Śląski Pliniusz

Dzieje Jeleniej Góry odnotowały wielu wybitnych luminarzy różnych specjalności naukowych o wymiarze europejskim. Wśród nich poczesne miejsce zajmował Kaspar Schwenckfeldt /1563 – 1609/.

Według Marcina Meistera, kronikarza z Görlitz z pierwszej połowy XVII wieku, K. Schwenckfeldt urodził się w Gryfowie Śląskim 14 sierpnia 1563 roku. Po ukończeniu miejscowej szkoły elementarnej w wieku 16 lat zapisał się na wydział Filozoficzny Akademii Lipskiej w semestrze jesienno – zimowym 1579/1580. Po dwóch latach studiów otrzymał tytuł bakałarza.

Schwenckfeldt wobec niemożności zrealizowania swych zamiłowań do nauk medycznych na Uczelni Lipskiej podjął decyzję studiowania tej dyscypliny nauki na jednej z francuskich Akademii Medycznych. Daleka podróż do wspomnianych uczelni i wysokie koszty studiów zmusiły młodego entuzjastę medycyny do zgromadzenia odpowiednich środków finansowych.
W tym celu podjął się praktyki u lekarza miejskiego w Kolomarze Jakuba Weckera /1528 – 1586/. Schwenckfeldt prócz potrzebnych środków zdobył także pokaźny zasób wiedzy z zakresu farmakologii.

Do wymienionych uczelni udał się z początkiem 1585 roku. Jego plany życiowe niestety pokrzyżowała długotrwała choroba – febra. Wielomiesięczna choroba, nie tylko nadszarpnęła zdrowiem młodego miłośnika studiów medycznych, ale pozbawiła go środków do życia. Młodym schorowanym Ślązakiem zaopiekował się Kaspar Bauhin /1560–1624/, profesor botaniki i anatomii oraz dziekan Wydziału Medycznego Uniwersytetu Bazylejskiego. Schwenfeldt dzięki troskliwej opiece lekarskiej i hojnemu wsparciu K. Bauhina, nie tylko w krótkim czasie odzyskał mocno nadszarpnięte chorobą zdrowie, ale mógł bez większych przeszkód podjąć upragnione studia farmakologiczne na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Bazylejskiego.

Młody Ślązak pod kierunkiem wspomnianego profesora napisał pracę doktorską z zakresu farmakologii zatytułowaną „Thesaurus pfarmaceuticis medicamentorum”, co w wolnym tłumaczeniu oznacza: ”skarbiec farmakologicznych leków”.

Po obronie swej dysertacji doktorskiej na początku czerwca 1587 roku dwudziestoczteroletni gryfowianin powrócił do rodzinnego miasta. Znaczny zasób wiedzy medycznej młodego wychowanka bazylejskiej uczelni spowodował, że rada miejska Gryfowa Śląskiego powołała go w roku 1951 na stanowisko pierwszego w dziejach tego miasta lekarza miejskiego.

Jego osobą była również zainteresowana rada miejska Jeleniej Góry. Władze miejskie tego miasta zaproponowały mu objęcie podobnego stanowiska w Jeleniej Górze. Po dwóch latach wahań w roku 1593 Schwenckfeldt wraz z całą rodziną na stałe osiedlił się w wymienionym mieście.

Schwenckfeldt był jednym z wielu szesnastowiecznych lekarzy, którzy rozległą na ówczesne czasy wiedzę medyczną łączyli z zamiłowaniem do badań naukowych. Zamiłowania te wyniósł z czasów pobytu w murach bazylejskiej uczelni. Pod kierunkiem swego dobroczyńcy K. Bauhina przemierzał otwarte przestrzenie hal alpejskich. Poruszał się zalesionymi, podmokłymi i bagiennymi gruntami wzdłuż krętych brzegów strumieni górskich republiki helweckiej. Jego nauczyciel hołdował maksymie sławnego renesansowego lekarza anatomisty Paracelsusa „Wszystkie łąki, hale, wszystkie góry i pagórki są aptekami”. Zamiłowanie do odbywania wycieczek krajoznawczych zapoczątkowane w okresie studiów bazylejskich kontynuował po powrocie do rodzinnego miasta i osiedleniu się w Jeleniej Górze. O pasji odbywania pieszych eskapad górskich świadczyła jego wypowiedź „ Nie szczędziłem żadnego trudu dla obserwacji zwierząt, oglądania i zbierania roślin i minerałów”.

Owocem wieloletnich żmudnych i pracochłonnych badań naukowych była praca zatytułowana „Stripium et fossilium catalogus” co w tłumaczeniu na język polski brzmi: „Katalog roślin i minerałów”. Praca ta została wydana we Wrocławiu w roku 1600. W trzy lata później w Legnicy ukazało się drukiem kolejne opracowanie Schwenckfeldta zatytułowane „Theriotropheum Silesiae – Zwierzyniec Śląska”.

W roku 1605 osiada na stałe w Görlitz obejmując podobne stanowisko jak w Jeleniej Górze. W dwa lata później w miejscowej oficynie wyszła jego kolejna praca „Hirschbergischen warmen Bades- Jeleniogórskie gorące źródła”. Praca ta jest poświęcona dziejom tej miejscowości i wartościom medycznym znajdujących się w niej wodom mineralnym.

Ostatnie lata życia Schwenckfeldta są bardzo mało znane z uwagi na brak bliższych źródeł. Wobec braku jakichkolwiek przekazów źródłowych trudno jest stwierdzić, co było przyczyną jego śmierci. Zmarł on 9 czerwca 1609 roku w 46 roku swego życia.

Śląskie piśmiennictwo zawdzięcza temu uczonemu powstanie nowożytnej geografii tego regionu. Jest on autorem geograficzno – historycznego opisu Śląska zatytułowanego „Silesiae geographiae brevis delineatio – krótki opis geograficzny Śląska”.

W ciągu 12 lat Schwenckfeldt odbył setki wędrówek naukowo-krajoznawczych. Zbadał obszar liczący ok. 4.000 km². Można zaryzykować stwierdzenie, iż Schwenckfeldt należał do odkrywców Karkonoszy i sąsiednich masywów górskich. być może dał on początek turystyce pieszej na terenie Sudetów Zachodnich.

Schwenckfeldta cechowała również wielka pasja bibliofilska. Przez całe życie systematycznie powiększał swój księgozbiór. W chwili jego śmierci liczył on 705 pozycji. Jego rejestr zachował się w Stadtarchiv w Görlitz. Ten imponujący, jak na owe czasy „warsztat” pracy, służył mu przy pisaniu prac naukowych z zakresu; botaniki, zoologii, mineralogii, balneologii, historii i geografii.

Kaspar Schwenckfeldt należał do grupy śląskich intelektualistów o zasięgu europejskim. Był tytanem pracy twórczej. Odznaczał się wszechstronnością i wielka pasja badawczą. Pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy z zakresu: farmakologii, balneologii, botaniki, mineralogii, zoologii, i geografii.

Dysertacja doktorska „Thesaurus pharmaceuticus” stanowiła naówczas znakomitą syntezę tworzonej od stuleci, lecz rozproszonej wiedzy farmakologicznej. Dzieło to na trwale weszło do skarbnicy wiedzy europejskiej w zakresie ziołolecznictwa.

Inną dziedziną medycyny, której Schwenckfeldt poświęcił swoje życie zawodowe – była balneologia. Wydana w Görlitz w 1605 roku monografia uzdrowiska Cieplice Śląskie zatytułowana „Hirschbergischen warmen Bades- Jeleniogórskie gorące źródła” zawiera najstarszą ekspertyzę miejscowych wód mineralnych na Śląsku. Stanowiła ona najpełniejszą analizę cech fizycznych i chemicznych tutejszych źródeł. Zalecane przez niego metody kuracji są aktualne do dnia dzisiejszego.

Schwenckfeldt zajmuje także szczególną pozycję wśród śląskich botaników. Dzięki niemu zostaje po raz pierwszy skatalogowana rodzima flora. Większa część „Stirpium et fossilium catalogus” - katalog roślin i minerałów był poświecony roślinom i minerałom występującym na terenie Sudetów Zachodnich. należy podkreślić, iż dzieło to było osiągnięciem na niespotykaną skalę w dziejach śląskiego piśmiennictwa botanicznego. Monografia ta plasuje się w rzędzie najwybitniejszych, ówczesnych opracowań tego typu w Europie.

Cenną pozycją w dorobku naukowym Schwenckfeldta jest „Silesiae catalogus omnis generis mineralia, metalla, succos, terrae, lapilos frontes medicatos – katalog minerałów, metali, gleb, kamieni i źródeł mineralnych. Opracowanie to zalicza się do pionierskich najstarszych dzieł w zakresie śląskiej mineralogii.

Schwenckfeldt był pionierem w rejestrowaniu śląskiej fauny. „Theriotropheum Silesiae” -Zwierzyniec Śląska był pierwszym opracowaniem zoologicznym na obszarze objętym językiem niemieckim.

Ukazanie się „Silesiae geographiae brevis delineatio” - zwięzły opis geograficzno – historyczny Śląska autorstwa Schwenckfeldta był kolejnym etapem rozwoju nowożytnej geografii Śląska. Z jego naukowych osiągnięć i odkryć korzystało wielu rodzimych i zagranicznych uczonych od XVI do XX wieku. Bogaty dorobek naukowy Schwenckfeldta stawia go, nie tylko w gronie wybitnych śląskich badaczy, ale także wśród czołowych uczonych swej epoki.

Schwenckfeldt dzięki swym wszechstronnym zainteresowaniom a w szczególności bogatemu dorobkowi naukowemu zdobył tytuł „Pliniusza Śląska”.

Il. za: Staffa, M. Karkonosze. Wrocław : Wydawnictwo Dolnośląskie, 1996, s. 114.

Andrejew Adolf