pisarz, polarnik, inżynier energetyk

Czesław Jacek Centkiewicz urodził się 18 października 1904 r. w Warszawie.

Był , pisarzem, inżynierem energetykiem, urzędnikiem bankowym.

Rodzicami Centkiewicza byli Stanisław i Stanisława z Brosdeczorów. Ojciec był z wykształcenia inżynierem. Matka prowadziła gospodarstwo domowe. W czasie I wojny światowej całą rodzinę ewakuowano do Kijowa. W 1916 r. przewieziono ją do Tweru, gdzie ojciec pracował przy budowie kolei transsyberyjskiej. W 1918 r. wrócili do Warszawy.

Rodzice zadbali o staranne wykształcenie swoich dzieci: najstarszego Stanisława, młodszego Czesława i najmłodszej Haliny. Dzięki bogatej bibliotece ojca Czesław mógł rozwijać swoje dziecięce i młodzieńcze pasje. Były nimi: technika, działalność harcerska, czytanie książek i sport. W 1914 r. wstąpił do III Kijowskiej Drużyny Skautów im. Romualda Traugutta, a po powrocie do Polski w 1918 r. do XX Warszawskiej Drużyny Harcerskiej. Był m.in. komendantem obozu harcerskiego. Mając 18 lat uzyskał prawo jazdy. Następnie organizował kursy dla ratowników i kierowców samochodowych. W 1921 r. wstąpił do harcerskiego klubu sportowego „Varsowia”. Trenował aktywnie narciarstwo i lekkoatletykę, a szczególnie biegi długodystansowe. W 1925 r. zdobył mistrzostwo Polski w biegach przełajowych. W 1924 r. ukończył gimnazjum im. Kazimierza Kulwiecia. w Warszawie. Następnie podjął studia wyższe za granicą. W latach 1926-1928 we francuskim Grenoble, a następnie (1928-1929) w belgijskim Liége, gdzie ukończył wydział elektryczny tamtejszej Politechniki (Institut SuperierTechnique de Liége), otrzymując dyplom inżyniera elektryka z wynikiem dobrym. Następnie odbył praktykę w m.in. we francuskich elektrowniach wodnych w Drac-Romanye (Alpy) i Ludyan (Pireneje).

W latach 1930-1931 pracował w Polskich Zakładach Radiotechnicznych w Warszawie, projektując i wykonując urządzenia prądów słabych, m.in. elementy urządzeń alarmowych dla Banku Polskiego w Warszawie. Następnie (1931-1932) pracował w Państwowym Instytucie Meteorologicznym w Warszawie [Legionowie] oraz w obserwatoriach w Jabłonnie, Gdyni i Helu oraz w Duńskim Instytucie Magnetyzmu Ziemskiego w Kopenhadze. W lipcu 1932 r. wyjechał na Wyspę Niedźwiedzią jako kierownik Pierwszej Polskiej Wyprawy Polarnej. Przez 13 miesięcy prowadził tam badania nad wyładowaniami atmosferycznymi, elektrycznymi, zorzą polarną, magnetyzmem ziemskim oraz szeregiem innych zjawisk. Po powrocie we wrześniu 1934 r. opracowywał wyniki wyprawy, które ogłoszono drukiem w 1935 r. W 1934 r. przez 6 miesięcy pracował w Zakładzie Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Warszawskiego u prof. Czesława Białobrzeskiego. W 1935 r. został kierownikiem Działu Radio-Meteorologicznego Państwowego Instytutu Meteorologicznego. Zajmował się tam badaniami nad elektrycznością atmosferyczną oraz projektowaniem i wykonaniem niektórych urządzeń elektrycznych dla obserwatoriów, m.in. na Kasprowym Wierchu i Helu. W latach 1937-1939 pracował w Państwowych Zakładach Tele-Radiotechnicznych nad aparatem geniometrycznym. W 1937r. wystawił na Międzynarodowej Wystawie Techniki i Sztuki w Paryżu, zaprojektowany i wykonana przez siebie aparat radio-geniometryczy służący do sondowania wysokich warstw atmosfery, który nagrodzono złotym medalem. W 1939 r. Czesław ożenił się z Aliną Giliczyńską, późniejszą współautorką jego wielu książek.

W 1934 r. zadebiutował książką „Czeluskin” oraz pamiętnikiem „Wyspa Mgieł i Wichrów”, w którym opisał 400 dni pobytu na Biegunie Północnym. Daleka Północ fascynowała go i stała się inspiracją oraz głównym tematem twórczości literackiej. Ogółem w latach 1933-1939 wydał drukiem siedem książek o polskich i radzieckich wyprawach polarnych. Były to w kolejności ukazywania się: Czeluskin (1934 i 1937); Wyspa mgieł i wichrów (1934 i 1937); W krainie zorzy polarnej (1936); Znowu na północy, (1937); Anaruk, chłopiec z Grenlandii (1937, 1942, 1943 i 1944); Biała foka (1938) i Loty nad śniegami (1938).

Podczas okupacji niemieckiej pracował w Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń Wzajemnych. Po Powstaniu Warszawskim został wywieziony do Niemiec i osadzony w obozie koncentracyjnym w Neuengamme pod Hamburgiem, a następnie przewieziony na roboty przymusowe do Berlina. W końcu kwietnia 1945 powrócił do kraju.

Dnia 1 czerwca 1945 r. otrzymał od Ministra Przemysłu nominację na Dyrektora Technicznego Zjednoczenia Energetycznego Okręgu Dolnośląskiego i przybył do Jeleniej Góry, gdzie się osiedlił, zamieszkując w willi przy ul. Aleksandra Fredry 4. W 1946 r. osiedliła się tu też jego żona Alina, która wróciła z niewoli niemieckiej.

Czesław Centkiewicz pracował w jeleniogórskiej energetyce do 1 czerwca 1949 r. Współorganizował tu Oddział Stowarzyszenia Energetyków Polskich (działający od 3 sierpnia 1946 r. Brał m.in. aktywny udział w akcji odczytowej i szkoleniową organizowanej przez to Stowarzyszenie. Kolejnym miejscem pracy Centkiewicza w Jeleniej Górze był miejscowy Oddział Narodowego Banku Polskiego, gdzie od 9 listopada 1949 r. do 15 października 1950 r. pełnił obowiązki kontrolera Działu Kredytowego. Przerwa w zatrudnieniu od czerwca do listopada 1949 r. była mu niezbędna do sfinalizowania prac nad ukończeniem trzech książek.

Przez cały czas pobytu w Jeleniej Górze Centkiewiczowie aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym, kulturalnym, ale i politycznym regionu. W października 1946 r. został członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej, a w grudniu 1948 r. wraz z nią przeszedł do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jednak bardziej aktywnie działał na innych polach.

Najbardziej związany byli z miejscowym środowiskiem literackim. Już w końcu grudnia 1945 r. wraz z innymi założył w Jeleniej Górze Klub Literacki. Na początku 1946 r. współorganizował zaś tutaj Dolnośląski Oddział Związku Zawodowego Literatów Polskich. Na Walnym Zebraniu Zarządu tegoż Oddziału Centkiewicz wybrany został skarbnikiem, a potem (1947 r.) sekretarzem. Brał też udział w Pierwszym Zjeździe Pisarzy Ziem Sudeckich, obradującym w Jeleniej Górze od 8 do 11 maja 1947 r. Gdy Zarząd Główny ZZLP, w wyniku działań środowiska wrocławskiego, dnia 14 kwietnia 1947 r. rozwiązał Oddział jeleniogórski, Centkiewicz ostro przeciw temu zaprotestował, i Zarząd Główny musiał cofnąć swą decyzję dnia 7 października 1947 r.

W latach 1945-1950, a więc w czasie pobytu w Jeleniej Górze, Czesław Centkiewicz opublikował szereg wznowień swych prac i wydał kilka nowych książek, a mianowicie: Czeluskin, 1948 (III wyd.), 1949 (IV wyd.); Wyspa mgieł i wichrów, 1947 (III wyd.), 1949 (IV wyd.); Anaruk, chłopiec z Grenlandii, 1946 (V wyd.), 1948 (VI wyd.), 1950 (VII wyd.); Biała foka, 1947 (II wyd.), 1948 (III wyd.), 1950 (VI wyd.); Wśród lodów północy, 1948 (I wydanie); Odarpi, syn Egigwy, 1949 (I wyd.), 1950 (II wyd.); Zdobywcy bieguna północnego, (1950 I wyd.). Pracował też w tym czasie nad innymi książkami, które ukazały się jednak już po opuszczeniu przez niego Jeleniej Góry. Ale tu właśnie nastąpił debiut literacki jego żony Aliny, która wraz z Czesławem napisała powieść Odarpi, syn Egigwy, będącą jedną z „najpiękniejszych opowieści kształtujących tęsknotę poznania u dorastających Polaków”. Książka ukazała się w 1949 r., jednak pierwsze jej fragmenty ukazały się już w 1947 r. w jeleniogórskim miesięczniku „Śląsk”, gdzie w październikowym numerze zamieszczono ich opowiadanie „Odarpi zabija morsa”. Oprócz książek literackich Centkiewicz mieszkając w Jeleniej Górze opublikował też informatory i poradniki z zakresu elektryczności: „Elektryczność a pożary” (1949), a także „Instalacje piorunochronowe w budownictwie wiejskim” (1950).

W Jeleniej Górze i okolicy pisarze prowadzili szeroko zakrojoną akcję odczytową. Bardzo aktywny w tych działaniach był Centkiewicza, a o jego odczytach informowała często miejscowa prasa, np. następującymi słowy: „W dniu 23 maja w świetlicy Zjednoczenia Energetycznego Okręgu Dolnośląskiego w Jeleniej Górze odbył się ciekawy odczyt tow. inż. Centkiewicza pt. „Arktyka”. Prelegent mówił o wyprawach polarnych, o udziale w nich poszczególnych państw, a szczególnie naukowców Związku Radzieckiego. Wiele miejsca poświęcił również wyprawie Papanina, który zdobył biegun północny. Odczyt wzbudził wielkie zainteresowanie słuchaczy, którzy prosili tow. Centkiewicza o częstsze prelekcje” („Słowo Polskie”, 1.06.1950 r.). Prelekcje Centkiewicza przyciągały szczególnie dużo publiczności, gdyż jego wystąpienia dotyczyły odległych i nieznanych szerzej krain, były wygłaszane w sposób bardzo ekspresyjny, a w dodatku, co wówczas zdarzało się niezwykle rzadko, urozmaicane były przeźroczami.

Czesław Centkiewicz aktywnie uczestniczył też w życiu kulturalnym i społecznym Jeleniej Góry. Działał na rzecz Polskiej YMCA, wchodząc w skład Zarządu miejscowego Ogniska tej organizacji. Przez Związek Zawodowy Literatów delegowany był do Miejskiej Rady Narodowej w Jeleniej Górze, sprawując mandat radnego od 5 września 1949 r. do 26 maja 1950 r. Udzielał się też na polu walki z analfabetyzmem i w wielu innych dziedzinach.

W 1950 r. Centkiewiczowie wrócili do Warszawy i zamieszkali na Saskiej Kępie przy ulicy Zakopiańskiej. Czesław powrócił do pracy w Zakładzie Areologii PJHM. W 1955 r. Prezydium Polskiej Akademii Nauk powołało Czesława Centkiewicza na członka Polskiej Komisji Międzynarodowego Roku Geofizycznego. W 1958 r. wyruszył na Antarktydę celem przejęcia i zagospodarowania przez Polskę radzieckiej stacji naukowej „Oazis”. Po tej wyprawie zakończył on pracę zawodową i oddał się całkowicie twórczości literackiej. Niemniej jednak w latach 1950-1980 odbył ok. 80 podróży. Napisał przeszło 30 książek, które przetłumaczono na kilkanaście języków. Wiele z nich wznawianych jest do dziś i ciszy się popularnością wśród czytelników. Jego imieniem nazwano w Polsce kilkanaście drużyn harcerskich i kilka szkół podstawowych, m.in. w Wałbrzychu.

Czesław Centkiewicz zmarł w Warszawie 10 lipca 1996 r. Jego ciało poddano kremacji, a następnie 27 września 1996 r. złożono w alei zasłużonych cmentarza na Powązkach w Warszawie, obok małżonki Aliny, zmarłej 11 marca 1993 r.

Bliżej z postacią Czesława Centkiewicza i jego żony Aliny, zapoznaje książeczka Antoniego Olchy „Centkiewiczowie” (Warszawa 1973, ss. 35), jak również dwa wspomnienia pośmiertne: Ewa Nowacka, Czesław Centkiewicz (18.10.1904 - 10.07.1996), „Guliwer”, 1996, nr 5 s. 49-50; oraz Maciej Zalewski, Czesław Jacek Centkiewicz (1904-1996), „Przegląd Geofizyczny”, R. 42, 1997, z. 1 s. 80-85. O pobycie Centkiewiczów w Jeleniej Górze informują dwa opracowania: Ivo Łaborewicz, Czesława Centkiewicza życiorys spisany w Jeleniej Górze (1950), „Skarbiec Ducha Gór”, 2004, nr 4(32), s. 4-5; Ivo Łaborewicz, Centkiewiczowie w Jeleniej Górze (1945-1950), „Karkonosze”, Nr 5/2005 (235), s. 7-10.

Ivo Łaborewicz

Literatura:

1. Łaborewicz, I. Czesława Centkiewicza życiorys spisany w Jeleniej Górze (1950). „Skarbiec Ducha Gór”. 2004, nr 4(32), s. 4-5.
2. Łaborewicz, I. Centkiewiczowie w Jeleniej Górze (1945-1950). „Karkonosze”. 2005, nr 5 (235), s. 7-10.
3. Nowacka, E. Czesław Centkiewicz (18.10.1904-10.07.1996). „Guliwer”. 1996, nr 5,s. 49-50.
4. Olcha, A. Centkiewiczowie. Warszawa 1973. ss. 35.
5. Zalewski, M. Czesław Jacek Centkiewicz (1904-1996). „Przegląd Geofizyczny”, R. 42, 1997, z. 1, s. 80-85.

Fot. za: Centkiewicz, Cz. Wyspy mgieł i wichrów. Warszawa 1969.