Słynny pedagog, pisarz i dramaturg

Christian Weise pochodził z rodziny humanistów. Ojciec, Elias Weise, pracował od roku 1639 w żytawskim gimnazjum, gdzie przez 40 lat wykonywał zawód nauczyciela. Matka Anna, z domu Profelt (ur. w 1614 r.), była córką czeskiego kaznodziei Georga Profelta. Rodzice Christiana byli czeskimi eskulantami ^[1].

Christian Weise od wczesnego dzieciństwa przejawiał chęć i zdolności do nauki, którą, dzięki ojcu, zaczął pobierać w bardzo młodym wieku. Żądne wiedzy dziecko szukało bardziej kontaktu ze starszymi niż chciało bawić się z rówieśnikami. Ojciec uczył go łaciny, greki oraz hebrajskiego. Ze względu na słaby wzrok Christian przebywał na kuracji w słynnym wówczas Hornhausen.

Od lipca 1659 roku na życzenie ojca rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Lipsku, które jednak przerwał nigdy nie został kaznodzieją. W 1663 roku w Lipsku uzyskał tytuł magistra filozofii, ale nie udało mu się podjąć pracy na uniwersytecie. Zaczął dawać prywatne lekcje z retoryki, polityki, historii i poezji. Jako że jego kariera akademicka nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, w roku 1668 przyjął stanowisko sekretarza u ministra księcia Augusta von SachsenWeimar, Simona Phillipa von LeiningenWesterburg w Halle.

W roku 1670 Weise został ochmistrzem u barona Adolpha von Asseburga. W tym samym roku 9 sierpnia otrzymał nominację profesorską do gimnazjum Augustuneum w Weißenfels. Prowadził zajęcia z polityki, retoryki i poezji. Tutaj spędził osiem lat, osiągając sukcesy zarówno jako nauczyciel, jak i pisarz. W październiku 1671 roku ożenił się z Reginą Arnold, córką pastora z Burgwerben. Z tego związku przyszło na świat trzech synów, z których tylko najmłodszy osiągnął wiek dorosły († 1709). Matka zmarła po urodzeniu ostatniego syna.

Po 18 latach spędzonych poza swoim rodzinnym miastem, Weise przyjął propozycję kierowania żytawskim gimnazjum. Pierwszym zadaniem służbowym nowego rektora Christiana Weise było przeniesienie swego ojca Eliasa w stan spoczynku. Po raz pierwszy w Zittau godnie podziękowano za służbę nauczycielowi, który dostał nawet niewielką emeryturę, co wcześniej się nie zdarzyło. Niestety Elias Weise nie cieszył się długo zasłużonym odpoczynkiem zmarł 13 kwietnia 1679 roku w wieku siedemdziesięciu lat. Pozostawił po sobie trzech synów i trzy córki.

Piastując urząd rektora gimnazjum, Christian Weise był również kierownikiem żytawskiej biblioteki rady miejskiej. W ciągu następnych trzech dekad znacznie i systematycznie ją rozwinął.

28 lutego 1680 roku z okazji 100-letniej rocznicy powstania gimnazjum w Zittau wygłosił uroczyste przemówienie pod tytułem „De Ortu Et Progressu Scholarum, Per Lusatiam Superiorem, Oratio Secularis : Dicta In Iubilaeo Gymnasii Zittaviensis.“

Christian Weise był pasjonatem teatru. Angażował się w rozwój szkolnej sceny. Napisał ponad 50 sztuk teatralnych, które były wystawiane przez jego uczniów, począwszy od pierwszych lat objęcia kierownictwa placówki (z przerwą w latach 1689-1701). Jego podopieczni ćwiczyli wymowę i umiejętność panowania nad sobą podczas występów przed zgromadzoną publicznością. Raz do roku, młodzi aktorzy prezentowali się przez trzy kolejne dni, w trzech utworach, których tematyka była wstępnie określona: pierwszy dotyczył zagadnień duchowości i biblii, kolejny aspektów polityczno-historycznych, a na koniec pokazywana była komedia. Przedstawiane sztuki teatralne miały również na celu swobodne wpajanie uczniom wiedzy społecznej. Teatralna tradycja przyniosła Weisemu i prowadzonej przez niego szkole znakomitą opinię. Wiele z ponad 50 sztuk Weisego zostało opublikowanych jeszcze za jego życia. Niektóre teksty niestety zaginęły, liczne zachowały się w postaci rękopisów w naukowych i archiwalnych zasobach Biblioteki im. Christiana Weise w Zittau. Jako poeta i autor żytawskich komedii szkolnych Weise jest stale obecny w niemieckiej literaturze i nauce teatralnej.

W roku 1679 Weise ożenił się po raz drugi. Jego wybranką była Anną Regina z domu Nesen, pochodząca z jednej z najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin w Zittau. Para doczekała się syna i córki, która jednak zmarła krótko po narodzinach. Rodzina prowadziła proste i skromne życie.

Christian Weise rzadko opuszczał Zittau. Odnotowana została jego podróż do Pragi do jednego ze swoich korespondentów historyka, jezuity prof. Balbinusa. W roku 1683 był na Śląsku.

Weise kierował powierzoną mu placówką przez prawie 30 lat, gdzie przygotowywał kolejne pokolenia młodych ludzi do ich przyszłego życia zawodowego. Ściągnął do gimnazjum w Zittau wielu uczniów, w tym również pochodzenia szlacheckiego, czym przyczynił się do wzrostu renomy szkoły. Jako rektor propagował wprowadzenie niemieckiego jako języka zajęć szkolnych. Sam władał płynnie i pewnie łaciną i językiem niemieckim. Dzięki ciągłemu prowadzeniu badań, lekturze i ćwiczeniom zdobył obszerną wiedzę. Cieszył się poważaniem wśród kadry profesorskiej w kraju, ceniony był jako błyskotliwy filolog, rozsądny filozof, pobożny i obeznany z biblią teolog, doświadczony historyk, elokwentny mówca i poeta.

Trzydziestoletni okres działalności Christiana Weise w Zittau był jednocześnie okresem świetności żytawskiego gimnazjum, biblioteki rady miejskiej oraz niemieckiej komedii szkolnej. Dzięki niemu miasto handlowe Zittau stało się znane również poza granicami kraju. W roku 1708 Weise złożył urząd rektora z powodu zaawansowanego wieku. Na godnego i pracowitego następcę wybrał swojego byłego ucznia i powiernika M. Gottfrieda Hofmanna, który wcześniej był rektorem w Lauban /Lubań/.

Christian Weise zmarł 21 października 1708 roku w wieku 66 lat w Zittau. Został pochowany ze wszystkimi zaszczytami w żytawskim kościele św. Jana. Prawie 50 lat później kule austriackie obróciły kościół i całe miasto w gruzy. Na szczęście zachowała się biblioteka rady miasta oraz spuścizna Christiana Weise.

Przypisy:

^[1]osoba będąca na wygnaniu; określenie stosowane najczęściej wobec protestanckich uchodźców z Czech, którzy szukali schronienia przed prześladowaniami religijnymi po śląskiej stronie Karkonoszy, na Łużycach i Saksonii – przyp. red.

Najważniejsze dzieła Christiana Weise:

1. Die drey ärgsten Ertz-Narren Jn der gantzen Welt/ Auß vielen Närrischen Begebenheiten hervorgesucht/ und Allen Interessenten zu besserem Nachsinnen übergeben/ durch Catharinum Civilem. s. n., s. l. 1673.
2. Die drey Haupt-Verderber in Teutschland, 1673.
3. Der Kluge Hoffmeister. Frankfurt i Leipzig /Lipsk/: Ritzsch, 1677.
4. Die Geneigten Liebhaber / Derer Zittauischen Schauspiele. Zittau /Żytawa/, 1679.
5. Bäurischer Machiavellus in einem Lustspiele. Leipzig /Lipsk/, 1681.
6. Der gestürzte Markgraf von Ancre. Ein Trauer-Spiel. Leipzig /Lipsk/, 1681.
7. Christian Weisens Reiffe Gedancken: Das ist: Allerhand Ehren-Lust-Trauer- und Lehr-Gedichte. Tom 1, Leipzig /Lipsk/, 1683.
8. Anhang eines neuen Lustspieles von Einen zweyfachen Poeten-Zunfft. Leipzig /Lipsk/, 1683.
9. Zittauisches Theatrum. Zittau /Żytawa/ 1683.
10. Neue Jugend-Lust, das ist drey Schauspiele: I. Vom verfolgten David; II. Von der Sicil. Ar-genis; III. Von der verkehrten Welt. Frankfurt i Leipzig /Lipsk/: 1684.
11. Der Früling schaffet Lust/ der Sommer warme Glut/ Der Herbst beliebte Frucht/ der Win-ter liegt und ruht. Zittau /Żytawa/: Hartmann, 1684.
12. Teutsche Staats-Geographie. Frankfurt i Leipzig /Lipsk/: Weidmannn, 1687.
13. Der Tochter- Mord, welchen Jephta unter dem Vorwande eines Opfers begangen hat. Dresden /Drezno/, 1690.
14. Lust und Nutz der spielenden Jugend. Dresden /Drezno/ i Leipzig /Lipsk/: Mieth, 1690.
15. Politische Fragen. Dresden /Drezno/: Mieth, 1691.
16. Die Zittauischen Rosen/ Welche Bey dem Helden-Grabe Des Glorwürdigsten Chur-Fürstens zu Sachsen Herrn Hrn. Johann Georgens des Dritten/ durch etliche Lob- und Wunsch-Reden im hiesigen Gymnasio Zu demüthigsten Nachruhm. Zittau /Żytawa/: Hartmann, 1691.
17. Curiöse Gedancken von deutschen Versen, welcher gestalt ein Studierender in dem ga-lantesten Theile der Beredsamkeit was anständiges und practicables finden soll, damit er gute Verse vor sich erkennen, selbige leicht und geschickt nachmachen, endlich eine klu-ge Masse darinn halten kan. Leipzig /Lipsk/: Gleditsch, 1693.
18. Neu-vermehrte Teutsche Staats-Geographie: Worinnen Aller in Europa sich befindenden Potentaten und Republiqven, Königreiche, Hertzog- und Fürstenthümer, Landschafften, Provintzen, samt dero zugehörigen Städten, Schlössern, Festungen, Fortressen, Pässen, Häfen, bißherigen Staats- und andern... Frankfurt i Leipzig /Lipsk/: Groschuff, 1693.
19. Comödien Probe, von wenig Personen in einer ernsthaften Action vom Esau und Jacob. Leipzig /Lipsk/: Gerdesius, 1696.
20. Politischer Redner. Leipzig /Lipsk/, 1696.
21. Christian Weisens vertraute Gespräche: Wie Der geliebten Jugend Im Informations-Wercke Mit allerhand Oratorischen Handgriffen Möchte gedienet und gerathen seyn, Leipzig, 1697.
22. Der politischen Jugend erbaulicher Zeit-Vertreib. Leipzig /Lipsk/, 1699.
23. Die unterschiedenen Lust/ Das ist: Der vierfache Wechsel Der Menschlichen Vergnü-gung. Zittau /Żytawa/: Hartmann, [ca. 1700].
24. Überflüßige Gedancken der grünenden Jugend. Leipzig /Lipsk/: Fritsch, 1701.
25. Curieuser Körbelmacher. Wie solcher auff dem Zittauischen Theatro praesentiret worden. Görlitz: Rohrlach, 1705.
26. Ungleich und gleich gepaarte Liebes-Alliance. Görlitz /Zgorzelec/, 1708.
27. Christian Weisens Politische Fragen. Dresden /Drezno/: Mieth, 1708.
28. Die drey ärgsten Ertz-Narren in der gantzen Welt. Augsburg, 1710.
29. Die Drey Klügsten Leute in der gantzen Welt. Augsburg: Kühtz, 1710.
30. Baurischer Machiavellus. Dresdem /Drezno/ i Leipzig /Lipsk/: 1714.

Bibliografia:

1. Johann Heinrich Zedlers Universal-Lexicon, Bd. 53 s. 1057–1072.
2. Allgemeine Deutsche Biographie, 41. Bd. s. 523–533, Verlag Duncker&Humblot, 1896 [?]
3. Klaus Günzel, Christian Weise 1642–1708, Christian-Weise-Bibliothek Zittau, 1983.

Materiał ilustracyjny:

• Zdjęcie główne: Christian Weise.

1. Portret Christiana Weise. Dr. Elisabeth Zimmermann, “Schwenkfelder und Pietisten in Greiffenberg und Umgegend”, Verlag C.A. Starke Görlitz, 1939.
2. Christian Weise, Politischer Redner; zbiory cyfrowe Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze.
3. Mowa pogrzebowa ku czci Christiana Weise, wygłoszona przez M. Adama Erdmanna Miro, konrektora Gimnazjum w Zittau, wydrukowana przez Joh. Jacoba Schöpsena, Zittau 1713; zbiory cyfrowe Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze.
4. Mowa pogrzebowa wygłoszona 23 kwietnia 1680 roku ku czci syna Christiana Weise, Christiana Gottfrieda, wydrukowana przez Michaela Hartmanna w Zittau, (1680); zbiory cyfrowe Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze.

Autor - Ullrich Junker