Publicystka, pisarka dla dzieci i młodzieży, tłumaczka

Else Ury, córka Emila Ury (1835-1920) i Franziski z d. Schlesinger (1847-1940), urodziła się 1 listopada 1877 roku w Berlinie ^[1]. Miała dwóch starszych braci – Hansa (1867-1937, lekarza) i Ludwiga (1870-1963, adwokata) oraz siostrę Käthe (1875-1944) ^[2]. Wychowywali się w dzielnicy Berlin-Mitte w pobliżu Alexanderplatz, przy Heilige-Geist-Straße (później mieszkali przy Kaiserdamm 24). Rodzina Ury od dwóch pokoleń mieszkała w Berlinie, dokąd z Tangermünde (nad Łabą, w Saksonii) w 1828 roku przybył dziadek Else – kupiec Levin Elias Ury. Wiadomo, że był w zarządzie berlińskiej gminy żydowskiej. Jego syn a ojciec Else, Emil, ukończył gimnazjum i też wyuczył się zawodu kupca. Został właścicielem firmy tytoniowej (Tabakfirma Jacob Doussin & Co), od 1900 roku produkującej papierosy. Rodzice Else pochodzili z ortodoksyjnych rodzin żydowskich. Akulturowani do kultury niemieckiej, byli lojalnymi obywatelami Cesarstwa Niemieckiego. Swoje dzieci wychowali liberalnie, religia była sprawą całkowicie prywatną. Co piątek zasiadali do szabatowej kolacji, w gronie rodzinnym spędzali też inne święta i uroczystości rodzinne. Żydowska tożsamość i tradycja religijna odgrywały w życiu Else pewną rolę jedynie w dzieciństwie i w okresie szkolnym. W jej późniejszych książkach rzadko pojawiają się opisy Żydów i ich tradycji ^[3].

Else była uczennicą miejskiej szkoły dla dziewcząt – Szkoły Królowej Luizy (Königliche Louisen-Schule). Udzielano w nich lekcji prac ręcznych, rysunków, śpiewu, religii, języka angielskiego i francuskiego, języka i literatury niemieckiej, rachunków, geografii i historii, a także gry na fortepianie oraz tańca. Nie uczono jednak konkretnego zawodu, ale przygotowywano dziewczęta do pełnienia ról przyszłych żon i matek. Else jednak nigdy nie wyszła za mąż. W 1894 roku ukończyła gimnazjum i rozpoczęła przygotowujące do matury tzw. kursy realne. Po ukończeniu liceum rozpoczęła pracę publicystyczną, pisząc krótkie historyjki dla gazety „Vossische Zeitung”. Tworzyła przede wszystkim dla dzieci i młodzieży. Pierwsza książka, którą opublikowała, to zbiór bajek Was das Sonntagskind erlauscht (Berlin 1905). W sumie wydała niemalże 40 książek (dokładnie 39). Największą popularność zyskały serie Nesthäkchen i Professors Zwillinge, które ukazywały się w latach 1918-1925. W swoich utworach kreśliła obraz szczęśliwego, rodzinnego, wręcz spełnionego życia, propagując w nich pozytywne wzorce i wartości moralne, w większości o ponadczasowym charakterze.

Dzięki sukcesowi serii Nesthäkchen i honorariom za książki w 1926 roku Else Ury kupiła dom w Karpaczu (Krummhübel, Dorfstraße 191, obecnie ul. Konstytucji 3 Maja 80). Nazwała go Haus Nesthäkchen (Dom Beniaminek). Wraz z rodziną spędzała w nim sporo czasu – nie tylko latem, także w okresie zimowym. Pisząc, spoglądała na Schneekoppe – Śnieżkę. Górski teren i przyroda Karkonoszy znalazły swe odbicie w jej utworach, podobnie jak legendy i gwara mieszkańców. W czerwcu 1939 roku po raz ostatni odwiedziła Karpacz i swój ukochany dom.

Karierę Else Ury, podobnie jak i życie innych Żydów, zaburzyło (a wręcz przerwało) dojście do władzy Hitlera i ustawy antysemickie. Jej stanowisko wobec narodowego socjalizmu trudno jednoznacznie ocenić, przynajmniej w 1933 roku, kiedy ukazała się jej tendencyjna książka Jugend voraus. Ury czuła się przede wszystkim Niemką i kochała niemiecką kulturę. Jednakże 6 marca 1935 roku została wykluczona z Izby Pisarzy Rzeszy, otrzymała zakaz wykonywania zawodu, również jej książki znalazły się na indeksie. Do 1938 roku tłumaczyła jeszcze swoje utwory na język angielski. W latach 1937-1939 ukazały się także przekłady jej bajek na szwedzki i norweski.

Ze względu na swój dorobek, zasługi dla niemieckiej kultury literackiej oraz popularność wśród dzieci, młodzieży i ich rodziców, Else Ury nie wierzyła, że życie w Trzeciej Rzeszy może być dla niej niebezpieczne. Mówiła: „Mir kann doch nichts geschehen...” – nic przecież nie może mi się przydarzyć ^[4]. Jeszcze w kwietniu 1938 roku odwiedziła w Londynie siostrzeńca Klausa. Nie zdecydowała się jednak na emigrację ze względu na konieczność opieki nad starą matką. Obie zmuszone były zamieszkać w tzw. Judenhaus – domu żydowskim przy Solinger Straße 10. Matka zmarła w styczniu 1940 roku i została pochowana na cmentarzu żydowskim Weissensee. Natomiast Else 6 stycznia 1943 roku otrzymała nakaz stawienia się w punkcie zbiorczym przy Große Hamburger Straße 26. Następne dni musiała spędzić w obozie (Sammellager) na północy Berlina. 12 stycznia 1943 roku wyjechała na wschód (z nr 638, transport 24) wraz z innymi berlińskimi Żydami i najprawdopodobniej następnego dnia – 13 stycznia – prosto z rampy w Auschwitz trafiła do komory gazowej. W zbiorach Muzeum Auschwitz-Birkenau zachowała się walizka należąca do Else Sary Ury ^[5].

Pozostały po niej książki (także słuchowiska i ekranizacje), które i współcześnie cieszą się popularnością ^[6]. W Karpaczu nadal stoi wspomniana już willa. Dwujęzyczna tablica na jej murze informuje turystów, że od 1926 roku jej właścicielką była ta popularna wówczas pisarka – niemiecka pisarka o żydowskich korzeniach. Żydów deportowanych z Berlina, w tym Else Ury, upamiętniają również specjalne kamienie brukowe. Tzw. Stolperstein znajduje się przy placu Savigny w Berlinie, gdzie mieszkał i prowadził praktykę lekarską brat pisarki – Hans Ury. Był to również dom Else. Dzięki staraniom jej siostrzeńca Klausa Heymanna na berlińskim cmentarzu Weissensee na nagrobku rodziców Else wyryto upamiętniający ją napis: Else Ury, urodzona w Berlinie 1 listopada 1877, deportowana z Berlina 12 stycznia 1943 nigdy nie powróciła ^[7].

Przypisy:

^[1]Biogram opracowany w oparciu o publikacje Marianne Brentzel, Mir kann doch nichts geschehen... Das Leben der Nesthäkchen Autorin Else Ury, Berlin 2015 [por. wyd. 2009 – to nowe wydanie publikacji, która wcześniej miała trzy wydania: Nesthäkchen kommt ins KZ – Eine Annäherung an Else Ury 1877–1943, Zürich-Dortmund 1993]. Zob. też tejże, http://www.mariannebrentzel.de/ury.html [dostęp: 28.12.2017]. O Ury pisała też: Beata Bączkowicz, Else Ury w Karkonoszach, „Sudety”, 2007, nr 9 (78), s. 15-17; Angelika Grunenberg, Die Welt war so heil – Die Familie der Else Ury. Chronik eines jüdischen Schicksals, Berlin 2006. Inne biogramy online, zwłaszcza z wykazem dzieł Ury, np. https://pl.wikipedia.org/wiki/Else_Ury [dostęp: 28.12.2017]; https://en.wikipedia.org/wiki/Else_Ury [dostęp; 28.12.2017].

^[2]Käthe poślubiła później Hugo Heymanna. Przez pewien czas mieszkali w Breslau (Wrocław), potem znowu w Berlinie. Z nazistowskich Niemiec uciekli wiosną 1939 roku do Holandii, zostali jednak aresztowani, a po pobycie w obozie Westerboork, deportowano ich do Bergen-Belsen, a następnie do Teresienstadt (Terezín w Czechach). 22 października 1944 wywieziono ich do Auschwitz, gdzie zginęli. Dzięki emigracji do Wielkiej Brytanii w 1935 roku, ocalał ich najmłodszy syn Klaus.

^[3]Wyjątek stanowią opowiadania: Im Trödelkeller z 1908 roku wydane przez Wielką lożę B’nei B’rith, a wznowione po raz trzeci w 1925 roku oraz Die erste Lüge, opisujące zwyczaje związane ze Świętem Namiotów. Zob. Marianne Brentzel, »Mir kann doch nichts geschehen.«, Das Leben der Nesthäkchen-Autorin Else Ury, http://www.mariannebrentzel.de/ury-leseprobe.html [dostęp: 28.12.2017].

^[4]Słowa te cytuje i taki też jest tytuł cytowanej już biografii Else Ury, zob. Marianne Brentzel, Mir kann doch nichts geschehen… Das Leben der Nesthäkchen Autorin Else Ury, Berlin 2015.

^[5]Zob. zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau: http://auschwitz.org/galeria/zbiory-historyczne-galeria/grabiez-mienia,1.html [dostęp: 28.12.2017]. Od sierpnia 1938 roku Żydzi zmuszeni byli przyjmować drugie imię (Sara dla kobiet, Izrael dla mężczyzn).

^[6]O twórczości Ury pisała: Ewelina Tkacz, Der Erzieher, das Kind, die Beobachterin: drei Betrachtungsperspektiven des Familienmotivs in der Kinder- und Jugendromanen der Weimarer Republik (am Beispiel Erich Kästners, Wilhelm Speyers und Else Urys), „Studia Niemcoznawcze”, 2017, t. 59, s. 437-450. Zob. też: Else Ury, Werke, http://gutenberg.spiegel.de/autor/else-ury-1441 [dostęp: 28.12.2017], a także wiele jej publikacji dostępnych online.

^[7]In memoriam Else Ury geb. in Berlin 1. Nov. 1877 deportiert von Berlin 12. Jan. 1943 und nicht zurück gekehrt. Zob. Jüdischer Friedhof Berlin-Weissensee, pole P2, rząd 18, zob. http://www.jewish-cemetery-weissensee.org/sites/Grabstaetten33-47.htm [dostęp: 28.12.2017].

Bibliografia:

1. Bączkowicz Beata, Else Ury w Karkonoszach, „Sudety”, 2007, nr 9 (78), s. 15-17.
2. Brentzel Marianne, Nesthäkchen kommt ins KZ – Eine Annäherung an Else Ury 1877–1943, Zürich-Dortmund 1993.
3. Brentzel Marianne, Mir kann doch nichts geschehen... Das Leben der Nesthäkchen Autorin Else Ury, Berlin 2015.
4. Brentzel Marianne, Else Ury, http://www.mariannebrentzel.de/ury.html [dostęp: 28.12.2017].
5. Else Ury [hasło], https://en.wikipedia.org/wiki/Else_Ury [dostęp: 28.12.2017].
6. Else Ury [hasło], https://pl.wikipedia.org/wiki/Else_Ury [dostęp: 28.12.2017].
7. Else Ury [Projekt Gutenberg - DE], http://gutenberg.spiegel.de/autor/else-ury-1441 [dostęp: 28.12.2017].
8. Fotografia grobu rodziny Ury, http://www.jewish-cemetery-weissensee.org/sites/Grabstaetten33-47.htm [dostęp: 28.12.2017].
9. Förderverein Jüdischer Friedhof Berlin-Weissensee, http://www.jewish-cemetery-weissensee.org/sites/Grabstaetten33-47.htm [dostęp: 28.12.2017].

Spis fotografii:

1. Else Ury z siostrą. Skan fot. z: Mir kann doch nichts geschehen... Das Leben der Nesthäkchen Autorin Else Ury.
2. Dom w Karpaczu (obecnie willa przy ul. Konstytucji 3 Maja 80), którego od 1926 r. właścicielem była Elsa Ury. Pisarka nadała mu nazwę "Haus go Haus Nesthäkchen" (Dom Beniaminek). Fot. Agata Rybińska.
3. Walizka należąca do Else Ury, która zachowała się w Auschwitz-Birkenau. Obecnie w zbiorach Muzeum Obozu w Oświęcimiu. Fot. za: http://auschwitz.org/galeria/zbiory-historyczne-galeria/grabiez-mienia,1.html
4. Tablica pamiątkowa na domu w Berlinie, gdzie mieszkała Else Ury, na którym wyryto upamiętniający ją napis: Else Ury, urodzona w Berlinie 1 listopada 1877, deportowana z Berlina 12 stycznia 1943, nigdy nie powróciła. Fot. Małgorzata Stolarska-Fronia.
5. Specjalne kamienie brukowe, tzw. "Stolperstein" przy placu Savigny w Berlinie, upamiętniają deportowanych Żydów z z Berlina, w tym Elsę Ury. Fot. Małgorzata Stolarska-Fronia.
6. Okładka książki Mir kann doch nichts geschehen... Das Leben der Nesthäkchen Autorin Else Ury autorstwa Marianne Brentzel.

Agata Rybińska