myśliciel, poeta liryczny, mistyk

ANIOŁ ŚLĄZAK, Angelus Silesius, właśc. Jan Scheffler żył i działał na Śląsku, głównie we Wrocławiu. Ojciec jego pochodził z Krakowa, brał udział i odznaczył się w wielu wyprawach wojennych, za co król Zygmunt III w 1557 r. nadał jemu i jego potomkom tytuł szlachecki. Około 1618 roku przybył do Wrocławia, prawdopodobnie z przyczyn religijnych, gdyż był wyznania luterańskiego. Mając 62 lata poślubił córkę znanego lekarza Johanna Hennemanna, 24-letnią Magdalenę Hennemann. Pierwszym dzieckiem tego małżeństwa był Johann, który miał jeszcze siostrę Marię Magdalenę i brata Chrystiana. W 1637 r. kiedy Johann miał 13 lat, umiera jego ojciec, a w dwa lata później matka. Osieroceni bracia Scheffler 29 kwietnia 1639 r. zostają uczniami Gimnazjum św. Elżbiety, którego rektorem był słynny uczony i miłośnik poezji Elias Major. Wśród wychowawców duży wpływ na młodego Johanna miał Christoph Köler (Colerus) nauczyciel retoryki, który odkrył w nim talent poety. W okresie gimnazjum Scheffler podjął już pierwsze próby poetyckie, z których jednak niewiele się zachowało.

W 1643 r. Po ukończeniu gimnazjum Johann udał się do Strasburga, gdzie 4 maja został przyjęty na wydział medycyny i prawa państwowego. Rok później wyjechał do Lejdy w Holandii na dalsze studia. Tutaj nawiązał kontakt z sektami i kręgami mistycznymi. Zapoznał się z pismami Jakoba Böhmego oraz innych mistyków, co znalazło odbicie w jego pierwszych utworach poetyckich. Jesienią 1646 r. przeniósł się do Padwy i na tamtejszym uniwersytecie 9 lipca 1648 otrzymał tytuł doktora medycyny i filozofii.

Wiosną 1649 r. Scheffler powrócił na Śląsk. Tutaj, prawdopodobnie dzięki rekomendacji swojego szwagra znanego lekarza Tobiassa Brücknera, otrzymał stanowisko lekarza nadwornego u księcia Sylwiusza Nemroda w Oleśnicy. W tym czasie Johann poznał mieszkającego w zamku Bystre koło Oleśnicy Abrahama von Franckenberga (1593-1652). Był on matematykiem, fizykiem, lekarzem i teologiem, zajmował się również alchemią, astrologią i kabałą, ale znany był głównie jako duchowy przewodnik „mistyków śląskich”. Pod wpływem jego osoby dokonywał się duchowy rozwój Schefflera. Frandenberg zapoznał go z mistyką katolicką i protestancką, udostępnił mu pisma i traktaty o tematyce filozoficzno-mistycznej. U niego osobiście poznał Daniela Czepko reprezentującego nurt myśli Jakoba Böhmego i Valentina Weigla, którego poglądy wpłynęły na dalszą twórczość Schefflera.

25 czerwca 1652 r. zmarł Franckenberg, swoją rozpacz po utracie przyjaciela Johann wyraził w wierszu „Chrześcijańskie uczczenie pamięci”, który jest jednocześnie dowodem jego wewnętrznej przemiany. Zmarły zostawił Schefflerowi swój bogaty księgozbiór, w którym znajdowały się dzieła Ruysbroecka, Blosiusa, św. Gertrudy, św. Mechtyldy, św. Teresy od Dzieciątka Jezus i św. Jana od Krzyża. Scheffler przetłumaczywszy niektóre fragmenty z tego zbioru z łaciny na niemiecki postanowił opublikować je na Boże Narodzenie jako zbiór modlitw. Niestety, nadworny kaznodzieja Christoph Freitag, który pełnił urząd cenzora odmówił pozwolenia na druk tego zbioru, dopatrując się w nich zagrożenia dla luteranizmu w postaci idei mistycznych. W wyniku tego sporu Scheffler porzucił w 1652 r. urząd lekarza nadwornego w Oleśnicy i powrócił do Wrocławia, gdzie został lekarzem szpitala św. Mateusza. Tutaj szybko nawiązał kontakt z przywódcami odradzającej się na Śląsku kontrreformacji katolickiej. 12 czerwca 1653 r. złożył wyznanie wiary w kościele św. Macieja i przyjął imię Angelus od XVI-wiecznego mistyka hiszpańskiego, które z dodatkiem Silesius stało się jego pseudonimem literackim.

W 1654 r. uzyskał od cesarza Fryderyka III tytuł nadwornego lekarza. Wynikiem wieloletnich przemyśleń i rozważań Anioła Ślązaka są dwa jego sztandarowe dzieła. „Cherubowy wędrowiec” to zbiór 1500 aforyzmów o charakterze mistyki chrześcijańskiej, w których przedmiotem rozważań jest Bóg stanowiący początek, środek i koniec rzeczy. Natomiast „Święta radości duszy” to zbiór hymnów opiewających losy Zbawiciela od jego narodzin po śmierć na krzyżu. Do hymnów tych napisana została muzyka i do dziś dnia są one śpiewane w niemieckich kościołach. Twórczość literacką Anioła Ślązaka zamykają „Opisy czterech rzeczy ostatecznych” oraz tłumaczone z łaciny dzieło mistyki holenderskiej „Kosztowna perła ewangelicka”.

29 V 1661 r. Anioł Ślązak przyjął świecenia kapłańskie w Nysie, rozpoczął starania o przywrócenie zwyczaju świątecznych procesji zaniechanych we Wrocławiu z nastaniem reformacji, sam kroczył na czele procesji Bożego Ciała (pierwszej od 130 lat), chcąc pozyskać wrocławian dla wiary katolickiej. Był bardzo hojny, rozdał cały swój majątek ubogim, fundował wieczyste nabożeństwa, msze święte i posiłki dla biednych, spore fundusze przeznaczał na budowy kościołów. W 1664 r. został marszałkiem dworu Sebastiana von Rostöck. W latach 1665-75 podjął ostrą dyskusję z protestantami, którym zarzucał herezję, napisał w tym czasie około 55 pism polemicznych. Ostatnie lata swojego życia, wyczerpany fizycznie i duchowo, Angelus Silesius spędził w klasztorze krzyżowców. Zmarł 9 VII 1677 r. mając 53 lata na gruźlicę. Został pochowany w kościele św. Macieja we Wrocławiu. Krypta, do której spuszczono trumnę Angelusa Silesiusa została w czasie oblężenia Wrocławia w 1945 r. zamieniona przez wojska niemieckie na schron i szpital. Szczątki mistyka przeniesiono prawdopodobnie między pomnikiem św. Jana Nepomucena, a ścianą świątyni.

Angelus Silesius jest postacią wciąż obecną w kulturze, literaturze oraz sztuce europejskiej. Interesowali się nim Leibniz, Schlegel, Schopenhauer, Rilke, Heidegger i inni, a jego talent poetycki wpłynął na twórczość Adama Mickiewicza, który w umieścił w VIII tomie „Poezji” zbiór wierszy zatytułowany „Zdania i uwagi. Z dzieł Jakuba Bema, Anioła Ślązaka (A. Silesius) i Św. Martena”. W 1991 r. imię Anioła Ślązaka nadano ulicy na wrocławskim Oporowie, jego imieniem został nazwany założony w 1993 roku Dom Spotkań we Wrocławiu, ufundowany przez jezuitów. Ponadto 28 kwietnia 2000 odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona Angelusowi Silesiusowi obok wejścia do kościoła św. Macieja we Wrocławiu, a w 2005 roku nadano jego imię Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Wałbrzychu.

Literatura:

1. Anioła Ślązaka pątnik anielski : rymy w duchu bogate, stateczne i ostateczne / oprac. J. Jackowski, Warszawa 1924
2. Cherubowy wędrowiec / wybór i wstęp J. Prokopiuk, Kraków : 1990
3. Cherubowy wędrowiec, Mikołów 2000.
4. Cherubinowy wędrowiec / przeł., oprac. i aneksem opatrzył Andrzej Lam, Opole, Warszawa 2003.
5. Pątnik anielski / wybór A. Szczerbowski i A. Tom, Warszawa 1937
6. Pieśni adwentowe i kolędy /przeł. i posł. napisał Andrzej Lam. Pułtusk. [Warszawa], 2009.
7. Wybór wierszy /wybór i posł. Bernarda Antochewicza. Wrocław, 1992

Bibliografia:

1. Bartodziej, Klaudia. Wokół Anioła Ślązaka. „Zbliżenia Polska – Niemcy” 2001, nr 3, s. 130-132.
2. Kosian, Józef. Mistyka śląska : mistrzowie duchowości śląskiej Jakub Boehme Anioł Ślązak Daniel Czepko, Wrocław 2001
3. Kolbuszewski, Stanisław. Anioł Ślązak. „Śląsk” 1948, nr 1-3, s. 1-7.
4. Kozieł, Andrzej. Angelus Silesius, Bernard Rosa i Michael Willman, czyli sztuka i mistyka na Śląsku w czasach baroku, Wrocław 2006
5. Lam, Andrzej. Mickiewicz jako tłumacz Anioła Ślązaka. „Przegląd Powszechny” 1999, nr 4, s. 46-61.
6. Lam, Andrzej. Tłumacz Anioła Ślązaka. „Śląsk” 1998, nr 12, s. 22-24.
7. Mańko – Matysiak, Anna. Angelus Silesius (1624-1677) – wrocławski poeta – mistyk. „Dolny Śląsk” 1997, nr 4, s. 167-176.
8. Midziański, Marek. Angelus Silesius – postać zapomniana. „Zbliżenia Polska – Niemcy” 2000, nr 2, s. 135-137.
9. „Przedziwna to rzecz jest człowiek…” Angelusa Silesiusa myśli o jedności świata ; wybór rozpraw i poezji / red. i słowo wstępne Cezary Lipiński, Wałbrzych 2005
10. Wierzbicka, Krystyna. „Sam pismem bądź” analiza struktury „Cherubowego wędrowca” Anioła Ślązaka. „Pamiętnik Literacki” 2004, z. 1, s. 39-64.

Katarzyna Zborowska