, geographischer und statistischer Hinsicht. Sorau und Leipzig, 1806, Bd. III, s. 61.

Wendler.: Die Dreifӓltigkeitskirche zu Bernstadt. w: Schlesische Provinzialblӓtter, Bd. XIII, Heft 5, Mai 1874, s. 17- 18.

Zimmermann F.A.: Beitrӓge zur Beschreibung von Schlesien. Bd. IV, Brieg 1783-1796, s. 248-253.


ARCHIWALIA

Provinzial-Konservator der Kunstdenkmӓler Niederschlesiens zu Breslau 1896-1944; Bernstadt Kreis Oels, Evangelische und Katholische Kirche, 1934-37; Bernstadt Kreis Oels, Stadtmauer, 1932-39; Bernstadt Kreis Oels, Verschidens, 1937-40, w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu.

 
IKONOGRAFIA

Duncker A.: Die laendliche Wohnsitze, Schloesser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie. Schlesien. Berlin 1857-1883, Bd. 15, tabl. 871: zamek w Bierutowie, litografia.

Fischer C.F.E., Stuckart C.F.: Geschichte und Beschreibung der ehemaligen Burgfesten der Preussischen Monarchie. H. 1-4, Schweidnitz 1821: widok panoramiczny Bierutowa, akwaforta.

Bimler K.: Die schlesischen massiven Wehrbauten. Bd. 3, Fürstentum Oels-Wohlau. Breslau 1942, Abb. 14, 15.: plan rozwoju przestrzennego miasta.

Friedrich H.: Geschichte der Stadt Bernstadt 1266-1935. Oels 1935: fotografie Bierutowa z lat trzydziestych.

Hoffmann R.: Kleine Stadt baut auf! 4 Jahre Aufbauarbeit in Bernstadt (Schlesien). Bernstadt 1938: fotografie Bierutowa z lat trzydziestych.

Lutsch H.: Bilderwerk Schlesischer Kunstdenkmӓler. Breslau 1903, Bd. II, 530, il. 187: wieża ratuszowa.

Wendler.: Die Dreifӓrltigkeitskirche zu Bernstadt. w: Schlesische Provinzialblӓtter, Bd. XIII, Heft 5, Mai 1874, s. 17: kościół św. Trójcy wg malowidła na szkle z 1630 r., plan kościoła.

Werner F.B.: Topographia seu Compendium Silesiae Pars II Begreift in sich nach der neuen Eintheilung Mittel Schlesien darinen die Fürstethumer Breslau, samt Münsterberg, Oels mit ihren wiechbildern und Creissen item der neuen Standts Herrschaftgoschitz besehreib und angrentzungen represenirten Stӓdten, Clӧstern, Schlӧssern, Kirchen adelichen Hӓusem, lust und kirch-gerthen. [1762-1768], Rękopis w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, nr inw. IV F 113b (t. 2), p. IV-689(2), 690, 691, 691(2), 692/L, 692/P, 694/695, 697: Grund Ris von Bernstadt, Bernstadt in Prospect und Revier, Bernstadt in Prospect, Pfarr Kirch in Bernstadt, Begrӓbniis Kirchel, Schlos zu Bernstadt auser der Stadt zusehe, Schlos zu Bernstadt von Seiten der Stadt, Rathaus in Bernstadt und Revier.

Werner F.B.: Scenographia urbium Silesiae . Tabl. 15: Bernstadt (Oels).


MAPY TOPOGRAFICZNE

F.C. Wrede, Kriegskarte..., 1747-1753, reprodukcja fotograficzna w zbiorach Działu Kartografi Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Unnestischblat, oprac. 1825, reprodukcja fotograficzna w zbiorach Działu Kartografii Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Meßtischblatt, oprac. 1886, popr. i wyd. 1930, skala 1: 25 000, w zbiorach Działu Kartografii Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Meßtischblatt

Meßtischblatt, oprac. 1886, popr. i wyd. 1942, skala 1: 25 000, w zbiorach Działu Kartografii Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.


Spis ilustracji:

1. Grund Ris von Bernstadt.Plan miasta Rysunek z: Werner F.B.: Topographia seu Compendium Silesiae Pars II Begreift in sich nach der neuen Eintheilung Mittel Schlesien darinen die Fürstethiimer Breslau, samt Münsterberg, Oels mit ihren wiechbildern und Creissen item der neuen Standts Herrschaftgoschitz beschreib und angrentzungen represenirten Stӓdten, Clӧstern, Schlӧssern, Kirchen adelichen Hӓusern, lust und kirch-gerthen. [1762-1768], Rękopis w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, nr inw. IV F 113b (t. 2), p. IV - 690.

2. Bierutów, mapa topograficzna. Skala 1: 25000, oprac. 1886, popr. i wyd. 1932, w zbiorach Biblioteki Instytutu Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego.

3. Bernstadt in Prospect.Panorama miasta. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia ... (op. cit.), p. IV - 689 (2).

4. Bernstadt in Prospect und Revier.Widok miasta z lotu ptaka. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia ... (op. cit.), p. IV - 694/695.

5. Bernstadt (Oles). Panorama miasta. Miedzioryt z: Werner F.B.: Scenographia Urbium Silesiae. Tablica 15.

6. Widok Bierutowa od strony Widawy. Litografia z: Fischer C.F.E., Stuckart C.F.: Geschichte und Beschreibung der ehemaligen Burgfesten der Preussischen Monarchie. Schweidnitz 1821.

7. Pfarr Kirch Bernstadt.Kościół parafialny. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia... (op. cit.), p. IV 692/L.

8. Kościół parafialny Św. Katarzyny. Fotografia XI 1999.

9. Kościół Św. Józefa. Fotografia z: Friedrich H.: Geschichte der Stadt Bernstadt 1266 - 1935. Oels 1935.

10. Kościół cmentarny Św. Trójcy. Rycina wg malowidła na szkle z 1630 z: Wendler: Die Dreifӓltigkeitskirche zu Bernstadt. w: Schlesische Provinzialblӓtter, Bd. XIII, Heft 5, Mai 1874, s. 17.

11. Begrӓbnüs Kirchel.Kościół cmentarny Św. Trójcy. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia... (op. cit.), p. IV-692/P.

12. Kościół cmentarny Św. Trójcy. Fotografia XI 1999.

13. Schlos zu Bernstadtvon seiten der Stadt. Zamek książęcy, widok od strony miasta. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia... (op. cit.), p. IV 691 (2).

14. Schlos zu Bernstadtauser der Stadt zu seh. Założenie zamkowe, widok spoza miasta. Rysunek z: Werner F.B.: Topographia... (op. cit.), p. IV -691.

15. Zamek. Litografia z: Duncker A.: Die lӓndische Wohnsitze, Schlӧsser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preussischen Monarchie in farbigen Darstellungen. Berlin 1875 - 1883, Bd. 15, tabl. 871.

16. Zamek. Fotografia , archiwum WKZ we Wrocławiu.

17. Wieża zamku. Fotografia, archiwum WKZ we Wrocławiu.

18. Fragment miejskich murów obronnych. Fotografia XI 1999.

19. Rathaus in Bernstadt und Revier.Ratusz i rynek. Rysunek z: Werner F.B.: Topografia... (op. cit.), p. IV - 692/L.

20. Ratusz. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt baut auf! 4 Jahre Aufbauarbeit in Bernstadt (Schlesien). Bernstadt 1938.

21. Wieża ratusza. Fotografia, archiwum WKZ we Wrocławiu.

22. Szpital miejski. Fotografia z: Friedrich H.: Geschichte... (op. cit.).

23. Remiza straży pożarnej i miejska sala gimnastyczna. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

24. Koszary. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

25. Gospoda Harmonie (obecnie Kijowice). Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

26. Kąpielisko miejskie. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

27. Park i plac zabaw. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

28. Ulica Oleśnicka. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

29. Ulica Kolejowa. Fotografia z : Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).

30. Wieża ciśnień i osiedle. Fotografia z: Hoffmann R.: Kleine Stadt... (op. cit.).