W 1853 r. w Królestwie Pruskim weszła w życie nowa ustawa o miastach, zgodnie z którą, organem wykonawczym w nich był zarząd a jego działalnością kierował burmistrz, wybierany na 12 lat spośród ubiegających się o to stanowisko kandydatów. Na podstawie tej ordynacji w czerwcu 1853 r. w Jeleniej Górze stanowisko burmistrza objął Fryderyk August Ernst Meitzen, absolwent uniwersytetu wrocławskiego, dr nauk prawnych.

Jelenia Góra była wówczas niewielkim miastem, liczyła zaledwie 7656 mieszkańców w tym 6310 wyznania ewangelickiego, 1152 katolickiego oraz 194 żydów. Do dwu szkół miejskich uczęszczało 619 uczniów ewangelickich i 161 katolickich. Długi miejskie na dzień 31 grudnia 1852 r. wynosiły 59.996 talarów. W każdy czwartek i sobotę ukazywało się miejscowe pismo Der Bote aus dem Riesengebirge, redagowane przez właściciela drukarni Wilhelma Krahn’a. Jego treść stanowiły skrócone doniesienia z prasy berlińskiej, wrocławskiej a także wiadomości lokalne oraz liczne kolumny różnorodnych ogłoszeń. Ówczesne miasto obejmowało historyczną część zwaną później Starym Miastem, otoczone wówczas jeszcze średniowiecznymi obwarowaniami – murami obronnymi i fosą. Wokół rozłożone były trzy przedmieścia; u wylotu Bramy Zamkowej, wzdłuż dzisiejszych ulic Podwale, Obrońców Pokoju i Sobieskiego; Przedmieście Zamkowe; u wyloty ul. Długiej, tzw. Plac Cieplicki, stanowiący obecnie skrzyżowanie ul. Bankowej z ul. Wolności oraz Placem Kardynała Wyszyńskiego; trzecie najbogatsze przedmieście tzw. Wojanowskie było położone wzdłuż ówczesnej ulicy Wojanowskiej, obecnie ul. 1 Maja, która wówczas kończyła się w miejscu, gdzie obecnie zaczyna się Aleja Wojska Polskiego.

F. August Meitzen urodził się we Wrocławiu 16 grudnia 1822 r. w rodzinie kupieckiej i po ukończeniu gimnazjum Macieja podjął studia na wydziale prawa uniwersytetu wrocławskiego. Studia zwieńczył uzyskaniem stopnia doktorskiego na podstawie rozprawy napisanej pod kierunkiem prof. von Tellkampfa. Pod jego kierunkiem Meitzen opracował swoją pracę doktorską De artificibus iisdemque agricolis. Disertatio oeconomica politica quam pro summis in philosophia honoribus rite (vite) abtinendis auctoritate amplissimi philosppharum ordinis an Alma Litterarum Universitate Viadrina die XI. Februari a. MDCCCXLVIII publice defendet. Oponentibus C. Hahn, fererendario: C. Koch, auscultatore, C. Herzog stud. Jur. et cam. Vratislaviae. Typis C. H. Storchii et comp. Ss. 82+2 nlb; str. 1 – 12 streszczenie łacińskie a strony 15 – 80 właściwy tekst w języku niemieckim Über die Uhren-Industrie des Schwarzwald... czyli rzecz o rzemiosłach zegarmistrzowskich w pow. Tryberg nad górnym Renem, po niemieckiej stronie Alp. W 1800 r. wyrabiano tu 110 tys. zegarków w tym także wiele tysięcy z materiałów drewnianych. W 1808 r. produkowano je w 582 domach. W 21 tutejszych gminach mieszkało 17 629 mieszkańców w tym 582 właścicieli domów i 890 pracowników najemnych. W 1840 r. wyprodukowano 540 tys. sztuk zegarków. Samych wielkich zegarów produkowano w 4 rodzajach w 1780 roku.. Funkcjonowały 2 szkoły rzemieślnicze przygotowujące młodych ludzi do zawodu zegarmistrza, w miejscowości Tryberg, mieście powiatowym i miejscowości Neustadt.

W latach 1848 – 1853 dr Meitzen pracował jako referendarz w kilku dolnośląskich starostwach, wreszcie w 1853 r. został powołany na stanowisko burmistrza w Jeleniej Górze; liczył wówczas niecałe 32 lat życia.

Uroczyste przejęcie władzy w Jeleniej Górze przez nowego radcę rejencyjnego – bo taki urzędowy tytuł przysługiwał dr Meitzenowi – nastąpiło w dniu 18 czerwca 1853 roku. W tym dniu, zgromadzeni w ratuszu ówcześni „ludzie władzy” o godz. 10-tej wyruszyli z tego budynku do protestanckiego Kościoła Łaski w następującym porządku: na czele szła orkiestra miejska dyrygowana przez swego kapelmistrza Juliusa Elgera, za nią członkowie miejskiego Bractwa Strzeleckiego (Kurkowego), potem uczniowie i nauczyciele obu ludowych szkół wyznaniowych, nauczyciele i uczniowie gimnazjum, duchowieństwo obu wyznań i członkowie rad parafialnych, dalej urzędnicy i przedstawiciele miejscowego garnizonu wojskowego (7 pułku kawalerii), urzędnicy i radni miejscy a wśród nich dr Meitzen, starosta von Grävenitz wraz z przewodniczącym rady Harerem, przedstawiciele 6 wsi miejskich oraz zwykłe mieszczaństwo. Pochód zamykała druga część orkiestry wraz z członkami Bractwa Strzeleckiego. Tak uformowany pochód dotarł na plac przykościelny tworząc tu szpaler na długości od bramy na placu aż po drzwi kościoła. W kościele główny pastor administracyjny, tzw. prymariusz, Henckel, powitał nowego burmistrza słowami psalmu Dawidowego:

Proście o pokój dla Jerusalem,
Niech zażywają pokoju ci, którzy ciebie miłują!
Niech pokój będzie w twoich murach a bezpieczeństwo w twych pałacach.
Przez wzgląd na moich braci i przyjaciół będę mówił „Pokój w tobie”.

(Psalm 122, 6-8)

i osnutym na tym fragmencie przemówieniu, zakończonym życzeniami pomyślności. Także landrat Grävenitz i radny Harer złożyli nowemu burmistrzowi serdeczne życzenia pomyślności. Po okolicznościowej modlitwie pochód ruszył w tym samym porządku w stronę ratusza.

Po południu o godz. 14-tej, także zgodnie z ówczesnymi zwyczajami w salach najbardziej wówczas eleganckiego hotelu Neuwarschau (Nowa Warszawa, obecnie obiekt Młodzieżowego Domu Kultury przy ul. Curie-Skłodowskiej) miało miejsce spotkanie towarzyskie dla 140 gości nowego burmistrza. Praktykowany zwyczaj zbierania w trakcie towarzyskiej degustacji datków z przeznaczeniem na pomoc dla biednych, zaowocował sumą 24 talarów i 12 srebrnych groszy.

Najważniejsze wydarzenia z tej zaledwie trzyletniej kadencji dr Meitzena w Jeleniej Górze można by podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należy zaliczyć kolka najważniejszych wydarzeń w kolejności chronologicznej:

• 12 lipca 1853 zostało powołane do życia Towarzystwo Przygotowania Budowy Dolnośląskiej Kolei Górskiej na trasie Zgorzelec –Lubań -Jelenia Góra -Wałbrzych, z przewodniczącym burmistrzem Meitzenem i jego zastępcą radcą Robe;
• 2 listopada 1853 posiedzenie organizacyjne koła Gustav-Adolphs-Verein, niemieckiej organizacji charytatywnej, związanej z kościołem luterańskim;
• 28 kwietnia 1854 dyrektorem gimnazjum jeleniogórskiego zostaje mianowany dr Dietrich;
• 15 maja 1854 z jednodniową wizytą w Jeleniej Górze przebywał nadprezydent Śląska baron von Schleinitz; po rozmowach w ratuszu był przyjmowany w niedawno otwartej restauracji Grünera na obecnym Wzgórzu Kościuszki;
• 24 sierpnia 1855 r. przemysłowiec i właściciel ziemski Richard von Kramsta zakupił folwark Paulinum, leżący w obrębie miasta wraz ze wzgórzem kaplicznym i rozpoczął organizację parku, zakończoną w marcu 1857 roku.

Drugą grupę wydarzeń stanowiły wizyty króla i członków rodziny królewskiej, którzy w różnych porach roku przyjeżdżali do swoich zamków i pałaców w Mysłakowicach lub w Karpnikach. I tak w dniach 23 – 29 lipca 1853 r. w Karpnikach bawił ks. Adalbert, pruski następca tronu wraz z królową Bawarii. W Jeleniej Górze spotkali się z władzami cywilnymi i wojskowymi w salach budynku poczty jeleniogórskiej.

Miesiąc później, w dniach 30 sierpnia – 2 września 1853 r. w Mysłakowicach przebywał sam król Fryderyk Wilhelm IV. Z nim delegacja miasta Jeleniej Góry na czele z burmistrzem Meitzenem rozmawiała rano w dniu 1 września na zamku w Mysłakowicach; król zaprosił ich do śniadania. Potem deputacja jeleniogórska wraz z królem pojechała do Józefiny, huty Schaffgotschów w Szklarskiej Porębie, gdzie z kolei burmistrz podejmował króla poczęstunkiem.

Druga w czasach Meitzena wizyta królewska miała miejsce w dniu 23 czerwca 1855 r. w południe. Następca tronu królewicz Wilhelm zamieszkał w hotelu Drei Berge (dziś Europa), witany przez władze cywilne i wojskowe. Na tą okazję miast zostało pięknie udekorowane w tym szczególnie Plac Ratuszowy, ulice Długa i Konopnickiej (tu stała okolicznościowa brama powitalna). Następca tronu dokonał inspekcji miejscowego pułku, odbył rozmowy z władzami miasta i członkami loży wolnomularskiej a następnego dnia był obserwatorem manewrów wojskowych na placu ćwiczeń przy ul. Bolkowskiej (dziś tereny dworca kolejowego). W godzinach popołudniowych był „entuzjastycznie” witany przez mieszkańców miasta przed hotelem; następnego dnia szybko odjechał przez Bolków i Jawor do Legnicy. Dla wielu ówczesnych mieszkańców Jeleniej Góry wizyta ta stanowiła niezapomniane przeżycie.

Kilka tygodni później, 14 lipca 1855 r. około godz. 9-tej miał miejsce przejazd króla, królowej oraz księżniczki Aleksandriny do Mysłakowic. Wówczas także Jelenia Góra była cała w kwiatach, przed ratuszem zbudowano bramę powitalną wraz ze specjalnym tronem dla króla; jeleniogórzanie witali rodzinę królewską okrzykami zadowolenia. A w dniu 27 lipca rodzina monarsza zwiedziła Kościół Laski a 2 sierpnia Borowy Jar oraz szpital w Mysłakowicach (placówka otrzymała wówczas darowiznę królewską w wysokości 5200 talarów).

Tegoż samego 1855 r. bawił ponownie w Jeleniej Górze następca tronu; w dniach 10–18 sierpnia kronprinz Wilhelm brał udział w ćwiczeniach wojskowych z udziałem 18 artylerzystów, 16 kawalerzystów i 25 innych koni pod komendą pułkowników Hönniga i Hollebena. Żegnano ich biciem w dzwony kościelne. Była to ostatnia wizyta królewska za kadencji Meitzena.

W międzyczasie w Jeleniej Górze zorganizowano jeszcze kilka innych uroczystości królewskich ale już bez udziału członków rodziny Hohenzollernów. Opis ich przebiegu podaje M. Vogt w swojej Kronice (1876).

W trakcie kadencji Meitzena zanotowano także dwie wizyty biskupa wrocławskiego Förstera w parafii jeleniogórskiej; po raz pierwszy w dniach 20 czerwca – 7 lipca 1854 r. połączona z wycieczką na Śnieżkę i po raz drugi w dniu 7 sierpnia 1855 roku. z okazji przejazdu do Mysłakowic. W dniu 28 sierpnia 1853 r. jeleniogórska parafia katolicka świętowała jubileusz 550-lecia istnienia miejscowego kościoła parafialnego pod wezwaniem świętych Erazma i Pankracego.

W czasie tych trzech lat zanotowano na terenie miasta także 4 pożary; w trzecim z nich w dniu 29 października 1855 r. pożar strawił siedmiorodzinny dom mieszkalny, w którym spłonęło również dwu mężczyzn.

Rok 1855 był trudny klimatycznie; charakteryzowały go liczne burze, duże opady deszczu i śniegu. Wiosną i latem było tylko 85 dni bez deszczu i aż 98 z deszczem. W Śnieżnych Kotłach i w Wielkim Stawie śnieg leżał przez cały rok.

Inna grupę wydarzeń stanowiły uroczystości jubileuszowe organizowane z różnych okazji. I tak 27 stycznia 1856 r. z okazji 100-lecia urodzin W. A. Mozarta zorganizowano koncert – wykonano wówczas uwerturę z opery Don Juan oraz cykl pieśni ze zbioru Bundeslied. W dniu 14 sierpnia 1853 r. zorganizowano w Jeleniej Górze XIV śląskie dni muzyki i pieśni w pomieszczeniach hotelu Neuwarschau i w Kościele Laski.

Ostatnim ważnym wydarzeniem zainicjowanym za wiedzą Meitzena było rozpoczęte w dniu 28 kwietnia 1856 r. burzenie murów miejskich. Prawie w dwa miesiące później, bo w dniu 16 czerwca 1856 r. Meitzen przestał być burmistrzem miasta Jeleniej Góry; w dniu tym funkcję burmistrza objął Moritz (Maurycy) Vogt, także prawnik z wykształcenia, autor późniejszej kroniki jeleniogórskiej.

W chwili opuszczania stanowiska burmistrza Jeleniej Góry Meitzen liczył niecałe 34 lata życia i właściwie dopiero wchodził w pełny wiek męski i jak wówczas napisano w prasie jeleniogórskiej „przeszedł do służby państwowej we Wrocławiu”; został zatrudniony we wrocławskim Urzędzie Rejencyjnym jako komisarz do spraw podatków gruntowych. To właśnie on wprowadził w czasie swego urzędowania zasadę podatku katastralnego, opartego na dokładnym pomiarze posiadanego majątku ziemskiego w połączeniu z kryterium wysokości dochodu z jednego hektara użytku rolnego. Z jego inicjatywy właśnie w latach 60-tych XIX wieku (dokładnie w latach 1861-1863 roku), władze Królestwa Pruskiego zarządziły pomiary katastralne posiadanych gruntów w całym Królestwie dla wszystkich kategorii ich użytkowników – właścicieli ziemskich i chłopów.. Dokonywane niejako przy tej okazji przez Meitzena obserwacje nad kształtem, rozmieszczeniem i układem różnych wewnętrznych części wsi na obszarze Śląska, umożliwiły jemu także w tych latach sformułowanie aktualnej do czasów współczesnych w nauce, zwłaszcza niemieckiej, teorii o szczególnie charakterystycznej dla najdawniejszego osadnictwa słowiańskiego, owalnym kształcie pierwotnych wsi. Ów kształt osadnictwa owalnego był także charakterystyczny dla najdawniejszej wsi meklemburskiej, połabskiej, łużyckiej i także dla wsi śląskiej. Jednakże w tej ostatniej części Prus, udało się Meitzenowi zidentyfikować zaledwie 15 przypadków ich występowania (m. in. w powiatach Głogów, Bolesławiec i Rybnik).

Jak już nadmieniono, Meitzen swoją teorię o słowiańskim charakterze wsi owalnicowych sformułował po raz pierwszy w 1863 r. na łamach wydawnictwa Codex diplomaticus Silesiae, w tomie IV-tym tej edycji w serii najstarszych dokumentów do dziejów wsi śląskich z XIII do XV wieku pod nazwą Urkunden schlesischer Dörfer.

W publikacji tej sformułował też drugą tezę, mówiąc, ż na Śląsku stanowi około 22 % ich ogółu z połowy XIV wieku do połowy XIV wieku tj. do 1350 r. na Śląsk przybyło około 150 tys. chłopów niemieckich w ramach kolonizacji tutejszych księstw. W czasach późniejszych ta teza Meitzena o niemieckiej kolonizacji Śląska i jego w tym czasie całkowitej germanizacji została w nauce niemieckiej jeszcze bardziej rozbudowana m. in. przez Meinardusa, Seidla i Schultego. Niemniej późniejsze badania polskie a także opinie wielu uczonych niemieckich znacznie zredukowały te ustalenia; ze strony polskiej polemizowali z nimi Franciszek Piekosiński (1896), Kazimierz Tymieniecki (1937) oraz Stanisław Kutrzeba i Zdzisław Kaczmarczyk (obaj 1947).

Przyjmując tezę Meitzena o napływie 150 tys. chłopów niemieckich na Śląsk do połowy XIV wieku, przy założeniu 20 gospodarstw na jedną wieś, dawałoby to około 1500 wsi lokowanych i skolonizowanych przez osadników niemieckich. Tymczasem historycy ustalili istnienie na Śląsku zaledwie 690 wsi lokowanych do 1353 r., co stanowiło zaledwie 25 % ogółu miejscowości istniejących wówczas na Śląsku. Faktem jest, że w drugiej połowie XIV wieku napływ chłopów niemieckich na Śląsk uległ zmniejszeniu. Współcześnie ocenia się, że liczba lokowanych wsi na prawie niemieckim wynosi około 23% ich ówczesnego stanu.

Sam Meitzen już od lat 60 - tych łączył pracę we wrocławskim Urzędzie Rejencyjnym z pracą dydaktyczną a na Uniwersytecie. Jednakże już od 1867 r. pracował w Królewskim Biurze Statystycznym we Wrocławiu a od 1872 r. w Cesarskim Urzędzie Statystycznym Rzeszy w Berlinie; od 1875 r. był już profesorem na Uniwersytecie w Berlinie i nadal łączył te zajęcia z pracą w centralnym urzędzie statystycznym (do 1882 r.). Odbywał też liczne podróże po Europie, głównie w celach naukowych.

W latach swojej profesury berlińskiej jeszcze bardziej rozwinął swoją tezę z teorii osadnictwa, w myśl której poszczególne ludy europejskie rozwinęły sobie tylko właściwy sposób rozplanowania wsi i układów pól. Dla Słowian, jego zdaniem, charakterystyczna miała być owalnica, okolnica bądź nieregularny układ blokowy. Teoria ta została przedstawiona w pracy Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostergermanen, der Kelten, Römer, Finnen und Slaven. Tom 1-3 i atlas, Berlin 1895 – 1896. W latach późniejszych została uznana przez badaczy niemieckich za typową formę wsi słowiańskiej, jakkolwiek jej zasięg nie został po dzień dzisiejszy dokładnie wyznaczony. Okolnica to rodzaj wsi placowej, w której zagrody były rozmieszczone wokół okręgu – stawu lub innego źródła wodnego – skupiającego życie gospodarcze osady; znajdowały się tu oprócz zbiorników wodnych także różne inne urządzenia gospodarcze, tu także spędzano na noc bydło; zazwyczaj otoczone płotem, posiadało tylko jedno wejście zamykane na noc wrotami. Ten typ osady znany jest głównie z wykopalisk na ziemiach Słowian zachodnich lub pomiarów katastralnych wsi, które w wiekach późniejszych nie ulegały przekształceniom. Taki udokumentowany charakter zabudowy i układu niw chłopskich miała w 1845 r. wieś Kostrzyna, położona na Pogórzu Izerskim, na dawnym pograniczu łużycko-czeskim (obecnie w granicach gminy Bogatynia).

Wartość naukową po dzień dzisiejszy mają inne jego dzieła: Der Boden und die landwirtschaftlichen Verhältnisse des preußischen Staates, tom 1-8 opublikowane w latach 1868 – 1908 oraz Geschichte, Theorie und Technik der Statistik, (drugie wyd. 1903).

Od początków lat 60-tych Meitzen był członkiem śląskiego towarzystwa historycznego a od 1893 r. jego członkiem honorowym. Zmarł w dniu 19 stycznia 1910 r. w Berlinie.

Bibliografia

1. M. Vogt, Illustrierte Chronik der Stadt Hirschberg in Schlesien... Hirschberg 1876 s. 289 – 306.
2. M. Iwanek, Jelenia Góra w latach 1853 – 1856 oraz jej ówczesny burmistrz i historyk Fryderyk August Ernst Meitzen. Rocznik Jeleniogórski tom XXXVI 2004 s. 133 – 138.

Marian Iwanek