naukowiec

W Świdnicy, w trakcie pobytu u syna Artura, w dniu 17 czerwca 2004 roku w godzinach wieczornych zmarł niespodziewanie dr Tadeusz Bugaj. Na stałe zamieszkiwał w Jeleniej Górze-Cieplicach przy ul. Osiedle XX-lecia 14. Mieszkańcem Cieplic był od pięćdziesięciu lat, bowiem zamieszkał tu już w 1953 r. jako pracownik – dyrektor funkcjonującego wówczas Państwowego Domu Dziecka przy ul. Sprzymierzonych. W tym charakterze był tu zatrudniony aż do 1978 roku, z krótka przerwą na lata 1972 – 1973.

T. Bugaj urodził się w dniu 18 lutego 1930 r. w miejscowości Panki, w ówczesnym powiecie krzepickim w woj. śląskim, w rodzinie Andrzeja, maszynisty kolejowego i Bronisławy z domu Drewniak. Jego dziadek ze strony ojca był poddanym pruskim i jako taki służył w armii cesarskiej, w latach I wojny światowej na froncie francuskim. Drugi dziadek, ze strony matki, jako poddany cara Mikołaja II, walczył z Chińczykami nad Amurem w latach 1904 – 1905. Tadeusz miał rodzeństwo: siostrę Teresę, zamieszkałą w Elblągu i brata Andrzeja.

Po ukończeniu szkoły średniej w Bytomiu, podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego (1949 – 1953).

W Cieplicach w latach 1964 – 1972 łączył obowiązki dyrektora Państwowego Domu Dziecka z funkcją radcy prawnego w kowarskich Zakładach Przemysłowych R-1.

Na początku lat 70-tych, kiedy Jelenia Góra stała się przedmiotem eksperymentu administracyjnego, obie miejscowe rady narodowe – Miejska Rada Narodowa w Jeleniej Górze i Powiatowa Rada Narodowa w Jeleniej Górze – w dniu 8 stycznia 1972 r. podjęły decyzję o wspólnych sesjach na których miały być podejmowane uchwały o realizacji zadań społeczno-gospodarczych. Ustalona została wspólna struktura organizacyjna – jedno prezydium i 14 wspólnych komisji radnych oraz ich organów wykonawczych wydziałów, w miejsce 22 dotychczas funkcjonujących.. Na czele tak skonstruowanego Prezydium MRN i PRN w Jeleniej Górze, jako jego przewodniczący od dnia 29 maja 1972 r. stał Tadeusz Bugaj; pełnił te obowiązki do dnia 9 grudnia 1973 roku. Jelenia Góra liczyła wówczas (31 XII 1972) 56 466 mieszkańców a powiat jeleniogórski 86 283 mieszkańców, razem więc mieszkało tu 138 749 osób.

Wówczas też, z dniem 1 stycznia 1973 r. wprowadzono podstawowy podział administracyjny na gminy samorządowe, które do dnia dzisiejszego funkcjonują w prawie niezmienionym kształcie terytorialnym – utworzono 7 gmin miejskich (Jelenia Góra, Cieplice i Sobieszów w 1976 r. włączone do Jeleniej Góry, Karpacz, Kowary, Piechowice i Szklarska Poręba) oraz 5 gmin wiejskich (Janowice Wielkie, Jeżów Sudecki, Mysłakowice, Podgórzyn i Stara Kamienica). Na czele administracji w tych gminach stali naczelnicy miast i gmin.

W tych latach w Jeleniej Górze była realizowana intensywna modernizacja i rozbudowa infrastruktury technicznej w większości jeleniogórskich przedsiębiorstw i zakładów przemysłowych - m. in. dokonywano modernizacji Polfy, zakładów optycznych, Fabryki Dywanów Kowary, Jeleniogórskiej Przędzalni Czesankowej, zakładów porcelany technicznej i fabryki papieru w Jeleniej Górze i Piechowicach. Z dniem 1 stycznia 1973 r. powołane zostały do życia Karkonoskie Zakłady Papiernicze jako kombinat zespolony z 17 mniejszych wytwórni położonych w 6 okolicznych powiatach.; utworzono również Przedsiębiorstwo Budownictwa Komunalnego, Powiatowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Jeleniogórskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania oraz Przedsiębiorstwo Hoteli Miejskich. Przy ul. Legnickiej rozpoczęto budowę fabryki betonowych płyt wielkogabarytowych do budowy bloków wielomieszkaniowych. Ustalono też główne kierunki rozwoju gospodarczego Kotliny Jeleniogórskiej, według których głównie przemysł a dopiero w następnej kolejności turystyka i szeroko pojęte usługi wraz z rolnictwem miały stanowić bazę rozwojową tego obszaru.

Wówczas także filię wrocławskiej Akademii Ekonomicznej przeniesiono z obiektu przy ul. 1 Maja 43 do bardziej nowoczesnego budynku przy ul. Nowowiejskiej 3.

Także w 1973 r. władze jeleniogórskie zobowiązały się do pomocy finansowej w zakupie najbardziej wówczas nowoczesnej japońskiej aparatury nadawczej, umożliwiającej stacji telewizyjnej na Śnieżnych Kotłach dalszą retransmisję programów telewizyjnych w promieniu kilkudziesięciu kilometrów, co w praktyce pokrywało teren późniejszego województwa jeleniogórskiego. Równocześnie na koszt władz jeleniogórskich została dokonana przebudowa i adaptacja dla potrzeb Telewizji Polskiej, obiektu byłego schroniska na Śnieżnych Kotłach.

W lipcu 1973 r. zatwierdzono ostatecznie budowę dużego szpitala na Zabobrzu przy późniejszej ulicy Ogińskiego 6; zostały zaprojektowane dwie obwodnice pozamiejskie – północna i południowa; rozpoczęte zostały prace realizacyjne obwodnicy północnej (obecna Aleja Jana Pawła II i tzw. droga słoneczna z Jeleniej Góry do Piechowic).

We wrześniu 1973 r. zostało również powołane do życia Karkonoskie Towarzystwo Naukowe i Tadeusz Bugaj był jednym z 37 członków założycieli tej instytucji. Utworzono też fundusz dorocznej nagrody przyznawanej uchwałą Miejskiej i Powiatowej Rady Narodowej za osiągnięcia w upowszechnianiu kultury; w 1973 r. przyznano ją Henrykowi Tomaszewskiemu (w wys. 5 tys. ówczesnych złotych).

Przyjęta przez Sejm ustawa w dniu 23 listopada 1973 r. wprowadzała zasadę łączenia funkcji pierwszego sekretarza PZPR komitetów odpowiedniego szczebla z obowiązkami przewodniczącego rady analogicznego szczebla a to w celu „umocnienia pozycji nowo wybranych rad, ich autorytetu i rangi”. W tej nowej sytuacji prawno-politycznej Tadeuszowi Bugajowi zaproponowano objęcie stanowiska naczelnika powiatu Szprotawa w woj. zielonogórskim ale ów nie wykazał zainteresowania sprawowaniem tej funkcji i wolał powrócić na swoje poprzednie stanowisko – dyrektora Państwowego Domu Dziecka w Cieplicach.

Z biegiem czasu T. Bugaj podjął inne zadania – gromadzenie materiałów do rozprawy doktorskiej Dzieci polskie poza granicami kraju w okresie II wojny światowej i ich repatriacja. 1939 – 1952, ukończonej w 1978 r. w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu. Ze względu na polityczną niepoprawność tej tematyki w ówczesnych latach, autor tej pracy miał trudności z jej publikacją. W sposób bardzo okrojony i z wieloma przemilczeniami i uproszczeniami została ona opublikowana w serii Prace KTN ( nr 20 i 25) jako Dzieci polskie w krajach pozaeuropejskich. 1939 – 1949 (Jelenia Góra 1982 s. 258) i Dzieci polskie w ZSRR i ich repatriacja. 1939 – 1952 (Jelenia Góra 1982 s. 202), w niewielkiej ilości egzemplarzy (320 i 330 sztuk). W ówczesnej sytuacji politycznej i badawczej, prace te aż po 1989 r. stanowiły krok naprzód w poznawaniu wojennych i powojennych losów grup dzieci i młodzieży polskiej z dala od ojczystego kraju. Publikacje te zostały też zauważone przez nauczycieli akademickich oraz badaczy o czym świadczą ich ówczesne pozytywne recenzje.

W międzyczasie dr T. Bugaj postanowił związać swoje losy zawodowe z Karkonoskim Towarzystwem Naukowym, podejmując w maju 1978 r. obowiązki jego sekretarza naukowego a od maja 1981 r. został powołany na stanowisko prezesa tegoż Towarzystwa. Obowiązki te sprawował do 1989 roku.

Od 1 września 1982 r. dotychczasowe obowiązki prezesa KTN łączył z funkcja dyrektora oddziału Instytutu Kształcenia Nauczycieli w Jeleniej Górze, w skrócie zwanego Oddziałem Doskonalenia Nauczycieli (ODN) z siedzibą przy ul. 1 Maja 43.

Pełnienie obu tych odpowiedzialnych funkcji ułatwiało podejmowanie i realizację wielu inicjatyw naukowych i popularyzujących określone i preferowane wówczas problemy. Zatrudniona w jeleniogórskim ODN-ie kadra nauczycieli akademickich organizowała dla ówczesnych środowisk nauczycielskich wykłady, seminaria i sesje. Właśnie wielu z nich inicjatorem i współorganizatorem był dr Bugaj, jak np. interdyscyplinarne seminarium metodologiczne o zasadach badań naukowych prowadzone przez prof. dr hab. Jana Trzynadlowskiego (Uniwersytet Wrocławski), umożliwiającego intensywny rozwój kadry miejscowych badaczy, w tym szczególnie młodych magistrów. W pierwszym roku funkcjonowania tej formy doskonalenia naukowego uczestniczyło w niej 78 osób, absolwentów różnych kierunków naukowych a w latach późniejszych, tylko do 1983 r. skorzystało z niej nie mniej niż 250 osób. Dr Bugaj dbał też o funkcjonowanie specjalnego seminarium doktoranckiego dla nauczycieli pod nazwą Pedagogika innowacyjna, prowadzone przez dr doc. hab. Władysława Puśleckiego (z WSP Opole). Spośród kilkunastu jego uczestników, cztery osoby sfinalizowały swoje rozprawy (J. Kropiwnicki w Poznaniu a w Opolu D. Becelewska, W. Nowociński i E. Smak z Bolesławca) Dzięki jego zabiegom w Kowarach doc. dr hab. Jan Kwak (WSP Opole) prowadził seminarium badawcze związane z dziejami tej miejscowości; efektem tych poczynań była późniejsza publikacja Kowary. Szkice z dziejów miasta (2 tomy, 1989).

Czuwał nad realizacją dwu wielkich monografii jeleniogórskich, Karkonoszy polskich (Ossolineum 1985) i Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta (Ossolineum 1989). Wkładał wiele wysiłków w organizacje i funkcjonowanie Pracowni Badań Humanistycznych jako przyszłej podstawowej bazy naukowej Towarzystwa. Był tez inicjatorem dorocznych konkursów na prace magisterskie i doktorskie najbardziej przydatnych do rozwoju regionu jeleniogórskiego; pierwsza edycja tego konkursu została zrealizowana w 1977 roku a ostatnia w 1987.

Podjęta tez została współpraca z wrocławskim oddziałem Polskiej Akademii Nauk i Wrocławskim Towarzystwem Naukowym w zakresie realizacji cyklów wykładów publicznych w ramach tzw. Wszechnicy PAN. Rozpoczęte w dniu 29 stycznia 1980 r. wykłady były realizowane aż do roku akademickiego 2002/2003.

W latach 80-tych dr Bugaj projektował własne badania nad problematyką emigracji polskiej z Galicji na Bałkany, do Chorwacji i Bośni, na przełomie XIX i XX wieku oraz o bałkańskich losach owej emigracji i powrocie ich potomków do Polski w latach 1946 – 1947. Częściowym efektem tych zamierzeń był tekst Reemigracja ludności polskiej z Jugosławii i jej osiedlenie na Dolnym Śląsku. 1946 – 1947, zamieszczony w Roczniku Jeleniogórskim (1982 s. 63 – 91; 1983 s. 83 – 126). Równolegle przez te wszystkie lata, w ramach umowy – zlecenia realizował zajęcia dydaktyczne, jako wykładowca, w cieplickiej filii Politechniki Wrocławskiej, potem na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego oraz w jeleniogórskim punkcie konsultacyjnym WSP Zielona Góra.

W latach 1990 –1992 był organizatorem i dyrektorem Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych (angielski i niemiecki). M. in. w wyniku jego starań w tutejszym Kolegium podjęło prace dydaktyczną dwu amerykańskich nauczycieli w ramach działań Korpusu Pokoju.

W latach 1985 – 1997 pełnił obowiązki przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji Kwalifikacyjnej do spraw stopni zawodowych dla nauczycieli województwa jeleniogórskiego.

W latach 1991 – 1997 już jako emeryt zajmował się pracami redakcyjnymi w Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym w Jeleniej Górze a także w Karkonoskim Towarzystwie Naukowym.

Z ciągle rosnącej perspektywy historycznej, dla mnie jako wieloletniego współpracownika dr Bugaja – prawie 25 lat trwała nasza współpraca –jest coraz bardziej oczywiste, że tylko dzięki jego niezmordowanym zabiegom, Karkonoskie Towarzystwo Naukowe w stosunkowo krótkim czasie stało się w ówczesnych warunkach jeleniogórskich najważniejszym składnikiem tutejszego społecznego ruchu naukowego Wszystkie ówczesne sukcesy Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego są niewątpliwie związane z osobą jego ówczesnego prezesa.

Marian Iwanek

A oto w miarę kompletny rejestr bibliograficzny jego publikacji:

• Polityczne i prawne bariery w repatriacji dzieci polskich skrajów poza europejskich po II wojnie światowej. Prace KTN nr 8. Jelenia Góra 1976 s. 6 – 41.
• Dzieci polskie w Hiszpanii w latach 1946 – 1956. Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział I. Opole 1977 Seria A nr 14 s. 19 – 24.
• Dom repatriacyjno-identyfikacyjny w Koźlu dla dzieci powracających z Zachodu (1946 – 1947). Kwartalnik Opolski 1978 nr 1 s. 98 – 106.
• Dzieci polskie na drogach wojennych migracji. Rocznik Jeleniogórski tom XVII 1979 s. 101 –125, fot. Wykresy.
• Obozy i szkoły junackie dla młodzieży polskiej na Obczyźnie. 1941 – 1947. Prace KTN nr 13. Jelenia Góra 1979 s. 59 – 83, il.
• Opieka nad dziećmi uchodźców polskich w Rumunii i na Węgrzech w latach II wojny światowej. Dziecko – Rodzina – Społeczeństwo. Prace KTN nr 19. Jelenia Góra 1981 s. 181 – 202.
• Proces prezydenta (Jeleniej Góry Kazimierza Grochulskiego w 1947 roku). Rocznik Jeleniogórski Tom XIX 1981 s. 127 – 146, il.
• Karkonoskie Towarzystwo Naukowe kontynuatorem społecznej działalności naukowej w regionie jeleniogórskim. Annales Silesiae. Vol. 10. 1981 s. 71 – 86.
• Dzieci polskie w krajach pozaeuropejskich w latach 1939 – 1945. Prace KTN nr 20. Jelenia Góra 1982 s. 258 + nlb 2.
• Reemigracja ludności polskiej z Jugosławii i jej osiedlenie na Dolnym Śląsku (1946 – 1947). Rocznik Jeleniogórski tom XX 1982 s. 63 – 91 oraz tom XXI 1983 s. 83 – 126.
• Dzieci polskie w ZSRR i ich repatriacja. 1939 – 1952. Prace KTN nr 25. Jelenia Góra 1982 s. 202, il.; wydanie II poprawione w serii Prace KTN nr 37. Jelenia Góra 1984 s. 263.
• Karkonoskie Towarzystwo Naukowe w latach 1973 – 1983. Nauka polska rocznik 32. 1984 nr 3 s. 113 – 123.
• Karkonoskie Towarzystwo Naukowe w latach 1973 – 1983. Rocznik Jeleniogórski tom XXII 1984 s. 113 – 131, il..
• Społeczny ruch naukowy sprzymierzeńcem archiwistyki. W: Źródła archiwalne metryką narodu, Prace KTN nr 31. Jelenia Góra 1984 s. 7 –12.
• Zagadnienia regionalne w działalności Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego. W: regionalizm i szkoła. Jelenia Góra 1985 s. 101 – 112, bibliogr..
• La Societe des Sciences de Karkonosze. Jelenia Góra. 12 annes d’activite. Annales Silesiae 1986 vol. 16 s. 101 – 103.
• Proces i egzekucja dziedzica Kowar Hansa Ulricha Schaffgotscha. Ratyzbona 1635. W: Kowary. Szkice z dziejów miasta. Tom pierwszy s. 81 – 92, il.; to samo w Rocznik Jeleniogórski. Tom XXV – XXVI. 1987/1988 s. 131 – 142, il.

• Dominium kowarskie we władaniu śląskich i czeskich feudałów. (1401 – 1747). W: Kowary. Szkice z dziejów miasta. Tom pierwszy 1988 s. 63 – 72, il.
• Lisowczycy w Kowarach. Epizod z wojny trzydziestoletniej. W: Kowary. Szkice z dziejów miasta. Tom pierwszy 1988 s. 73 – 79, il.
• W monarchii Hohenzollernów. Kowary. Szkice z dziejów miasta. Tom pierwszy 1988 s. 101 – 110.
• Klęski żywiołowe (w XVIII i XIX wieku). W: Kowary. Szkice... Tom pierwszy 1988 s. 110 – 120.
• Legendy kowarskie (o herbie Kowar; o odkryciu rudy żelaza; o legendarnym gwarku i przedsiębiorczym księciu; o kamiennej rzeźbie matki). W: Kowary. Szkice z dziejów miasta, tom drugi, Jelenia Góra 1989 s. 219 – 221.
• Ważniejsze wydarzenia w dziejach Kowar. W: Kowary. Szkice z dziejów miasta, tom II, Jelenia Góra 1989 s. 213 – 217.

Prace redakcyjne zrealizowane przed dr T. Bugaja:

1. Dziecko. Rodzina. Społeczeństwo. (wespół z prof. J. Trzynadlowskim). Prace KTN nr 19. Jelenia Góra 1981 s. 216, tab.
2. Społeczeństwo. Kultura. Szkoła. Prace KTN nr 28. Jelenia Góra 1984 s. 311.
3. Czesław Margas, Archiwum Państwowe w Jeleniej Górze. Przewodnik po zasobie. Prace KTN nr 32. Jelenia Góra 1984 s. 234.
4. Źródła archiwalne metryką narodu. Materiały z konferencji naukowej Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego i Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Jeleniej Górze. Prace KTN nr 31. Jelenia Góra 1984 s. 218.
5. Henryk Gradkowski, Poezja międzywojenna w szkole średniej. Prace KTN nr, Jelenia Góra 1985 s.s. 173.
6. Jerzy Edmund Maliński, Samokształcenie w nauczaniu historii. IKN – DODN w Jeleniej Górze. Jelenia Góra 1985 s. 166.
7. Regionalizm i szkoła. Materiały konferencji popularno naukowej poświęconej wiedzy o regionie w dydaktyce szkolnej, zorganizowanej przez IKN-ODN w Jeleniej Górze. 19 – 20 X 1984. Jelenia Góra ODN 1985 s. 288. Recenzje: Chen – Wincławska Małgorzata. Wiadomości Historyczne. Rocznik 29, 1986 nr 3 s. 276 – 277; Karol Sanojca, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 1987 nr 1 s. 542 – 544.
8. Kowary. Szkice z dziejów miasta. Praca zbiorowa. Tom pierwszy. Prace KTN nr 39 Jelenia Góra 1988 s. 195, il.
9. Kowary. Szkice z dziejów miasta. Praca zbiorowa. Tom drugi. Prace KTN nr 39. Jelenia Góra 1989 s. 298, rys., fot., bibliogr.
10. Profilaktyka chorób cywilizacyjnych. Zalecenia metodyczne w zakresie kultury zdrowotnej. Sympozjum w Jeleniej Górze 1989. Jelenia Góra IKN-ODN 1989.
11. Choroby cywilizacyjne a ekologia. Prace KTN nr 58. Jelenia Góra 1990 s. 251.
12. Przyroda i człowiek Materiały z seminarium: rozważania o funkcji i miejscu człowieka w przyrodzie. Jelenia Góra 16 marca 1991. Prace KTN nr 59. Jelenia Góra 1991 s. 172.
13. Zdrowie publiczne. Jelenia Góra 1992.
14. Jan Ryszard Sielezin. Solidarność w Jeleniogórskiem. Od Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego do Zarządu Regionu. 1980 – 1981. Prace KTN nr 63. Jelenia Góra 1993 s. 88 + nlb 3, il., fot.
15. Kształcące funkcje historii. Materiały konferencji naukowej „Rozwijanie umiejętności uczniów w procesie nauczania historii”. Jelenia Góra 17 – 19 kwietnia 1989. Jelenia Góra 1993 s. 164.
16. Marian Iwanek, Kotlina Jeleniogórska. Obrazki z dziejów. Jelenia Góra 1993 s. 128, il..
17. Problemy epidemiologii środowiskowe. Jelenia Góra 1994.
18. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia. Materiały sympozjum „Ekologiczne problemy epidemiologii środowiskowej a zdrowie ludności”. Jelenia Góra – Cieplice 8 IX 1996. Prace KTN nr 69. Jelenia Góra 1996 s. 300.
19. Jerzy Kolankowski, Literatura pod Śnieżką. Jelenia Góra 1996 s. 95.
20. Jan Lubieniecki. Z dziejów Ziemi Kamiennogórskiej. Jelenia Góra 1996. KTN i WOM. s. 233, fot. Il.
21. 21. Henryk Gradkowski. Modele biografii Mickiewicza. Jelenia Góra 1998 s. 155, il.

Literatura

1. Zarys rozwoju miasta. Wrocław. Ossolineum 1989 s. 274 – 275 i inne.
2. M. Iwanek, Jelenia Góra jako ośrodek badań i popularyzacji nauk historycznych 1945 – 2002, Rocznik Jeleniogórski tom XXXV 2003 s. 275-276, fot.
3. tenże, Tadeusz Bugaj. Rocznik Jeleniogórski tom XXXVI 2004 s. 203-295, fot.

Fot. za: Rocznik Jeleniogórski. - T. 36. 2004, s. 203