Jeleniogórski rabin

Hermann Joël pochodził z rodziny rabinackiej. Przyszedł na świat 5 października 1821 roku w Birnbaum, czyli w wielkopolskim Międzychodzie. Jego matką była Liebke (Liebchen) z d. Freudenheim (1791 – zm. przed 1860), używająca później imienia Helene. Ojciec – rabin Chaim Heyman Joël (1790–1845) był zatrudniony kolejno w Inowrocławiu, Międzychodzie, a od 1832 roku w Skwierzynie (Schwerin am Warthe). Uważano go za znawcę Talmudu. Prowadził cheder (elementarną szkołę żydowską), a w Skwierzynie także jesziwę (wyższą szkołę dla chłopców, przygotowujących się do posługi rabinackiej). Hermann Joël był autorem pośmiertnego biogramu ojca, opublikowanego w niemieckiej prasie^[1]. O zmarłym pisał z ogromnym szacunkiem, ceniąc jego pobożność i wiedzę religijną, a także ojcowską troskę i wychowanie synów w wierze ojców.

W placówkach prowadzonych przez Chaima Heymana rozpoczynali edukację wszyscy trzej jego synowie: David (1812–1882), Hermann oraz Manuel (1826–1890). Wiadomo, że David i Hermann uczyli się także w jesziwie słynnego poznańskiego rabina Akiwy Egera (ok. 1833-1837). Od 1834 roku funkcjonowało w Poznaniu męskie Gimnazjum Fryderyka Wilhelma, w którym prawdopodobnie uczył się Hermann lub tylko eksternistycznie zdał maturę. Następnie udał się do Berlina, by od maja 1842 roku studiować filozofię^[2]. Ten okres swojego życia nazwał złotymi czasami^[3]. Wspominał takie sławy naukowe, jak Friedrich Schelling (u którego bywał na herbacie i należał do jego ulubionych studentów), a także: Leopold von Ranke, Heinrich Wilhelm Dove oraz Friedrich Karl Savigny. Berliński okres studiów musiał być znaczący dla wszystkich braci Joël. Kształcili się tam dwutorowo: studiując filozofię na uniwersytecie oraz – skoro zostali rabinami – kontynuując religijne studia żydowskie. To właśnie w Berlinie zetknęli się z przedstawicielami Wissenschaft des Judentums – ruchu naukowej wiedzy o judaizmie, a także z reformą religijną judaizmu, jednakże nie po raz pierwszy, gdyż za zwolennika reform był uważany również ich ojciec.

W latach 1850–1855 Hermann Joël był rabinem w Düsseldorfie. Tam poślubił Julię Gottschalk, jednakże o jego pierwszym małżeństwo niewiele wiadomo. Opuścił tę gminę, gdyż była zbyt ortodoksyjna. Od 1856 do 1860 roku pracował w Stadthagen w Dolnej Saksonii. W 1858 roku, przy poświęceniu nowej synagogi, wygłosił tam kazanie, którego publikacja jednak nie zachowała się^[4]. Wiadomo natomiast, że cieszył się opinią uzdolnionego mówcy, chwytającego za serce słuchaczy, a także człowieka szukającego Boga w przyrodzie, filozofa i historyka. W 1857 roku starał się (chyba bezskutecznie) o pracę rabina w Stargardzie Szczecińskim. Ostatnim i najdłuższym miejscem jego zatrudnienia, aż przez dwie dekady, stał się Hirschberg – Jelenia Góra.

Najprawdopodobniej w kwietniu 1860 roku Hermann Joël przebywał już w Jeleniej Górze, choć nie wiadomo, kiedy dokładnie się przeprowadził^[5]. Moritz Vogt poświadczył obecność rabina Joëla w roku 1861^[6]. Nie jest znane jego pierwsze miejsce zamieszkania. Z pewnością jednak w latach sześćdziesiątych był już po raz drugi żonaty, a w ostatniej dekadzie życia mieszkał wraz z żoną Matyldą (z d. Scherbel) oraz dziećmi przy Stonsdorferstraße 30 (Mickiewicza 15)^[7]. Willa ta, wybudowana w 1874 r., nie należała do nich^[8]. Wynajmowali w niej jedno z pięciopokojowych mieszkań, a po śmierci rabina, wdowa wraz z niepełnoletnimi dziećmi pozostała w nim jeszcze przez rok lub dwa^[9]. W ich domu zapewne czytano lokalną prasę – „Der Bote aus dem Riesengebirge”, gdyż w czasopiśmie tym ukazały się anonsy o narodzinach ich dzieci: Karla (1864–1934)^[10] – w przyszłości słynnego filozofa oraz rektora uniwersytetu w Bazylei oraz córek – Gertrude (1866–?) i Hedwig (1868–1949). Joëlowie z pewnością uprawiali turystykę górską, gdyż Karl Joël nie raz pisał o tym, np. we wspomnieniach o wuju Manuelu^[11].

Rabin Hermann Joël z pewnością był zwolennikiem reform liturgicznych. W tym duchu sprawowana była liturgia w jeleniogórskiej synagodze przy Hintergasse 20 (potem Priestergasse, obecnie Kopernika). Potwierdzają to Statuty gminy z 1856 roku oraz Synagogen-Ordnung z 1861 r.^[12]. Wiadomo, że w czasie nabożeństw śpiewał chór, a na zachodnim balkonie znajdowały się organy^[13]. To praktyka typowa dla reformowanego nurtu niemieckiego judaizmu. W sierpniu 1862 roku Hermann Joël napisał wstęp do śpiewnika wydawanego dla jeleniogórskiej gminy żydowskiej^[14]. W tym samym roku opublikował kazanie wygłoszone w 1861 r., a od ok. 1863 roku ukazały się co najmniej dwa zbiory kazań świątecznych (Fest-Predigten)^[15]. Reklamowano je w prasie, zwłaszcza w „Allgemeine Zeitung des Judentums”^[16].

Jak odnotował wspomniany już Moritz Vogt, 18 października 1861 roku rabin dr Joël wygłosił w synagodze uroczyste kazanie ku czci Wilhelma I. Co roku obchodzono tam królewskie (a później cesarskie) urodziny^[17]. Vogt napisał również o kazaniu Joëla z tej samej okazji w 1863 r.^[18]. Poświadczał także aktywność rabina jako urzędnika i reprezentanta gminy żydowskiej w innych uroczystościach, np. jego obecność przy położeniu kamienia węgielnego pod budowę szkoły katolickiej 26 maja 1862 r.^[19]. Dokładnie opisał też obchody jubileuszu pięćdziesięciolecia gminy w 1864 r., a także tematykę kazania wygłoszonego przez Joëla, jak również treść toastów wznoszonych w czasie uroczystego obiadu^[20].

Ponadto Vogt odnotował pobyt pary książęcej w pałacu w Erdmannsdorf (w Mysłakowicach) w sierpniu 1866 r., wymieniając jedynie tytuły jej królewskiej wysokości „Frau Prinzessin Carl von Berlin” i Kronprinza^[21]. Z prasy wiadomo, że na dworcu w Reibnitz (Rybnicy) rabin Joël został przedstawiony następcy tronu, kiedy ten jechał do Mysłakowic, oraz że długo rozmawiali^[22]. Karl Joël wspominał, że jego ojciec przy innej okazji – w czasie uroczystego obiadu – prowadził rozmowę z królową (cesarzową) Augustą, która bardzo pozytywnie wypowiedziała się o judaizmie i pracy rabina^[23].

W Jelenie Górze Hermann Joël uczył religii żydowskiej w trzech miejskich szkołach: Königliches Gymnasium, Städtische höhere Mädchenschule oraz w Städtische Mittelschulen. Wiadomo też, że był członkiem Zweig-Verein der Kaiser-Wilhelm-Stiftung für deutsche Invaliden, a więc gałęzi założonego w 1871 roku stowarzyszenia fundacji Cesarza Wilhelma dla niemieckich inwalidów^[24].

Rabin Hermann Joël zmarł w wieku 59 lat w poniedziałek 20 grudnia 1880 roku o dziewiątej rano. Zapewne został pochowany na nieistniejącym już cmentarzu przy Schmiedebergerstraβe (Sudeckiej). Vacat po nim przez ponad rok zajmował słabiej wykształcony kantor Fleischhacker. Biorąc pod uwagę liczebność jeleniogórskiej gminy żydowskiej, która w 1884 roku osiągnęła największą liczbę 350 członków, można stwierdzić, że rabinat Hermana Joëla przypadł na jej złote lata^[25]. Choć przepracował w Jeleniej Górze aż dwie dekady, to w lokalnej prasie ukazała się zaledwie zdawkowa informacja o jego śmierci^[26]. Rychłe opuszczenie miasta przez owdowiałą żonę i osierocone dzieci zapewne przyczyniło się do tego, że pamięć o Hermanie Joëlu dość szybko wygasła.

Przypisy:

^[1]H[ermann] H[eimann] Joël, Nekrolog, „Allgemeine Zeitung des Judentums” [dalej: AZJ] 1845, r. 9, nr 33, s. 512. Daty urodzenia Chaima Heymana różnią się w źródłach archiwalnych. Podobnie daty graniczne Hermanna Joëla, tu zgodne z aktem jego zgonu (akt nr 453 z 20 grudnia 1880 r.), notabene, podano w nim imię ojca – Carl. Zob. AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze: USC, Jelenia Góra, sygn. Z/7. Zob. Agata Rybińska, Hermann Joël (1821–1880) – zapomniany rabin jeleniogórski, „Rocznik Jeleniogórski” 2018, t. 50, s. 133–140. Por. Agata Rybińska, Manuel Joël (1826–1890). Biografia kulturowa wrocławskiego rabina z nurtu Wissenschaft des Judentums, Lublin 2020.

^[2]Zob. Joël, Hermann, Dr., [hasło, w:] Biographisches Handbuch der Rabbiner, Teil. 1. Die Rabbiner der Emanzipationszeit in den deutschen, böhmischem und großpolnischen Länder 1781–1871, herausgegeben von M. Brocke und J. Carlebach, bearbeitet von C. Wilke, Band 1, München 2004, s. 487

^[3]Karl Joël, Autobiographie, Leipzig 1921, s. 2.

^[4]Zob. Literarischer Wochenbericht, AZJ, 1859, r. 23, nr 32, s. 458.

^[5]Miało to miejsce zapewne w 1860 roku, choć źródła archiwalne wskazują dopiero na luty 1862 r. Zob. wpis nr 98, w: Verzeichnis der hier in Hirschberg wohnhaften Judenfamilien, APWr / JG, Akta miasta Jeleniej Góry, sygn. 228.

^[6]Moritz Vogt, Illustrirte Chronik der Stadt Hirschberg i. Schl., Hirschberg in Schlesien 1875, s. 337. Podał też, że w tym roku gmina żydowska liczyła 233 osób spośród 7877 mieszkańców, tamże, s. 339. W roku 1859 rabinem był dr Rosenthal, tamże, s. 326.

^[7]13.11.1862 urodził się martwy chłopiec, następnie 27.03.1864 Carl, 28.03.1865 Gertrud, a 24.03.1868 Hedwig. Zob. Verzeichnis der hier in Hirschberg wohnhaften Judenfamilien.

^[8]W archiwaliach z 1874 r. występują nazwiska właścicieli działki: Sachs i Banisch, w 1907 r. – P. Cassel, w 1937 r. – Gertrud Zenzes, z d. Cassel (zamieszkała w San Francisco). Zob. Akta budowlane Stonsdorferstr. 30 (15), AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze, sygn. 6155.

^[9]Zob. Adressbuch der Stadt Hirschberg in Schlesien für das Jahr 1880, 3 Jh., Hirschberg; Adressbuch der Stadt Hirschberg in Schlesien für das Jahr 1881, 4. Jh., Hirschberg.

^[10]„Der Bote aus dem Riesengebirge” 1864, r. 52, nr 26, s. 564; 1865, r. 53, nr 26, s. 534; 1868, r. 56, nr 26, s. 641.

^[11]Karl Joël, Erinnerungen an Manuel Joël, MGWJ 1926, r. 70, nr 5, s. 315.

^[12]Zob. Statut für die Synagogen-Gemeinde zu Hirschberg, Warmbrunn 1856; Synagogen-Ordnung für die israelitische Gemeinde zu Hirschberg, Hirschberg 1861 (kolejne wydanie: 1864). Zob. APW JG, Archiwum miasta Jeleniej Góry, sygn. 3093. Więcej: Agata Rybińska, Jeleniogórska gmina żydowska w XIX wieku – historia, praktyki religijne, duchowość, „Kwartalnik Historii Żydów” 2020, nr 3 (275), s. 171–190.

^[13]Ivo Łaborewicz, Świątynie Jeleniej Góry. Synagoga, „Kuryer Jeleniogórski” 1997, nr 5 (55), s. 11.

^[14]Śpiewnik: Gesangbuch für die israelitische Gemeinde zu Hirschberg in Schlesien, Hirschberg 1862. W zasobach AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze, Akta miasta Jelenia Góra, sygn. 3094. Więcej, zob. Rybińska, Jeleniogórska gmina żydowska w XIX wieku.

^[15]Informację o kazaniu Joëla pt. Israels Sendung..., zob. AZJ 1862, r. 26, nr 49, s. 705 (z 2.12.1862); zbiory: H[ermann] Joël, [Chazon la-moed.] Fest-Predigten für die hohen Feiertage von Dr. H. Joël, wyd. M. Rosenthal’schen Buchhandlung (Julius Berger), Hirschberg [b.r., ok. 1863]; Chazon la-moed. Fest-Predigten für die hohen Feiertage des Jahres, 2. Auflage, Verlag von Lothar Petzoldt, Hirschberg [b.r. 1972?] – korzystałam z wyd. 2.

^[16]Zob. AZJ 1864, r. 28, nr 11, s. 170 (z 8.03.1864); 1865, r. 29, nr 12, s. 189 (z 21.03.1865); 1865, r. 29, nr 35, s. 548 (29.08.1865); 1866, r. 30, nr 33, s. 530 (14.08.1866). Drugie wydanie reklamowano w: AZJ 1872, r. 36, nr 39, s. 777 (z 24.09.1872).

^[17]Por. Vogt, Illustrirte Chronik der Stadt Hirschberg i. Schl., s. 369.

^[18]Tamże, s. 352.

^[19]Tamże, s. 341. Inne, w 1863 r., tamże, s. 354.

^[20]Tamże, s. 361–362.

^[21]Zapewne chodzi o Fryderyka III Hohenzollerna (Friedrich Wilhelm Nikolaus Karl von Hohenzollern, 1831–1888) i jego żonę Wiktorię (1840–1901). Vogt podaje daty dzienne: 9, 13, 16 i 22 sierpnia 1866. Zob. Vogt, Illustrirte Chronik der Stadt Hirschberg i. Schl., s. 371–372.

^[22]Zob. AZJ 1866, r. 30, nr 37, s. 587.

^[23]Arthur Weil, Aus dem Gesprächen mit Karl Joël, [w:] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund. 1904 – 1954, Festschrift zum 50 jährigen Bestehen, Zürich [1954], s. 252.

^[24]Zob. Adressbuch der Stadt Hirschberg in Schlesien für das Jahr 1880, s. 152.

^[25]Zob. Kultura żydowska na pograniczu polsko-czeskim, Jelenia Góra 2013, s. 3.

^[26]„Den 20. [Dezember] Rabbiner Dr. Hermann Joël, 59 Jahr”, Sterbefälle, zob. „Beiblatt zu Nr. 7 des Boten aus dem Riesengebirge“ 1881, nr 7 (z 9.01.1881).

Publikacje Hermanna Joëla:

1. Joël H., Das Prinzip der Patriarchen als Religionsquelle des Judentums, Christentums und Islams, Düsseldorf 1857 [źródło niezachowane?].
2. Joël H., Predigt zur Synagogeneinweihung in Stadthagen, Hannover 1858 [źródło niezachowane?].
3. Joël H., Israels Sendung. Predigt bei der Gedächtnisfeier für den hochsel. König Friedrich Wilhelm IV., gehalten in der Synagogen zu Hirschberg, Hirschberg 1862 [źródło niezachowane].
4. Joël H., Chazon la-moed. Fest-Predigten für die hohen Feiertage des Jahres, wyd. 1-2, Hirschberg [b.r., ok. 1862- 1872].
5. Gesangbuch für die israelitische Gemeinde zu Hirschberg in Schlesien, St. Neumann Buchdruckerei, Warmbrunn 1862.

Wybrane źródła:

1. Joël Karl, Autobiographie, Leipzig 1921.
2. Joël Karl, Erinnerungen an Manuel Joël, MGWJ 1926, r.
3. Joël Karl, Joël, Manuel, „Zeitschrift für die Geschichte der Juden in Deutschland” 1932, nr 4, s. 238.
4. Satzungen der Synagogen-Gemeinde zu Hirschberg in Schlesien, Hirschberg 1907.
5. Statut für die Synagogen-Gemeinde zu Hirschberg, Warmbrunn 1856.
6. Synagogen-Ordnung für die israelitische Gemeinde zu Hirschberg, Hirschberg 1864.
7. Weil Arthur, Aus Gesprächen mit Karl Joël, [w:] Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund. 1904–1954, Festschrift zum 50 jährigen Bestehen, Zürich [1954], s. 249–254.

Opracowania:

1. Joël, Hermann, Dr., [hasło, w:] Biographisches Handbuch der Rabbiner, Teil. 1. Die Rabbiner der Emanzipationszeit in den deutschen, böhmischem und großpolnischen Länder 1781–1871, herausgegeben von M. Brocke und J. Carlebach, bearbeitet von C. Wilke, Band 1, München 2004, s. 487–488.
2. Kultura żydowska na pograniczu polsko-czeskim, Jelenia Góra 2013.
3. Lingner Jürgen, Zur Geschichte der Synagoge in Stadthagen [Der Beitrag beruht auf einem Vortrag, den der Verfasser aus Anlass des 150. Jahrestages der Einweihung der Synagoge am 05. Mai 2008 in der St. Martinikirche Stadthagen gehalten hat, online:], https://stadthagen-synagoge.de/media/Zur%20Geschichte%20der%20Synagoge%20in%20Stadthagen.pdf [dostęp: 8.12.2018].
4. Łaborewicz Ivo, Świątynie Jeleniej Góry. Synagoga, „Kuryer Jeleniogórski” 1997, nr 5 (55), s. 11.
5. Rybińska Agata, „Wiara naiwna” a wypowiedzi o aniołach w pismach rabinów Davida, Hermanna i Manuela Joëlów, „Kwartalnik Historii Żydów” 2017, nr 3 (263), s. 423–441.
6. Rybińska Agata, Hermann Joël (1821–1880) – zapomniany rabin jeleniogórski, „Rocznik Jeleniogórski” 2018, t. 50, s. 133–140.
7. Rybińska Agata, Manuel Joël (1826–1890). Biografia kulturowa wrocławskiego rabina z nurtu Wissenschaft des Judentums, Lublin 2020 [w druku].
8. Rybińska Agata, Jeleniogórska gmina żydowska w XIX wieku – historia, praktyki religijne, duchowość, „Kwartalnik Historii Żydów” 2020, nr 3 (275), s. 171–190 [w druku].
9. Wiklik Cezary, Okruchy wspomnień. Z historii Żydów na Śląsku, Jelenia Góra 2014.

Spis ilustracji:

1. Rysunek fasady domu przy Stonsdorferstr. 30 (15) z 4.06.1874 r. (fragment), z zasobów AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze, Akta budowlane, sygn. 6155.
2. Budynek przy Mickiewicza 15 (stan z 2017 r.). Fot. Autorki.
3. Śpiewnik Gesangbuch für die israelitische Gemeinde zu Hirschberg in Schlesien, Hirschberg 1862, w zasobach APWr, oddział w Jeleniej Górze, Akta miasta Jelenia Góra, sygn. 3094.
4. Reklama: Fest-Predigten für die hohen Feiertage des Jahres, Hirschberg: M. Rosenthal’schen Buchhandlung (Julius Berger) [1864 r.] http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/cm/periodical/pageview/3259229.
5. Zbiór kazań H. Joëla, Chazon lamoed. Fest-Predigten für die hohen Feiertage des Jahres, wyd. 2, Hirschberg: Verlag Lothar Petzoldt [wyd. 2 – 1872] – własność autorki: http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/content/pageview/6384748.
6. Reklama wyd. 2. Fest-Predigten z 1872 r. zob. AZJ 1872, r. r. 36, nr 39, s. 777 (z 24.09.1872); http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/cm/periodical/pageview/3253918.
7. Notatka o wizycie pary książęcej: AZJ 1866, r. 30, nr 37, s. 587. http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/cm/periodical/pageview/3251602.
8. Jeden z ostatnich podpisów Hermanna Joëla, w aktach dotyczących nauczycieli żydowskich (Anstellung eines jüdischen Religionslehrers), w: APWr, oddział w Jeleniej Górze, Akta miasta Jelenia Góra, sygn. 7809.
9. Podpis Hermanna Joëla
10. Akt zgonu Hermanna Joëla nr 453, w: AP we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze: USC, Jelenia Góra, sygn. Z/7.

Agata Rybińska