pisarz, podróżnik, prawnik, działacz społeczny

Alina Centkiewicz z domu Giliczyńska – prawnik z wykształcenia, wykonywała zawód bibliotekarza i urzędnika bankowego, więźniarka obozu koncentracyjnego Ravensbrück, działaczka społeczna, zasłynęła jako autor i współautor, w raz z mężem Czesławem, licznych książek poświęconych dziejom podboju obydwu biegunów ziemskich, reportaży, jak i książek przygodowych dla dzieci.

Alina Centkiewicz urodziła się 5 grudnia 1907 r. w miejscowości Hłuszki, położonej dziś na Ukrainie. Jej rodzicami byli Bolesław Giliczyński i Jadwiga z domu Rogowska. W rodzinnych stronach ukończyła szkołę podstawową, po czym w 1918 r. jej rodzice przenieśli się do Warszawy. Tu Alina rozpoczęła naukę w gimnazjum żeńskim Związku Nauczycielstwa Polskiego, które ukończyła w 1925 r. W czasie nauki pozostawała pod dużym wpływem dwóch nauczycielek: Stefanii Sempołowskiej i Natalii Gąsiorowskiej, które rozbudziły w niej zamiłowanie do historii i geografii.

W Warszawie ojciec Aliny, Bolesław Giliczyński, sprawował funkcję prezesa Stowarzyszenia Opieki nad Emigracją. W związku z tym wyjeżdżał za granicę, czasem do miejsc dość egzotycznych. Skorzystała z tego również Alina, która w 1923 r. udała się wraz z nim w swą pierwszą podróż poza Europę, a mianowicie do Brazylii. Kolejne tego typu podróże uniemożliwiła jednak choroba ojca, który po niefortunnie przeprowadzonej operacji pozostał sparaliżowany. Także zdrowie samej Aliny, jak się wkrótce okazało, było dość wątłe. Wpłynęło to na wybór miejsca studiów. Aby podratować zdrowie Alina zdecydowała się wyjechać w Alpy, dlatego też studia prawnicze, na które się zdecydowała, podjęła w 1925 r. we francuskim Grenoble. Tam też, dnia 4 grudnia 1926 r., w czasie jednej z wycieczek w Alpy, poznała swego przyszłego męża Czesława Centkiewicza, który studiował elektronikę na Politechnice w Grenoble. W 1928 r. przeniósł się on jednak do belgijskiego Liége. W 1929 r. Alina ukończyła swoje studia z tytułem magistra prawa i powróciła do Warszawy. Musiała tu zająć się opieką nad schorowanymi rodzicami, co w praktyce uniemożliwiało jej wykonywanie zawodu zgodnego z wykształceniem. Aby się utrzymać ukończyła kurs bibliotekarski przy Uniwersytecie Warszawskim i w 1932 r. rozpoczęła pracę jako kierownik biblioteki w Państwowym Banku Rolnym w Warszawie.

Gdy do Warszawy powrócił Czesław Centkiewicz odnowiła z nim znajomość, która z czasem przekształciła się w narzeczeństwo. Jednak ślub oboje młodzi wzięli dopiero po wybuchu II wojny światowej, w listopadzie 1939 r. Czas wojny małżeństwo Centkiewiczów przeżyło w Warszawie. Alina pracowała tutaj do 1943 r. jako urzędnik w Państwowym Banku Rolnym. W sierpniu 1944 r. wraz z mężem wzięła udział w powstaniu warszawskim. Po upadku powstania oboje zostali przez Niemców aresztowani i wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Czesław trafił do Neuengamme pod Hamburgiem, a Alina do Ravensbrück. Pod koniec wojny przeniesiono ją do obozu w Stuttgarcie, gdzie wyswobodzili ją Amerykanie.

Alina Centkiewicz powróciła do kraju dopiero na przełomie 1945 i 1946 r. Odszukała męża i osiedliła się wraz z nim w Jeleniej Górze, gdzie Czesław piastował stanowisko Dyrektora Technicznego Zjednoczenia Energetycznego Okręgu Dolnośląskiego. Małżeństwo zajmowało służbowe mieszkanie w willi należącej do Zakładu Energetycznego przy ul. Fredry 4 w Jeleniej Górze.

W Jeleniej Górze Alina Centkiewicz nie podjęła pracy zawodowej. Słabe zdrowie, nadwerężone przeżyciami wojennymi i pobytem w obozie koncentracyjnym, uniemożliwiło jej podjęcie systematycznej pracy. Jednak za pracę przedwojenną, a zwłaszcza za okres zatrudnienia w Państwowym Banku Rolnym, przyznano jej emeryturę. W Jeleniej Górze zajmowała się więc prowadzeniem domu. Jednak nie ograniczała się tylko do tego. Z czasem zaczęła bardzo aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym. Szybko stała się podporą takich organizacji masowych, jak Liga Kobiet (wiceprzewodnicząca jeleniogórskiego Oddziału), Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Rosyjskiej i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. W 1949 r. wstąpiła do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Alina Centkiewicz, angażowała się szczególnie mocno walce z analfabetyzmem. Za pracę tę została nawet nagrodzona, o czym donosiła lokalna prasa: „Na nadzwyczajnym posiedzeniu plenarnym Miejskiej Rady Narodowej w Jeleniej Górze, pełnomocnik do walki z analfabetyzmem, ob. Grabowski, wręczył nagrody najbardziej zasłużonym w akcji zwalczania analfabetyzmu (...) Nagrody otrzymali m.in.: Ob. Alina Centkiewicz – opiekun społeczny, za wybitne społeczny stosunek do pracy (...)” („Słowo Polskie”, 30.12.1949).

Ponieważ jej mąż Czesław Centkiewicz, znany przed wojną literat, autor popularnych książek podróżniczych, stale był nagabywany o nowe publikacje, na których pisanie nie miał czasu, Alina postanowiła wesprzeć go w tym zakresie. Zaczęła redagować, a potem współtworzyć kolejne książki. W ten sposób narodził się duet pisarski Aliny i Czesława Centkiewiczów. Ich pierwszą wspólną pracą stała się niewielka powieść dla dzieci pt. „Odarpi syn Egigwy”, która w całości ukazała się drukiem w 1949 r. Jednak już w 1947 r. jeden z jej rozdziałów pt. „Odarpi zabija morsa”, opublikował jeleniogórski miesięcznik „Śląsk” (nr 6-7, s. 24-26). Powieść ta uznana została za jedną z „najpiękniejszych opowieści kształtujących tęsknotę poznania u dorastających Polaków”. Książka przetrwała próbę czasu, będąc wielokrotnie wznawianą,a przez wiele lat stanowiąc lekturę szkolną.

Działalność pisarska Aliny Centkiewicz szła w parze z jej aktywnością społeczną także na tym polu. Najprawdopodobniej pod koniec 1947 lub na początku 1948 r. została członkiem jeleniogórskiego Oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich, w którym jej mąż był członkiem założycielem, oraz pełnił funkcje we władzach (skarbnika, a potem sekretarza). Brała też udział w Pierwszym Zjeździe Pisarzy Ziem Sudeckich, obradującym w Jeleniej Górze i okolicach w dniach 8-11 maja 1947 r. Na zakończenie Zjazdu zorganizowano na piętrze kawiarni „Popularnej”, przy ówczesnym pl. Bieruta (dziś pl. Niepodległości), bankiet dla twórców. Jerzy Kolankowski tak wspominał Alinę Centkiewicz z tamtego spotkania: „Nastrój pamiętam bezpośredni i towarzyski, uroki roztaczane przez piękną panią Alinę Centkiewicz, toalety kilku innych pań (...)”.

Oprócz „Odarpiego” Alina pracowała w Jeleniej Górze ze swym mężem także nad innymi książkami. Były to wznowienia prac przedwojennych oraz nowe dzieła. Wymienić tu należy następujące prace: Czeluskin, 1948 (III wyd.), 1949 (IV wyd.); Wyspa mgieł i wichrów, 1947 (III wyd.), 1949 (IV wyd.); Anaruk, chłopiec z Grenlandii, 1946 (V wyd.), 1948 (VI wyd.), 1950 (VII wyd.); Biała foka, 1947 (II wyd.), 1948 (III wyd.), 1950 (VI wyd.); Wśród lodów północy, 1948 (I wyd.); Zdobywcy bieguna północnego, (1950 I wyd.). Prawdopodobnie pracowali też nad innymi książkami, które ukazały się jednak już po opuszczeniu przez nich Jeleniej Góry, co nastąpiło w połowie 1950 r.

Powróciwszy do Warszawy Centkiewiczowie zamieszkali na Saskiej Kępie przy ulicy Zakopiańskiej. Tu tworzyli swoje kolejne książki, stąd udawali się na wyprawy do ich ukochanej Arktyki. W czasie jednej z takich wypraw, podjętej w latach 1958-1959, Alina Centkiewicz została pierwszą Polką, a szóstą kobietą na świecie, która stanęła na Antarktydzie. Ich życie upływało pomiędzy kolejnymi wyprawami polarnymi, pisaniem książek i licznymi spotkaniami z czytelnikami, którzy zawsze licznie na nie przybywali.

Małżeński duet pisarski Aliny i Czesława Centkiewiczów należał do grona najpopularniejszych twórców literatury polskiej powojennego pięćdziesięciolecia. W ich wspólnym dorobku znalazło się ponad 30 utworów, a sam Czesław wcześniej opublikował 8 książek. Większość z nich miała od kilku do kilkunastu wydań w kraju (w tym metodą Breille’a), nie licząc licznych przekładów na języki obce: albański, angielski, białoruski, bułgarski, czeski, estoński, niemiecki, norweski, rosyjski, rumuński, serbsko-chorwacki, słowacki, ukraiński, węgierski, włoski.

Alina Centkiewicz zmarła 11 marca 1993 r. Pochowano ją na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Za pracę literacką i działalność na rzecz młodzieży, Alina Centkiewicz była wielokrotnie odznaczana i nagradzana. Otrzymała m.in. nagrodę literacką Prezesa Rady Ministrów (1955); nagrodę marynistyczną im. M. Zaruskiego (1963); nagrodę „Orle Pióro” wydawnictwa „Nasza Księgarnia”; literacką nagrodę „Problemów” i inne. Wraz z mężem otrzymała nagrodę I stopnia od Ministra Kultury i Sztuki „za całokształt twórczości literackiej, podróżniczej oraz dla młodzieży” (1969); natomiast Minister Oświaty i Szkolnictwa Wyższego przyznał obojgu medale Komisji Edukacji Narodowej, za „zasługi dla oświaty i wychowania”.

Alina Centkiewicz wraz z mężem Czesławem napisała i wydała m.in. następujące książki:

1. „Odarpi, syn Egigwy” (1949);
2. „Zdobywcy bieguna północnego” (1950);
3. „Na podbój Arktyki” (1952);
4. „W lodach Eisfiordu” (1953);
5. „Arktyka, kraj przyszłości” (1954);
6. „Bohaterski szturman” (1956);
7. „Na białym szlaku” (1956);
8. „Pułkownik Orvin mylił się” (1959);
9. „Tajemnice szóstego kontynentu” (1960);
10. „Opowieści spod bieguna” (1960);
11. „Kierunek-Antarktyda” (1961);
12. „Fridtjof, co z ciebie wyrośnie?” (1962);
13. „Tumbo z Przylądka Dobrej Nadziei” (1964);
14. „Czy foka jest biała” (1965);
15. „Człowiek, o którego upomniało się morze” (1966);
16. „Piotr w krainie białych niedźwiedzi” (1967);
17. „Okrutny biegun” (1969);
18. „Osaczeni wielkim chłodem” (1970);
19. „Zaczarowana zagroda”;
20. „Tumbo nigdy nie zazna spokoju” (1977).

Samodzielnie Alina Centkiewicz wydała kilka utworów dla dzieci, np.:
„Radiostacja zamilkła”,
„Niezwykła podróż”,
„Mufti, osiołek Laili”.

Bibliografia:

1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Alina_Centkiewicz.
2. Łaborewicz, I. Czesława Centkiewicza życiorys spisany w Jeleniej Górze (1950). „Skarbiec Ducha Gór”. 2004, nr 4(32), s. 4-5.
3. Łaborewicz, I. Centkiewiczowie w Jeleniej Górze (1945-1950). „Karkonosze”. 2005, nr 5 (235), s. 7-10.
4. Olcha, A. Centkiewiczowie. Warszawa 1973. ss. 35.

Ivo Łaborewicz

Fot. za: Centkiewicz, Cz., Centkiewicz, A. Kierunek Antarktyda. Warszawa 1978.