archiwista, historyk, bibliotekarz

Eugenia Triller urodziła się 4 grudnia 1908 r. w Rudkach koło Lwowa. Była archiwistką, historykiem i bibliotekarzem. Pionierem polskiej archiwistyki na Dolnym Śląsku.

Jej rodzicami byli Henryk Triller - pisarz u adwokata i Regina z domu Karp pozostająca przy mężu i zajmująca się domem. Rodzina mieszkała we wspomnianych Rudkach.

W domu rodzinnym Eugenii Triller wychowywało się pięcioro dzieci: dwóch chłopców i trzy dziewczynki. Rodzice zapewnili im wszystkim staranne wykształcenie. Eugenia, po ukończeniu czteroklasowej szkoły powszechnej w rodzinnych Rudkach, przez 8 lat uczęszczała do prywatnego gimnazjum żeńskiego w Samborze, w którym w 1926 r. zdała egzamin maturalny. Następnie wstąpiła na Uniwersytet im. Jana Kazimierza we Lwowie, podejmując studia historyczne, które ukończyła w 1932 r. z tytułem magistra historii obroną pracy magisterskiej pt. "Konstanty Korniakt (1517-1603) protoplasta rodziny Korniaktów w Polsce", pisanej pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika, a po jego śmierci dokończonej pod kierunkiem prof. E. Modelskiego.

Pierwszą pracę zawodową podjęła już w 1930 r., zatrudniając się w Oddziale Grodzkim Archiwum Państwowego we Lwowie, gdzie prowadziła poszukiwania genealogiczne na rzecz osób trzecich. Jednocześnie podjęła własne badania w innych lwowskich archiwach: Miejskim, Kapitulnym, Konsystorskim oraz w zbiorach prywatnych: Dziubińskich i Szczepańskich. W wyniku tych badań powstało kilka artykułów naukowych, zamieszczonych m.in. w "Miesięczniku Herladycznym". W czasie okupacji radzieckiej Lwowa (1940-1941) Eugenia Triller latach była zatrudniona najpierw jako pracownik naukowy w tamtejszym Archiwum Państwowym, a od 19 marca do czerwca 1941 r. jako kierownik archiwów Oddziału Banków Polskich. W czasie okupacji hitlerowskiej, po 22 czerwca 1945 r., wróciła do Rudek, gdzie najpierw udzielała prywatnych lekcji, a po wkroczeniu wojska radzieckich, od października 1944 r., pracowała w tamtejszej szkole powszechnej jako nauczyciel: historii, chemii i fizyki w klasach 5-8. Latem 1945 r., jak większość Polaków z terenów wschodnich, zmuszona została do wyjazdu z rodzinnego miasta. Po wielu perypetiach, i nieudanej próbie podjęcia pracy w Krakowie, dotarła ostatecznie do Jeleniej Góry, gdzie 14 sierpnia 1945 r. została kierownikiem tutejszego Archiwum Miejskiego. W ten sposób stała się pierwszym etatowym polskim archiwistą na Dolnym Śląsku.

W początkowych latach pracy w Jeleniej Górze Eugenia Triller koncentrowała się przede wszystkim na odnalezieniu i powtórnym zgromadzeniu w Archiwum Miejskim Jeleniej Góry akt wywiezionych stąd w czasie wojny. Pomimo trudności udało się jej zakończyć ten etap w 1947 r. pełnym sukcesem. Przy okazji zabezpieczała także archiwalia innej proweniencji (prywatne i państwowe), które sukcesywnie przekazywała do Archiwum Państwowego we Wrocławiu oraz do tamtejszego Archiwum Archidiecezjalnego. Dzięki jej osobistemu zaangażowaniu ocalone zostały przed bezpowrotną utratą bądź zniszczeniem bezcenne materiały archiwalne dotyczące przeszłości Jeleniej Góry, Karkonoszy oraz wielu innych terenów Śląska. Dzięki niej można dziś zgłębiać przeszłość tych terenów oraz lepiej poznawać życie i kulturę mieszkających tu przed nami ludzi. Przywożone do Archiwum akta były na bieżąco porządkowane, otrzymując dawny układ w oparciu o zachowane środki ewidencyjne. Eugenia Triller odtwarzała też i kompletowała księgozbiór archiwalny, który przez kilka powojennych lat stanowił praktycznie jedyną udostępnianą biblioteką naukową w mieście i regionie. Zasób ten służył również wielu badaczom z całego kraju.

W oparciu o posiadane materiały archiwalne już w 1945 r. Eugenia Triller rozpoczęła studia nad przeszłością miasta. Nie miała kłopotów z odczytywaniem źródeł, gdyż znała dobrze m.in. język niemiecki oraz łacinę, a także posiadała sporą praktykę archiwalną jeszcze ze Lwowa. Te umiejętności oraz sumienność badawcza, pomimo wielu obowiązków administracyjnych sprawiły, iż jeszcze w 1946 r. napisała i wydała anonimowo dwie broszurki: "Kościoły i kaplice Jeleniej Góry" oraz "Jelenia Góra. Szkic historyczny". Książeczki te stanowiły pierwsze naukowe, a jednocześnie powszechnie dostępne, polskie prace o przeszłości Jeleniej Góry i okolic. Poza nimi Eugenia Triller opublikowała liczne artykuły o dziejach regionu w prasie i czasopismach lokalnych. Bierze też udział w życiu naukowym regionu, będąc członkiem założycielem jeleniogórskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1947), jak również reprezentując miasto na sesjach naukowych, w tym na Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich, obradującym we Wrocławiu w 1948 r.

Jako pracownica Zarządu Miejskiego uczestniczy też aktywnie w jego pracach, prowadząc wiele spraw należących do Wydziału Kultury. Osobiście inicjowała wiele przedsięwzięć kulturalnych w Jeleniej Górze, jak choćby: zmianę napisów na frontonie Ratusza oaz w sali rajców (1946), wielkie obchody 840-lecia Jeleniej Góry (w 1948 r.), zmianę nazw niektórych ulic (1947), przeprowadzenie badań wykopaliskowych na Wzgórzu Krzywoustego (1948). Z własnej inicjatywy organizuje też liczne wystawy (książek i dokumentów) oraz odczyty i prelekcje poświęcone dziejom Śląska. Niemal etatowo oprowadza po mieście i okolicach gości Prezydenta Jeleniej Góry. Eugenia Triller uczestniczy też aktywnie w działalności społecznej. Szczególnie w działaniach Ligi Kobiet, a w latach 1947-1950 w Towarzystwie Pomocy Młodzieży Szkół Wyższych we Wrocławiu Koło w Jeleniej Górze. W ramach tego ostatniego, pomimo swych niewysokich poborów dzieli się pieniędzmi z potrzebującą młodzieżą, fundując jej stypendia, opłacając miejsca w bursach i akademikach, udzielając jej pomocy naukowej. Pracuje też dużo społecznie.

Eugenia Triller przez cały czas pobytu w Jeleniej Górze żyła niezwykle skromnie. Chyba jako jedyna pracownica Zarządu Miejskiego o randze kierowniczej nigdy nie otrzymała własnego mieszkania, zadawalając się wynajmowaniem pojedynczych pokoi u innych (np. w budynku przy ul. Kopernika 1). Gdy to stało się niemożliwe, zamieszkała wreszcie w budynku samego Archiwum, na strychu. Nigdy nie walczyła o luksusy dla siebie, starając się za to pomagać innym i jak najlepiej pracować dla miasta i jego mieszkańców.

W 1951 r. Archiwum Miejskie zostaje upaństwowione, stając się oddziałem Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Jednak praca w nowych warunkach, w których archiwista stawał się przede wszystkim urzędnikiem, a nie naukowcem, nie odpowiadała Eugenii Triller zupełnie. Dlatego też rozwiązała ona umowę o pracę z Archiwum i wyjechała do Wrocławia. Zamieszkała w niewielkiej kawalerce przy ul. Kołłątaja. Zatrudniła się zaś jako bibliotekarz w Dziale Starych Druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Zakład ten był dla niej namiastką zapamiętanego z lat młodzieńczych Lwowa. Pracując w Bibliotece Ossolineum Eugenia Triller przeszła wszystkie szczeble, od bibliotekarza naukowego do starszego kustosza dyplomowanego. Na emeryturę przeszła 31 maja 1969 r.

Przez cały czas pracy zawodowej, a następnie pobytu na emeryturze, Eugenia Triller aktywnie działała na rzecz nauki i kultury, m.in. biorąc udział w pracach Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, uczestnicząc w wielu sesjach naukowych, publikując kilkadziesiąt prac i studiów z zakresu archiwistyki, bibliotekoznawstwa i numizmatyki. Nie zapominała też o Jeleniej Górze. Utrzymywała stałe kontakty z tutejszym Muzeum Regionalnym oraz z Karkonoskim Towarzystwem Naukowym. Opublikowała swoje wspomnienia w wydanym w 1985 r. zbiorze relacji pionierów Jeleniej Góry, a wcześniej przyczyniła się do odzyskania przez miasto pucharu Rady Miejskiej Jeleniej Góry, który trafił już do rąk warszawskich paserów.

Eugenia Triller, archiwistka lwowska, pierwsza polska archiwistka w Jeleniej Górze, bibliotekarka i archiwistka wrocławska, zmarła we Wrocławiu dnia 21 września 1996 r. Pochowano Ją 25 września 1996 r. na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Bibliografia prac Eugenii Triller za lata 1935-1996

O Eugenii Triller pisali:

Ivo Łaborewicz, Eugenia Triller - jeleniogórska archiwistka [4.XII 1908 - 21.IX 1996]. "Rocznik Jeleniogórski", t. 29, 1997, s. 193-194
Ivo Łaborewicz, Eugenia Triller. "Archeion", t. 99, 1998, s. 378-380
Robert Pieńkowski, Eugenia Triller (14. XII 1904 - 21. IX 1996). "Wiadomości Numizmatyczne", 1997, z. 1/2, s. 110-112

oprac. Ivo Łaborewicz

Fot. ze zbiorów Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze