Polska patriotka, tłumaczka, pisarka, autorka przewodnika po Sudetach

Rozalia, córka Abrahama Judy Felixa (ok. 1860–1833) i Fajgi Filipiny, z d. Enoch (ok. 1784–1835) urodziła się w 1807 roku w Łasku. Niewiele wiadomo o jej dzieciństwie, z pewnością pochodziła z rodziny żydowskiej, zamieszkałej na łaskim Rynku pod nr. 60. Jej ojciec był lekarzem, najprawdopodobniej zwolennikiem idei oświeceniowych. Zapewne zapewnił córce wykształcenie, gdyż świadczyły jej kompetencje językowe.

Rozalia była dwukrotnie zamężna. Pierwsze małżeństwo z dr. Jakubem Juliuszem Paulim, lekarzem w Kępnie, trwało zaledwie dwa lata (1826–1828). Około 1834-1838 roku wyszła powtórnie za mąż – za Mikołaja Saulsona, kupca z Warszawy (1807–1858). Małżeństwo pozostało bezdzietne. W Warszawie Rozalia była związana z reformowaną (postępową) synagogą przy ul. Daniłowiczowskiej. Prawdopodobnie w tym czasie działała charytatywnie na polu edukacji dzieci żydowskich. Rozwijała także aktywność pisarską w języku polskim, skierowaną nie tylko do młodych odbiorców i nie tylko do Żydów.

Najprawdopodobniej Rozalia była słabego zdrowia. Zapewne z tego względu, czy też chroniąc się przed epidemią cholery, w czerwcu 1849 roku wyjechała z Warszawy i udała się do Warmbrunn, czyli Cieplic Śl.-Zdroju^[1]. Ponad trzymiesięczny pobyt w cieplickim pensjonacie "Verein" (dzisiejsza "Marysieńka") umożliwił jej przygotowanie do druku przewodnika po Sudetach: Warmbrunn i okolice jego w 38 obrazach zebranych w 12 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach (Wrocław 1850). Należy podkreślić, że ten pierwszy polskojęzyczny przewodnik napisała polska Żydówka i warszawianka – wydała go jednak anonimowo. Dzieło to autorka dedykowała Walentynie i Aleksandrowi Moldauerom – członkom swojej rodziny, również warszawiakom i współtowarzyszom górskich wędrówek.

Można przypuszczać, że Rozalia bywała także we Wrocławiu, np. u wuja a brata matki – kupca Henryka (Heinricha) Enocha i jego żony. Związki Enochów z Wrocławiem sięgają jeszcze końca XVIII wieku, kiedy to w mieście uczył się drugi z braci Fajgi Filipiny – Jakub Enoch (ur. 1780, lekarz). Wykształcenie wujów Saulsonowej, podobnie jak ojca, wskazuje na dwupłaszczyznową akulturację: znajomość języka i kultury niemieckiej, a także polskiej. Jakub swój życiorys napisał bezbłędnie po polsku^[2], podobnie też pisała Rozalia.

Saulsonowa tworzyła przede wszystkim w języku polskim, a przynajmniej tylko takie jej dzieła są znane. Polski uznawała za swój język ojczysty. Publikowała poezję i prozę o charakterze religijnym, edukacyjnym, umoralniającym, w pooświeceniowym, romantycznym, a także pozytywistycznym nurcie. Początkowo dokonywała przekładów, np. modlitw z języka hebrajskiego na polski: Ośmnaście kantyków (Kraków 1865). Z języka niemieckiego przełożyła słynne dzieło G. E. Leissinga Nathan der Weise (w przekładzie: Natan. Poemat dramatyczny, Lipsk 1867). Ponadto publikowała w polskojęzycznej prasie, np. w "Izraelicie", "Jutrzence", "Czasie", a także w "Przyjacielu Dzieci". Uznanie przyniosły jej przede wszystkim wspomniany przewodnik Warmbrunn i okolice jego... oraz modlitewnik dla kobiet: Techynoth. Modlitwy dla Polek wyznania mojżeszowego... (Warszawa 1861). Twórczość literacka Saulsonowej w języku polskim przykuła uwagę władz rosyjskich^[3]. Prawdopodobnie ze względu na działalność propolską i wynikłe z niej jakieś szykany carskiej ochrany, zapewne też z przyczyn rodzinnych Saulsonowa opuściła Warszawę i przeniosła się do Krakowa. Nie wiadomo jednak, kiedy dokładnie miało to miejsce, czy u schyłku lat 60., czy 70. XIX wieku.

W Krakowie, w nieistniejącym już domu przy pl. Szczepańskim 2, mieszkała siostra Rozalii – Anna Kirszbaum (1797–1881), wówczas już wdowa po lekarzu, dr. med. Synaju Zygmuncie Kirszbaumie. W tym domu pisarka spędziła kolejne dwie lub trzy dekady życia, aż do swej śmierci 4 grudnia 1896 roku. Przeżyła 89 lat. Nie wiadomo jednak, gdzie została pogrzebana (6 grudnia tego roku). Najprawdopodobniej spoczęła na cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej. Nie zachowała się macewa Rozalii, ani też Anny.

Świadectwem literackiej i patriotycznej działalności Rozalii Saulson są jej publikacje, nieliczna zachowana korespondencja (np. z J. I. Kraszewskim), nekrologii, a także współczesne poświęcone jej opracowania^[4]. Pisarkę, a właściwie jej najsłynniejszego chyba dzieło (Warmbrunn i okolice jego...), upamiętnia także tablica na budynku dawnego pensjonatu "Verein". W inskrypcji nie podano jednak nazwiska autorki przewodnika – Rozalii Saulson, z d. Felix.

Przypisy:

^[1]Zob. Ryszard Kincel, Sarmaci na Śnieżce, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973, s. 190–191.

^[2]Jakub Enoch, Opis życia lekarza Obwodu Gostyńskiego, w: AGAD, Komisja Województwa Mazowieckiego / Rząd Gubernialny Warszawski, Akta personalne Lekarza Obwodu Gostyńskiego Jakóba Enocha, sygn. 771, s. 1.

^[3]Zob. Żydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, red. A[rtur]. Eisenbach, D.[awid] Fajnhauz, A.[dam] Wein, Warszawa 1963, s. 44–45.

^[4]Zob. BUJ w Krakowie, Dział rękopisów, Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Listy 1863–1887, seria III, t. 71, sygn. 6531 IV.

Dzieła Rozalii Saulson [druki zwarte]:

1. 1850: Warmbrunn i okolice jego w 38 obrazach zebranych w 12 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach, Wrocław.
2. 1861: Techynoth. Modlitwy dla Polek wyznania mojżeszowego ułożone przez Rozalię z Feliksów M.S., Warszawa.
3. 1865: Ośmnaście kantyków z rytuałowych modlitw Izraelitów na język polski przełożone przez Rozalię z Felixów Saulsonową, autorkę „Modlitw dla polek wyznania mojżeszowego”, Kraków.
4. 1867: Lessing Gotthold Ephraim, Natan. Poemat dramatyczny Lessinga, przekład Rozalji z Felixów Saulsonowej, Lipsk.
5. 1867: Dzieje Starego Testamentu, z dodaniem dalszego ciągu historyi ludu izraelskiego aż do Machabeuszów, w pytaniach i odpowiedziach ułożone i dla młodocianego wieku zastosowane przez Rozalię z F. Saulson, Warszawa.
6. 1877: Klonek. Obrazek ludowy z życia napisany przez Rozalię z Felixów Saulsonową, Warszawa.
7. [1877]: Obrazek dramatyczny napisany ku uczczeniu dnia urodzin P. Doktorowej Anny z Felixów Kirszbaumowej przez jej siostrę Rozalię z Felixów Saulsonową, Kraków.
8. 1879: Wiązanka powiastek wierszem napisana i dziatwie polskiej na pamiątkę dnia uroczystości jubileuszowej J. I. Kraszewskiego w Krakowie ofiarowana przez Rozalię z Felixów Saulsonową, Kraków.

Opracowania:

1. Jagodzińska Agnieszka, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008.
2. Kincel Ryszard, Sarmaci na Śnieżce, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1973.
3. Kolbuszewski Jacek, Rozalii rady i wskazówki (O najdawniejszym polskim przewodniku górskim), „Rocznik Jeleniogórski” t. 18, 1980, s. 177–190.
4. Literatura polsko-żydowska 1861–1918. Antologia, red. Z. Kołodziejska-Smagała i M. Antosik-Piela, Kraków 2017.
5. Literatura polsko-żydowska 1861–1918. Studia i szkice, red. Z. Kołodziejska-Smagała i M. Antosik-Piela, Kraków 2018.
6. Łaborewicz Ivo, Wprowadzenie, [w:] „Warmbrunn i okolice jego…”. Przewodnik po Cieplicach Śląskich Zdroju i Karkonoszach z 1850 r. z oryginalnym tekstem Rozalii Saulson, opracował i wstępem opatrzył Ivo Łaborewicz, Jelenia Góra 2000, wyd. 2, Jelenia Góra-Cieplice 2008, s. 6–23.
7. Maślak-Maciejewska Alicja, Krakowski „Izraelita” (II – IV 1870) – pierwsze polskojęzyczne czasopismo Żydów galicyjskich, „Kwartalnik Historii Żydów” 2018, nr 1 (265), s. 83–95.
8. Rybińska Agata, Podążając za imieniem – Rozalia Saulson (1807–1896) – nowe ustalenia, „Kwartalnik Historii Żydów” 2019, nr 4 (272), s. 837–864.
9. Rybińska Agata, Rozalia Saulsonowa – pomiędzy kulturą żydowską, niemiecką i polską, „Kwartalnik Historii Żydów” 2016, nr 1 (257), s. 103–122.
10. Żydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, red. Artur Eisenbach, Dawid Fajnhauz, Adam Wein, Warszawa 1963.

Spis ilustracji:

1. Strona tytułowa z przewodnika Warmbrunn i okolice jego... (ze zbiorów BN w Warszawie, sygn. 165.242).
2. Współczesne wydanie Warmbrunn i okolice jego..., reprint, wyd. Ad Rem. 2000.
3. Strona tytułowa Modlitwy... (ze zbiorów BN w Warszawie, sygn. 48.627).
4. Strona tytułowa książki Natan... (ze zbiorów BN w Warszawie, sygn. 36.895).
5. Nekrolog Rozali Saulson: "Dziennik Krakowski" 1896, nr 285, s. 5 (z 11 grudnia 1896). Ze zbiorów ÖNB w Wiedniu.
6. List do J. I. Kraszewskiego (ze zbiorów BUJ w Krakowie, Dział rękopisów, Korespondencja J. I. Kraszewskiego, Listy 1863–1887, seria III, t. 71, sygn. 6531 IV, pag. 134).
7. Podpis Rozalii Saulson (ze zbiorów BUJ w Krakowie, sygn. 6531).
8. Tablica pamiątkowa na budynku sanatorium "Marysieńka" w Cieplicach Śl. (fot. ze zbiorów autorki).

Agata Rybińska