malarz, grafik, ilustrator

urodził się 7 stycznia 1887 r. w Gryfowie Śląskim jako syn radcy prawnego Ludwiga Avenariusa (zm. 1911 r. w Jeleniej Górze) i Heleny z domu Rühlmann (zm. 1944 r. w Jeleniej Górze). Brat jego ojca, Richard Avenarius (1843-1896), znany filozof z Zurychu propagujący empiriokrytycyzm, był nauczycielem Carla i Gerharta Hauptmannów. Drugi brat ojca, Maximilian - malarz, umarł młodo w Rosji. Trzeci brat Ferdynand (1856-1923) niemiecki poeta i krytyk był założycielem Związku Dürera (Dürerbundes) i wydawcą pisma „Kunstwart”.
Miał trójkę rodzeństwa: Cecilie (1883 Racibórz – 1952 Detmold), Eduarda (1886 Gryfów Śl. – 1949 Miśnia) i Ferdynanda (1889 Gryfów Śl. – 1928 Wrocław). Na przełomie XIX i XX w. rodzina przeprowadziła się do Jeleniej Góry. Tutaj Johannes Maximilian rozpoczął naukę w gimnazjum, którą kontynuował w Gimnazjum Melanchtona w Wittemberdze.

W latach 1905-1909 studiował na Akademii Sztuki w Dreźnie (Akademie der bildenden Künste), jednocześnie będąc w wolnym słuchaczem na Uniwersytecie w Monachium (psychologia, filozofia, historia sztuki) w l. 1907-1908. W 1908 r. otrzymał stypendium państwowe na podróż studyjną do Wenecji. W 1907 roku poznał Gerharta Hauptmanna (1862-1946), spotkanie to zapoczątkowało ich długoletnią przyjaźń. Avenarius namalował wiele portretów noblisty, ilustrował jego dzieła, uczestniczył w prapremierach sztuk, uroczystościach związanych z jubileuszami Hauptmanna itp. Od 1910 działał jako niezależny artysta we Wrocławiu. Malował pejzaże i portrety. W latach 1911-1912 odbył służbę wojskową. Jego pierwsza wystawa indywidualna miała miejsce w 1913 r. w ramach Wystawy Stulecia (Jahrhundertausstellung), gdzie zaprezentował galerię około 30 portretów znanych Ślązaków. Obrazy zaginęły podczas oblężenia Wrocławia w 1945 r. W tym samym roku wykonał freski w ewangelickim kościele w Starej Kopernii k/ Żagania (Küpper bei Sagan) z motywami „Modlitwy górskiej” („Bergpredigt”). W 1914 r. otrzymał propozycję pracy na stanowisku wykładowcy na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. Musiał z niej zrezygnować ze względu na wybuch I wojny św. Powołany do wojska jako oficer rezerwy, został ciężko ranny we Francji. Po rekonwalescencji pracował do końca wojny w oddziale kartograficznym Sztabu Generalnego w Berlinie. 14 maja 1918 w Berlinie-Wilhelmsdorfie bierze ślub z Elisabeth (Lili) Gabriele Reuter (ur. w 1897). Ich syn Klaus-Ludwig urodzony 26 lutego 1919 r. zmarł po 5 tygodniach. Małżeństwo nie trwało długo, rozwiedli się 20 czerwca 1922 r.

Od 1918 tworzy głównie grafiki, projekty wydawnictw, dyplomów oraz zajmuje się malarstwem ściennym. Od 1927 r. coraz więcej czasu poświęca działalności pisarskiej. Był bardzo związany ze Śląskiem i jego gwarą, swoją powieść Schoepse Christel napisał w dialekcie śląskim.

W 1922 r. Gerhart Hauptmann zlecił Avenariusowi, który był wówczas w trudnej sytuacji finansowej, wykonanie fresków w holu willi Wiesenstein (Łąkowy kamień) w Jagniątkowie. Fundatorem był Max Pinkus (1857-1934) fabrykant, filantrop i mecenas kultury śląskiej z Prudnika; okazją była rocznica 60 urodzin Gerharta Hauptmanna. Avenarius z asystentem pracował przy malowaniu fresków w Hali Rajskiej (Paradieshalle) 8 miesięcy. Wykorzystał motywy z dzieł Hauptmanna (Tkacze, Hanusia), motywy biblijne (Adam i Ewa), elementy biograficzne Gerharta Hauptmanna (portret syna Benvenuta i drugiej żony Margarety). W latach 1923 – 1925 wykonał freski w halach i pomieszczeniach reprezentacyjnych w Göteborgu, Berlinie i Wiedniu.

W 1924 r. został nauczycielem zdobnictwa w Państwowej Szkole Sztuki i Przemysłu Tekstylnego w Plauen (Staatliche Kunstschule für Textilindustrie). W 1925 r. zostaje mu powierzona funkcja profesora grafiki w lipskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym czasie wykonał dekoracje ścienne poświęcone żołnierzom poległym na I wojnie światowej w kościele Najświętszej Marii Panny (Marienkirche) w Jeleniej Górze. Kościół pełnił funkcję katolickiej kaplicy podmiejskiej (na Przedmieściu Wojanowskim, obecnie ul. 1 Maja 40), w 1925 roku został przekazany miastu i urządzono w nim galerię wystawienniczą (dziś kościół prawosławny św. Apostołów Piotra i Pawła). Freski Avenariusa nie zachowały się.

5 lutego 1926 Johann Maximilian zawiera we Wrocławiu drugie małżeństwo z Anną Marią (Anitą) z domu Ronge (1889-1974), malarką i graficzką.

W 1933 r. zostaje usunięty przez nazistów z Akademii w Plauen i więziony m.in z powodu swoich powiązań z takimi artystami jak Wassily Kandinsky, Paul Klee i Lyonel Feininger. W 1934 r. powraca na Śląsk, gdzie wykonał wiele polichromii i prac z dziedziny metaloplastyki w kościołach i budynkach sanatoryjnych w Sokołowsku (Görbersdorf), Wałbrzychu (Waldenburg), Mieroszowie (Friedland), Szczawnie Zdroju (Bad Salzbrunn). W 1936 r. kupił i przebudował dom w Unisławiu Śląskim (Langwalterdorf). W 1942 r. z okazji 80. urodzin Gerharta Hauptmanna napisał Prolog i wygłosił go przed prapremierą sztuki Hauptmanna Iphigenie in Delphi w Teatrze Miejskim w Görlitz.

4 kwietnia 1945 r. w Jagniątkowie miało miejsce ostatnie spotkanie J.M. Avenariusa z Gerhartem Hauptmannem. W 1946 r. opuszcza Śląsk i przenosi się do Berlina – Müggelheim. W l. 1947 - 1948 maluje duże obrazy ołtarzowe dla kościołów ewangelickich w Köpenick i Berlinie - Niederschöneweide, jak również portrety i grafiki. W latach 1949-50 maluje obraz Błogoslawieństwo rolników (Segen des Bauern) w barokowym drewnianym szwedzkim zamku w Grippenberg Slot. W 1950 r. maluje fresk w kościele św. Piotra w Berlinie oraz organizuje w Berlinie obchody piątej rocznicy śmierci G. Hauptmanna. W 1952 r. z okazji 90. urodzin G. Hauptmanna przygotował i wydał wiersze Hauptmanna Harut und Marut. W 1954 r., z okazji 80. urodzin Margarety Hauptmann napisał książkę Pieśń o Wiesenstein (Sang an den Wiesenstein).

Avenarius od dziecka wykazywał duże zdolności artystyczne. Miał porywczy charakter i często wpadał w złość, zwłaszcza, gdy rozpoczynał prace twórcze nad nowym projektem. Czasami zrażał tym do siebie niektórych przyjaciół. Większość jednak znając jego zapalczywy charakter była mu wierna aż do końca życia. Szczególna przyjaźń i więź łączyła go z Gerhartem Hauptmannem. Był nie tylko utalentowanym malarzem, ale również pisarzem, poetą, posiadał talent aktorski. Był bardzo towarzyski, w trakcie spotkań lubił recytować swoje wiersze, fragmenty prozy, wykładów, opowiadań. Zmarł 21 sierpnia 1954 r. w Berlinie, po krótkiej chorobie. 18 września 1959 r. urna z jego prochami została przeniesiona na Cmentarz Mikołaja (Nikolaifriedhof) w Görlitz, gdzie pochowano go niedaleko grobu Jakoba Böhme. Urna jego wiernej małżonki Anny Marii (Anity) została złożona obok męża 18 grudnia 1974 r.

Część ocalałej spuścizny: grafiki, szkice, projekty dyplomów i wydawnictw znajduje się w Görlitz w Muzeum Historii Kultury (Kulturhistorische Museum zu Görlitz), dzięki żonie artysty Anicie, zbiory biblioteczne w Oberlausitzische Bibliothek der Wissenschaften. W zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze znajdują się dwa portrety J. M. Avenariusa z 1940 r.: Gerharta Hauptmanna, pastel (nr inw. MJG AH 4171) Hermanna Stehra, rysunek węglem (nr inw. MJG AH 4135).

Ilustracje

1. J. M. Avenarius, 1935 - fot. archiwum Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze
2. J. M. Avenarius, 1910 - fot. archiwum Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze
3. J. M. Avenarius, 1922 - fot. archiwum Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze
4. J. M. Avenarius, około 1930 - fot. archiwum Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze
5. J. M. Avenarius, freski w Hali Rajskiej (fragment 1), Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze, 2007 - fot. autora
6. J. M. Avenarius, freski w Hali Rajskiej (fragment 2), Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze, 2007 - fot. autora
7. J. M. Avenarius, Portret Hermanna Stehra, rys. węglem, 1940 właściciel: Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze
8. Karta noworoczna 1930 - właściciel: Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze
9. Karta noworoczna 1931 - właściciel: Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jeleniej Górze

Literatura:

• Avenarius Anna Marie, Über Johannes Maximilian Avenarius. Maler und Schriftsteller - geb. 7.I.1887 gest. 21.8.1954, Familienverband Avenarius. Familienzeitschrift Sonderheft, 1963, s. 26-28.
• Berichte aus alter und neuer Zeit. Zu Gerhart Hauptmanns 100. Geburtsrag am 15.11.1962, Familienverband Avenarius. Familienzeitschrift Sonderheft, 1962, s. 7-8.
• Glossmann Hans, Johannes Maximilian Avenarius 1887-1954. Krótka biografia, informator wystawy, Görlitz 2001.
• Saur, Allgemeines Künstler-Lexikon, München-Leipzig 1992, t. 5, s. 725-726.
• http://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Maximilian_Avenarius

Elżbieta Ratajczak