poeta, prozaik, autor wspomnień; współzałożyciel grupy poetyckiej Czartak; długoletni działacz ZZLP (ZLP od 1945)

Pseudonimy: d-i; e. k.; E. K.; (Ed. K.); (Ed. Ko.); Edward K.; k; -k-; K.

Urodził się 13 listopada 1891 roku w Warszawie. Ojcem jego był Leopold Kozikowski, a matką Emila z Krokoszyńskich. Dziad od strony matki, Ignacy Krokoszyński posiadał drukarnię w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu nr 38. Drukowano tam ustawy i zarządzenia Rządu Narodowego w czasie Powstania Styczniowego.

Edukacja młodego Kozikowskiego nie przebiegała spokojnym torem. Trzykrotnie zmieniał szkoły: od 1901 roku uczęszczał do szkoły sealnej im. Józefa Pankiewicza, następnie z powodu udziału w strajku szkolnym został przeniesiony w 1905 roku do gimnazjum im. gen. Pawła Chrzanowskiego przy ulicy Smolnej i od 1907 - gimnazjum im. E. Konopczyńskiego, gdzie w 1911 roku zdał maturę.

W roku 1912 wziął udział w Zjeździe Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych w Zakopanem, co wiązało się z nielegalnym przekroczeniem granicy. Został aresztowany i osadzony jako więzień polityczny w więzieniu w Warszawie przy ulicy Daniłowiczowskiej (popularnie zwanym "hotel Bristol"). Kilka tygodni później odzyskał wolność po interwencji adwokata Bolesława Szyszkowskiego^[1]. W grudniu podjął studia na Uniwersytecie Ludowym im. Adama Mickiewicza w Krakowie i właśnie podczas pobytu w tym mieście wziął udział w konkursie literackim dla debiutantów zorganizowanym przez Kurier Warszawski i wysłał nań swój wiersz pt. W poszukiwaniu. Gazeta wydrukowała go w numerze pierwszym z 1913 roku.

W 1914 powrócił do Warszawy, by kontynuować edukację na uczelni warszawskiej. W 1915 ożenił się z Janiną Doepler. Podjął pracę w biurze obrachunkowym Elektrowni Warszawskiej, a z czasem uzyskał stanowisko kierownika kontroli magazynów. W Warszawie mieszkał z żoną przy ulicy Marszałkowskiej 48. Później przeniósł się do mieszkania na piątym piętrze kamienicy znajdującej się na ulicy Puławskiej 12.

W 1920 roku został członkiem ZZLP a 22 października tego samego roku zaczął pracę w Związku Literatów Polskich w Oddziale Warszawskim na stanowisku sekretarza. Piętnaście lat później awansował na sekretarza generalnego Zarządu Głównego Związku.

Ważnym epizodem w jego życiu była bliska znajomość z Emilem Zegadłowiczem, zapoczątkowana we wrześniu 1920 roku. Wspólnie z Janem Nepomucenem Milerem założyli grupę literacką Czartak i zaczęli wydawać pismo o takim samym tytule. Pierwszy numer ukazał się w lutym 1922. Czasopismo ukazywało się jeszcze dwukrotnie: 1925 i 1928 roku^[2] Kozikowski pod skrzydłami grupy wydał następujące tomiki wierszy: Tęsknota ramy okiennej (1922); Koniec Hortensji Europy (1924); Wymarsz świerszczów. Poezje beskidzkie (1925). Wspólnie z Emilem Zegadłowiczem ogłosił drukiem mistyfikację literacką: antologię poezji murzyńskiej zatytułowaną Niam-Niam.

W czasie okupacji mieszkał w Warszawie i pracował w Elektrowni jednocześnie udzielając się na tajnych kompletach. Po upadku powstania przebywał w Grodzisku Mazowieckim, a potem w Milanówku.

Od marca 1945 pracował w Departamencie Literatury Ministerstwa Kultury i Sztuki w Lublinie. Pełnił ponownie funkcję sekretarza Oddziału Warszawskiego ZZLP. W dniach 13, 14 i 18 września uczestniczył w spotkaniach autorskich z mieszkańcami Cieplic, Jeleniej Góry oraz Przesieki, a w październiku 1945 oficjalnie przyjechał do Jeleniej Góry jako delegat Ministerstwa Kultury i Sztuki z zadaniem zorganizowania życia literackiego w tym mieście. Otrzymał od władz mały dom w Matejkowicach (obecnie Przesieka). Świeżo po przyjeździe objął funkcję kierownika literackiego teatru dolnośląskiego. Został też radnym Powiatowej Rady Narodowej oraz członkiem Komisji Weryfikacyjnej. Współredagował także miesięcznik Śląsk. Jednak najważniejszym celem było wskrzeszenie życia literackiego w kotlinie jeleniogórskiej, a panował ku temu świetny klimat kulturalny, wielu pisarzy bowiem osiedliło się tutaj tuż po wojnie. Kozikowski zaczął od powołania Klubu Literackiego. Jego legitymizacja nastąpiła w pewien grudniowy wieczór 1945 roku w mieszkaniu Stanisława Kaszyckiego. Przewodniczącym został wybrany przez aklamację Edward Kozikowski, a siedzibę klubu umieszczono w kamienicy przy ulicy Kolejowej 43c. Klub ten organizował „soboty literackie”, które odbywały się w sali konferencyjnej Teatru Miejskiego w Jeleniej Górze. Najczęściej były to wieczorki autorskie oraz prelekcje o tematyce historyczno-literackiej. Na jednym z nich Jerzy Andrzejewski czytał szkic swej nowej powieści Popiół i diament^[3]. Zorganizowano też, we współpracy ze Związkiem Zawodowym Górników we Wałbrzychu, serię prelekcji i odczytów z zakresu literatury wśród wałbrzyskich górników. Akcją odczytową objęto również młodzież licealną, inwalidów wojennych oraz wczasowiczów.

Na początku 1946 ruszył Oddział Dolnośląski ZZLP. Prezesem początkowo został Wacław Rogowicz, lecz z powodu wyjazdu do Szwecji i Anglii jego obowiązki przejął Kozikowski, którego oficjalnie wybrano na to stanowisko we wrześniu 1946 roku na zebraniu sprawozdawczo-wyborczym. Siedziba związku znajdowała się w Matejkowicach (obecnie Przesieka) w domu Kozikowskiego nazwanym przez właściciela „Pięciokłos”. Zarząd Główny ZLP podjął jednak decyzję o rozwiązaniu z dniem 14 kwietnia 1947 roku jeleniogórskiego oddziału i asymilacji jego członków w obręb świeżo powstałego Oddziału we Wrocławiu. Ministerstwo Kultury i Sztuki cofnęło dotację w kwocie 15 000 zł. Kozikowski postanowił wykazać Zarządowi Głównemu potrzebę istnienia Oddziału w Przesiece, stąd pomysł zorganizowania zjazdu pisarzy z całego regionu. Wacław Mrozowski wspomina, że zarysy koncepcji tej eklezji powstały w połowie kwietnia 1947 roku^[4] Wtedy też ustalono jej termin: od 8 do 11 maja 1947 roku. Przy wydatnej pomocy starosty powiatowego Wojciecha Tabaki oraz redaktora naczelnego pisma Wałbrzych Wacława Mrozowskiego zjazd ten doszedł do skutku. Edward Kozikowski odegrał w nim wcale nie najpośledniejszą rolę. Był autorem deklaracji ideowej, która została odczytana podczas uroczystego otwarcia zjazdu, zorganizowanego w Sali Konferencyjnej Teatru Miejskiego w Jeleniej Górze. Sam kongres przebiegł bez żadnych zakłóceń i zakończył się powzięciem szeregiem uchwał. Jedna z nich nakreślała rejon działań Ideowej Grupy Pisarzy Ziemi Sudeckiej, jak nazwano grupę pisarzy mieszkających na terenie Jeleniej Góry i okolic. Stawiała sobie za cel „kulturalne scalenie ludności zamieszkałej na terenie Ziemi Odzyskanej” oraz „zaznajomienie całej Polski z walorami pracy twórczej i pięknej Ziemi Sudeckiej^[5]. Powyższe wydarzenie kulturalne odbiło się szerokim echem w prasie literackiej i niestety nie były to pochlebne zmianki. „Wielu pisarzy drażniła ta nazwa [grupy – przypis G. K.]; dopatrywali się w niej tendencji separatystycznych”^[6] - pisze po latach Jan Koprowski. Wacław Mrozowski konkluduje: „Chodziło, wydaje mi się, o coś zupełnie innego. Zwykła zawodowa zawiść czy zazdrość, że coś w tym Jeleniogórskiem i Wałbrzyskiem zaczyna się robić^[7]. Działania te odniosły pożądany skutek: grono zwolenników deklaracji topniało, a Kozikowski w późniejszych artykułach dotyczących życia literackiego Jeleniej Góry ani słowem nie wspominał o zjeździe i deklaracji^[8] Mimo tego heroiczna obrona bytowania oddziału jeleniogórskiego przez zamieszkałych pod Śnieżką literatów sprawiła, że Zarząd Główny zdecydował się na jego reaktywację z dniem 7 października 1947 roku^[9].

W trakcie pobytu w Jeleniej Górze Edward Kozikowski owdowiał. Po jakimś czasie ożenił się z poetką Marią Plaskotą, z którą przeniósł się z Przesieki do Jeleniej Góry i zamieszkał przy ulicy Mickiewicza 24 I p. W listach do przyjaciół wspomina okres pobytu w Przesiece niezbyt nieprzyjemnie: „Pobyt w Przesiece był dla mnie wyjątkowo ciężki i przykry^[10] - pisał po latach do Jana Kolankowskiego. Jednym z problemów w tamtym czasie był permanentny brak pieniędzy.

W kwietniu 1952 powrócił do Warszawy. Pracował jako dyrektor, nastepnie wicedyrektor w Stowarzyszeniu Autorów „Zaiks”. Pod koniec lat 60 – tych rozszedł się z żoną i przeniósł się na Górny Śląsk. Zamieszkał w Katowicach przy ulicy 27 stycznia 32/6. Potem przeprowadził się na ul. Zielonogórską 39 w dzielnicy Katowice-Ligota. Zmarł tam 14 września 1980 roku. W końcowym okresie życia sporadycznie ukazywały się jego wiersze. Lwią część myśli twórczej pochłaniały redagowane i przelewane na papier wspomnienia.

W pamięci znajomych utrwalił się jako osoba zadziorna, lubiąca toczyć polemiki^[11] lecz nie zawistna i małostkowa. Jerzy Kolankowski mówi wprost: „Był człowiekiem dobrym i kochającym^[12].

14 września 1983 roku odsłonięto tablicę pamiątkową na domu, w którym mieszkał w Jeleniej Górze.

Bibliografia:

1. J. Albin, Życie kulturalne Jeleniej Góry w latach 1945-1949. W: Rocznik Jeleniogóski 1968.
2. S. Derda, Edward Kozikowski na Dolnym Śląsku. W: Karkonosze 1986 nr 7.
3. Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta. pod red. Z. Kwaśnego. Wrocław 1989.
4. J. Koprowski, Wspomnienie o Edwardzie Kozikowskim. W: Literatura 1980 nr 40.
5. E. Kozikowski, Między prawdą a plotką. Kraków 1961.
6. E. Kozikowski, Portret Zegadłowicza bez ramy. Warszawa 1966.
7. Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa 2000.
8. W. Mrozowski, Wspominki cygana. Łódź 1980.
9. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. pod red. J. Czachowskiej, A. Szałagan, t. 4. Warszawa 1996.

Twóczość

• Henryk Sienkiewicz. 1846-1916. Warszawa 1916.

• Tęsknota ramy okiennej. Warszawa 1922.

• Niam – Niam. Antologia poezji murzyńskiej. W:Wadowice 1923.

• Koniec Hortensji Europy. Poezje. Warszawa 1924.

• Wymarsz świerszczów. Poezje beskidzkie. Warszawa 1925.

• W towarzystwie wierzby. Poznań 1929.

• Pamiętnik Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie. Warszawa 1931.

• Pięciokłos. Poezje zebrane. Warszawa 1937.

• Mowa ludzka. Warszawa 1951.

• O Jędrzeju Wowrze, snycerzu beskidzkim. Wspomnienia, szkice, wiersze i opowiadania. Warszawa 1957.

• Między prawdą a plotką. Wspomnienia o ludziach i czasach minionych. Kraków 1961.

• Więcej prawdy niż plotki. Wspomnienia o pisarzach czasów minionych. Warszawa 1964.

• Portret Zegadłowicza bez ramy. Opowieść biograficzna na tle wspomnień osobistych. Warszawa 1966.

• Parandowski. Warszawa 1967.

• Wertepami i gościńcem. Wiersze wybrane 1921-1951. Kraków 1967.

• Od Prusa do Gojawiczyńskiej. Warszawa 1969.

• Łódź i pióro. Wspomnienia o pisarzach pochodzących z Łodzi bądź z Łodzią związanych. Łódź 1972.

• Wiersze wybrane.Wyboru dokonał J. Kajtoch. Wrocław 1985. ISBN 83-08-01388-0

Przypisy

^[1]E. Kozikowski, Między prawdą a plotką. Kraków 1961, s. 21-22.

^[2]E. Sierocka, Czasopisma literackie - Czasopisma grup literackich, W: Praca zbiorowa, Literatura polska 1918-1932, t. 1. Warszawa 1975, s. 93-95. Zob. Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Warszawa 2000, hasło: Czartak.

^[3]J. Kolankowski, Literatura pod Śnieżką. Jelenia Góra 1996, s. 14.

^[4]W. Mrozowski, Wspominki cygana. Łódź 1980, s. 122.

^[5]Cytuję za: J. Kolankowski, op. cit., s. 27, 28.

^[6]J. Koprowski, Wspomnienie o Edwardzie Kozikowskim, Literatura 1980 nr 40, s. 16.

^[7]W. Mrozowski, op. cit., s. 131. Jan Kolankowski w artykule Drobiazgi zamieszczonym w miesięczniku Karkonosze pisze, że "nie było Zrzeszenia Pisarzy Sudeckich ani formalnie ani realnie" (Karkonosze 1988 nr 5, s. 14).

^[8]Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta. pod red. Z. Kwaśnego. Wrocław 1989, s. 463.

^[9]J. Albin, Życie kulturalne Jeleniej Góry w latach 1945-1949 W: Rocznik Jeleniogórski 1968, s. 15.

^[10]J. Kolankowski, op. cit., s. 44.

^[11]Ibidem.

^[12]J. Kolankowski, op. cit., s. 46.

Grzegorz Kopeć

Ilustracje

1. Edward Kozikowski. Fot. za E. Kozikowski, Wiersze wybrane. Krakow 1985, s. 2.
2. Fot. Zjazd Pisarzy Polskich Ziemi Sudeckiej (8-11 luty 1947 r.) (wycieczka do Karpacza),. Od lewej Jan Sztaudynger, Mrozowska, Edward. Kozikowski, Michal Sabatowicz, Jan Wierciński. Za: J. Kolankowski, Ścieżka nad Kamienną : wspomnienie o Janie Sztaudyngerze [w:] „Rocznik Jeleniogórski”, t. 15, 1977, s. 63.