Matematyk, astrolog i astronom, kartograf, kronikarz i burmistrz Görlitz

Pietas ad omnium utilis ^[1]

Dzieciństwo i młodość

Bartholomäus Scultetus a właściwie Barthel Schultz (Scholz) urodził się 14.5.1540 r. w Görlitz w Kruczym Folwarku (obecnie DPS Jutrzenka w Zgorzelcu). Z czasem nazwano go Dworem Scultetusa. Na skwerze przed zabudowaniami (skrzyżowanie ulic Przechodniej, Scultetusa i Żeromskiego) w 1913 r. ustawiono pamiątkowy kamień.

Scultetus pochodził z rodziny chłopskiej. O jego przodkach wiadomo niewiele. Pradziadek Nicolaus Schulze był chłopem w Łagowie k. Zgorzelca. Dziadek Michael Schulz od 1500 r. zarządzał gospodarstwem na Rabenbergu (Krucza Góra). Po nim przejął je ojciec Bartholomäusa, Martin Scholz (Schulz) żyjący w latach 1467-1558 ^[2]. Matka przyszłego burmistrza, Ursula Eichler, pochodziła z rodziny chłopskiej z Ujazdu (cz. Zgorzelca), zmarła w 1564 r.

Bartholomäus miał dwóch braci: Zachariasa (1530-1560) oraz Abrahama (*1537). Starszy był twórcą istniejącego do dziś zegara słonecznego na budynku apteki miejskiej (Rathsapotheke) na Dolnym Rynku w Görlitz.

Jak sam pisze w dziele Gnomonice de solariis (1572), od wczesnej młodości największą przyjemność sprawiała mu matematyka. Jej podstaw oraz astronomii uczył go Zacharias, przedwcześnie zmarły poliglota, który tłumaczył mu też dzieła Oronteusa Finaeusa ^[3]. Naukę rozpoczął w szkole łacińskiej w Görlitz ^[4]. Wtedy zaczął używać zlatynizowanej formy imienia i nazwiska: Bartholomaeus Scultetus, co było częste u wykształconych ludzi epoki.

W 1559 r. udał się do Lipska, gdzie zamierzał uczyć się u Johannesa Hommela ^[5]. Ten, po zapoznaniu się z jego dotychczasowymi pracami, przyjął go nawet na domownika. Młody student pomagał mu w obserwacjach, obliczeniach i budowie instrumentów astronomicznych. Po śmierci mentora Scultetus przejął schedę po nim i kontynuował prace. Dwa lata studiował w Wittenberdze, gdzie w 1564 r. uzyskał tytuł magistra, po czym wrócił do Lipska ^[6]. Tu wykładał matematykę, ale nie dostał profesury ze względu na młody wiek. Jego uczniem był m.in. Tycho Brahe ^[7], z którym połączyła go przyjaźń na wiele lat.

Rodzina

W 1567 r. Scultetus powrócił do Görlitz. W 1570 r. w wieku 30 lat ożenił się ze starszą o 14 lat wdową Agnes Thiel (1526-72), córką księgarza Thomasa Winklera. Dzięki ożenkowi wszedł w posiadanie domu przy dzisiejszej ul. Peterstr. 4, gdzie mieszkał do śmierci. Dziś jest w nim m.in. kawiarnia Cafehaus Lucullus. Wiekiem żony a także rychłym jej zgonem należy zapewne tłumaczyć brak potomstwa. Wkrótce (26.1.1573 r.) Scultetus ożenił się powtórnie z młodziutką Helene (1548-1623), córką Johanna Röbera. Z małżeństwa tego narodziło się 6 dzieci: 3 synów piszących się Scholz ^[8] oraz 3 córki ^[9].

Początki działalności i kontakty

Po powrocie do rodzinnego miasta Scultetus zajął się m.in. opracowaniem mapy Marchii Miśnieńskiej. W 1570 r. rozpoczął pracę jako pomocnik rektora oraz nauczyciel arytmetyki i geometrii sferycznej w Gymnasium Augustum. Kontynuował ją do 1584 r. jednocześnie prowadził obserwacje astronomiczne, korespondował i pełnił inne obowiązki. Ze względu na wiedzę i piastowane stanowiska krąg osób, z którymi utrzymywał kontakty był rozległy. Prócz mieszkańców miasta i okolic należeli do niego uczeni, posłowie, książęta a nawet papież i cesarz. W 1577 r. rozmawiał z cesarzem Rudolfem II ^[10] i jego braćmi Matthiasem ^[11] i Maximilianem ^[12], którzy gościli w Görlitz. Znał ponoć papieża Grzegorza XIII. Przyjaźnił się i korespondował z Tycho Brahe i Johannesem Keplerem ^[13] goszczącym u niego w 1607 r. W 1585 r. dyskutował z Rabbim Loewem ^[14], który wygłosił w Görlitz wykład o żydowskim sposobie liczenia czasu. Korespondował także z Casparem Peucerem ^[15].

W 1583 lub 1584 r. do Görlitz przybył Antonius Possevinus ^[16] jezuita wysłany przez papieża Grzegorza XIII do Niemiec w sprawie reformy kalendarza. Polecił Scultetusowi zreformowany kalendarz wydany w Pradze. Odwiedził go także Christoph Clavius ^[17], od którego otrzymał dedykowany, jeden z 3, jakie trafiły do Niemiec egzemplarz jego dzieła Novi Calendarii Romani apologia (1588). Pozostałe 2 egzemplarze otrzymali cesarz i kanclerz Rzeszy.

Współcześnie ze Scultetusem żyli Jakob Böhme ^[18] i Caspar Schwenckfeldt ^[19], których przyjął do grona mieszczan görlitzkich.

Kartograf

Scultetus zajmował się praktycznym zastosowaniem matematyki dla sporządzania map. Na podstawie pomiarów i obserwacji w terenie, które opisał w notatkach, opracowywał mapy. W 1568 r. ukazała się w Görlitz mapa Marchii Miśnieńskiej i Łużyc opracowana dla elektora saskiego Augusta von Sachsen. Dzięki niej stał się znany i ceniony. Goszczące w Görlitz w 1577/78 r. poselstwo moskiewskie namawiało go do objęcia stanowiska mierniczego kraju i kartografa cara Iwana Groźnego. W latach 80. XVI w. prowadził obserwacje i pomiary w terenie Górnych Łużyc. Ich efektem była znakomita mapa tego kraju wydana w 1593 r. na zlecenie stanów górnołużyckich. Przez 200 lat nie dorównała jej żadna inna. Istotnym elementem mapy jest zaznaczenie granicy obszaru zamieszkałego przez ludność serbołużycką. Szczególnie dokładnie przedstawiona została Puszcza Zgorzelecko-Osiecznicka – kompleks leśny zarządzany w imieniu miasta przez Scultetusa. Jeszcze w 1595 r. bezskutecznie namawiano go do sporządzenia planu Moskwy.

Astronom, astrolog i reformator kalendarza

Astronomią i astrologią parał się Scultetus przez całe życie. Po powrocie ze studiów w 1567 r. umieścił na pd. przyporze kościoła św. Piotra zegar słoneczny. W tym samym roku obserwował i opisał zaćmienie słońca. Na podstawie daty i godziny urodzin stawiał horoskopy. W 1577 r. obserwował kometę. Jej opis wysłał do Tycho Brahe. Ten poddał pracę swego nauczyciela dogłębnej krytyce, co skierowało aktywność Scultetusa ku sposobom liczenia czasu.

Scultetus przez wiele lat publikował kalendarze. W 1571 r. wydał wskazówki do sposobu obliczania dat świąt ruchomych. W 1585 r. skonstruował urządzenie z obracających się płytek papierowych, które umożliwiało porównanie różnych kalendarzy. Ze szczególnym zaangażowaniem oddał się reformie kalendarza ^[20]. Papież Grzegorz XIII kazał „przeskoczyć” z 4.10. na 15.10.1582 r. W październiku 1582 r. Scultetus otrzymał 2 egz. nowego kalendarza. Rok później napisał dzieło o historii kalendarza rzymskiego dedykowane cesarzowi. Kalendarz Scultetusa na rok 1584 posiadał już podwójną rachubę dni. Cesarz zarządził reformę kalendarza w swoich krajach i przejście z 6. na 17.1.1584 r. Protestanci byli niechętni reformie. W 1589 r. w Budziszynie, Żytawie i Lubiju ogłoszono z ambon cesarski rozkaz, aby stosować kalendarz gregoriański. Görlitz uczyniło to jako pierwsze na Górnych Łużycach.

Ponadto Scultetus był autorem licznych prac dotyczących sposobu liczenia czasu w chrześcijaństwie i judaizmie. Przez wiele lat publikował kalendarze i przepowiednie astrologiczne (Prognosticon) na kolejne lata.

Paracelsysta i kronikarz

Jego zainteresowania nie kończyły się na matematyce i astronomii. Zajmował się także krzewieniem idei słynnego medyka Paracelsusa. Zbierał i kopiował jego dzieła, m.in. w 1575 r. wydał w Bazylei „Vom vrsprung der Pestilenz” (O pochodzeniu dżumy) wraz z dodatkami. W 1578 r. napisał rodzaj podręcznika „Tabula physica, astronomica [et] medica de pestilitate” (wyd. w 1586 r.). Dużą część spuścizny Scultetusa stanowią notatki dotyczące historii rodzinnego miasta. Prócz kronik i dokładnych dzienników sporządził rejestr przywilejów, jakie Görlitz otrzymało do 1547 r., przepisywał księgi miejskie, m.in. tajny dziennik burmistrza Frauenburga (+1495), listę rajców, księgę zmarłych klasztoru franciszkańskiego, księgi warzelnicze, notatki o przedsięwzięciach militarnych miasta. Jego liczne zapiski stanowią cenne źródła do historii Górnych Łużyc. Dopełnieniem tej wszechstronności było pisanie wierszy łacińskich oraz muzykowanie.

Urzędnik miejski

Karierę urzędnika miejskiego rozpoczął Scultetus w 1576 lub 1578 r., kiedy został rajcą (do 1586 r.). Wielokrotnie pełnił kilka ważnych funkcji jednocześnie. Pozwoliło mu to skutecznie zarządzać miastem. M.in. od 1588 r. zajmował się finansami a zarazem był ławnikiem, od 1589 r. sędzią miejskim, przez 12 lat zarządzał piwnicą z winem, 19 lat urbarzem solnym, 20 lat lasami miejskimi, 34 lata funduszami dobroczynnymi, 40 lat kościołami a 41 lat był poborcą podatku piwnego. Jako sędzia wydał ponoć 3900 wyroków. W 1592 r. został po raz pierwszy wybrany na burmistrza swego rodzinnego miasta. Wybór ten przyjmował jeszcze pięciokrotnie aż do śmierci.

Religia

Scultetus był pobożnym ale otwartym protestantem. Nie unikał kontaktów z przedstawicielami innych wyznań. Niektóre swe dzieła dedykował katolickim hierarchom np. legatowi papieskiemu czy arcybiskupowi praskiemu. Rabbiego Loewa określił jako „najznakomitszego i najbardziej uczonego Żyda w Rzeszy”. W 1570 r. był przesłuchiwany przez radę miejską w Görlitz razem z innymi członkami „Collegium medicorum sectae Paracelsi” z powodu „praktyk [medycznych] i religii”. W 1592 r. już jako burmistrz musiał się stawić w Budziszynie przed komisją tropiącą z ramienia cesarza kryptokalwinizm w Görlitz. Pod jego dachem gościło bowiem „Collegium Convivum” – rodzaj kręgu kulturalnego. Napisał też kilka prac o tematyce religijnej, z których był bardzo dumny, m.in. Diarium humanitatis Christi (1600).

Osobowość

Scultetus był wszechstronnym człowiekiem renesansu. Cechowała go niezwykła pracowitość i sumienność. R. Jecht, znakomity archiwista i historyk Görlitz napisał o nim w 1914 r.: W całej 700 letniej historii miasta nie było człowieka, który prześcignąłby go w zamiłowaniu, dokładności oraz pewności w spełnianiu składanych na jego barki obowiązków. Pisał o tym z pedantyczną dokładnością. Świadczą o tym archiwalia. Kiedy w 1585/86 r. w mieście grasowała dżuma, choć jej żniwem padło ponad 20% mieszkańców, nie wyjechał jak wielu, lecz dalej wykonywał swe obowiązki. Jako sędzia kierował się dewizą zapisaną w jego dzienniku sędziowskim: Nie sądź na podstawie pierwszego oskarżenia, posłuchaj, co mówi drugi, rozpoznaj sprawę najsprawiedliwiej, jak to możliwe, potem wydaj wyrok.

Śmierć, potomkowie

Scultetus zmarł w Görlitz w szczególnym dla astronoma dniu przesilenia letniego 21.6.1614 r. Do kościoła św. Mikołaja (Nikolaikirche), gdzie został pochowany pod chórem uczniowskim (Schülerchor) odprowadzało go ponad 900 osób (w owym czasie Görlitz liczyło ok. 10.000 mieszkańców). Kilkanaście lat później spoczęła tam jego żona. Nagrobek wybitnego burmistrza zniszczył pożar z 26.8.1642 r., nowy padł pastwą płomieni w 1717 r. i nie został odbudowany.

Wszystkie dzieci Bartholomäusa uzyskały w 1625 r. dziedziczne szlachectwo z predykatem „von Schollenstern”. Do kościoła św. Mikolaja przylega rodzinna kaplica. Ostatni znani potomkowie Scultetusa posiadali majątki w Dębince i Strzeszowicach w powiecie żarskim oraz w Oberneundorf, dziś w granicach Görlitz.

Choć pisana spuścizna Scultetusa ma jedynie walor historyczny i popadła już częściowo w zapomnienie, to pamięć o wybitnym synu miasta przetrwała w Görlitz. Imię Burmistrza noszą: ulica, szkoła (Scultetus Mittelschule), restauracja oraz małe obserwatorium astronomiczne (Scultetus-Sternwarte). Również w Zgorzelcu jest ulica Scultetusa.

Przypisy:

^[1]łac. sumienność we wszystkim – cytat z 1. listu św. Pawła do Tymoteusza (4,8) – życiowe motto B. Scultetusa, które umieścił w wielu swoich dziełach oraz w inskrypcji nagrobnej.

^[2]Graeve podaje, że zmarł on w 1550 r. w 90. roku życia.

^[3]Oronteus Finaeus (1494-1555) – francuski matematyk, astronom i kartograf.

^[4]Jecht podaje, że przedtem uczył się w szkole niemieckojęzycznej.

^[5]Johannes Hommel (1518-1562) – profesor matematyki, kartograf i teolog ewangelicki.

^[6]Graeve podaje, że uczęszczał na wykłady z prawa u Ambrosiusa Lobwassera.

^[7]Tycho Brahe (1546-1601) – wybitny astronom duński.

^[8]Emanuel ur. w 1580 r. - rajca miejski w Görlitz, Friedrich (+1642) i Nathanael (1589-1634).

^[9]Sabina - 1. voto Firle, 2. voto Helwig, Helena - 2. voto Keller (1577-1654) i Rosina Gösich (1595-1644).

^[10]Rudolf II Habsburg (1552-1612) – cesarz od 1575 r.

^[11]Maciej Habsburg (1557-1619) - cesarz od 1612 r.

^[12]Maksymilian III Habsburg (1558-1618) – wielki mistrz zakonu krzyżackiego od 1590 r.

^[13]Johann Keppler (1571- 1630) - sławny niemiecki astronom i matematyk cesarski, także filozof i teolog, ewangelicki, autor praw opisujących ruch planet.

^[14]Jehuda Löw ben Becalel (ok. 1520-1609) - wybitny filozof, mistyk, matematyk i kabalista praski, rodem z Poznania.

^[15]Caspar Peucer (1497-1560) – wybitny serbołużycki matematyk, astronom, medyk i ewangelicki reformator.

^[16]Antonio Possevino (1534-1611) – dyplomata papieski, przebywał z misjami m.in. w Szwecji, Polsce i w Wielkim Księstwie Moskiewskim, które dokładnie opisał.

^[17]Christoph Clavius (1537-1612) – jezuita, wybitny matematyk i astronom. Razem z kard. Guglielmo Sirleto na polecenie papieża Grzegorza XIII wprowadzał reformę kalendarza.

^[18]Jakob Böhme (1575-1624) – najwybitniejszy mistyk i filozof niemiecki przełomu XVI/XVII w.

^[19]Caspar Schwenckfeldt (1563-1609) – wybitny lekarz i przyrodnik rodem z Gryfowa Śl.

^[20]Konieczność reformy wynikała z narosłego przez wieki opóźnienia kalendarza względem rzeczywistego czasu obiegu Ziemi wokół słońca.

Wybór pism:

1. Prognosticon Novilunii Ecliptici, 1567.
2. Prognosticon novilunii ecliptici: Das ander theil von der Sonnen-Finsternuß, so im April des 1567. Jahrs ist gesehen worden. Görlitz, Fritsch, 1568, s. 136.
3. Bartolomaei Sculteti Gorl. Prognosticon auff die Lehr vnd vnterricht des Hochberümbten Astronomi Cl. Ptoloemaei Alexandrini, gestellet vber die Reuolution der Welt im Jahr Christi M.D.LXXI. Görlitz [1570]
4. Calendarium Ecclesiasticum & Horoscopvm Perpetvvm. Ein ewigwerender Calender. Görlitz 1571. Prognosticon meterorographicum perpetuum. Ein ewigwerend Prognosticon von aller Witterung in der Lufft und den Wercken der andern Element. Görlitz 1572.
5. Gnomonice de Solariis, sive doctrina practica tertiae partis astronomiae. Görlitz 1572.
6. Computus Ecclesiasticus, In Calendarium Perpetuum Omnium Huius Mundi Annorum Christi Directus Et Extructus. Görlitz 1574.
7. Misniae et Lusatiae Tabula. [mapa, 1575].
8. Calendarium Ecclesiasticum & horoscopvm perpetvvm. Ein ewigwerender Calender. [Görlitz 1577].
9. Des grossen vnd wunderbaren Cometen, so nach der Menschlichen Geburth Jhesu Christi, im 1577. Jahr von dem 10. tag Nouembris, durch den gantzen Decembrem, biß in den 13. Ianuarij, des folgenden Jahrs, gantzer 65. tag, vnter des Monden Sphär vber der Wolcken Region, gesehen worden. Görlitz 1578.
10. Tabula physica, astronomica [et] medica de pestilitate, Görlitz 1578.
11. Bartolomaei Sculteti Gorl. Prognosticon vber die Mvndanam Reuolutionem im Jahr Christi M.D.LXXX.
12. Introduktio brevis in Ratiocinium Orbiculare Calendarii Romani. 1585.
13. Gymnasma Dvplex Computi Ecclesiastici Romani. [Görlitz] 1585.
14. Bartolomaei Sculteti Philom. Gorl. Prognosticon Vber das Jahr nach Christi Geburth 1591. Görlitz.
15. Bartolomaei Sculteti Philom. Gorl. Prognosticon Vber das jahr nach Christi Geburth 1595. Görlitz b.r.
16. Lusatia Superior [mapa, 1593].
17. Diarivm Hvmanitatis Domini nostri Iesv Christi in terris. Franckfurt an der Oder 1600.
18. New vnd Alter Römischer Allmanach vnd Schreib Kalender auffs Jahr Chri: M.DC.V. Prag.

Nieopublilowane manuskrypty, m.in.:

1. Ephemeris annorum mundarum solaris medii et civilium apud diversas gentes omni tempore usitatorum, 1575.
2. Peregrinatorum mearum in Lusatia superiore notationes geodeticae et chronicae, 1582-85.
3. Diarium apostolicum, 1600.
4. oraz rejestr poboru podatku piwnego 1572-1614, wypisy z dziennika sądowego (1588-92), kronika Görlitz, rachunki i in.

Literatura:

1. Bena, Waldemar. Polskie Górne Łużyce. Przyroda-historia-zabytki. Zgorzelec: Wydawnictwo F.H. Agat, wydanie II., 2005, s. 554-7. ISBN 83-918198-3-3.
2. Bahlcke, Joachim. Scultetus. [in:] Stolberg-Wernigerode, Otto zu. Neue deutsche Biographie. 2010, t. 24, s. 99-100.
3. Gräve, Heinrich Gottlob. M. Bartholomäus Scultetus, Bürgermeister zu Görlitz. Neues Lausitzisches Magazin, Bd. 3, Görlitz 1824, s. 455-505.
4. Jecht, Richard. Bartholomäus Scultetus. Ein Gedenkblatt zu seinem 300jährigen Tode. Görlitzer Nachrichten. 1914, Nr. 143.
5. Jecht, Richard. Geschichte der Stadt Görlitz. T. 1, cz. 2. Topographie der Stadt Görlitz. Görlitz 1927-34. s. 325-832.
6. Scultetus, Bartholomaeus. Gnomonice de Solariis, sive doctrina practica tertiae partis astronomiae. Görlitz 1572.
7. Strein, Jürgen, Telle, Joachim, Deutsche Pseudoparacelsica über die Pest. Ein „Begriff“ zur Pestdiagnose (1533) und die „Tabula de pestilitate“ von Bartholomäus Scultetus (1578). in: Groß, Dominik, Reininger, Monika (red.), Medizin in Geschichte, Philologie und Ethnologie. Festschrift für Gundolf Keil. Verlag Königshausen & Neumann GmbH, Würzburg 2003, s. 349-370.

Materiał ilustracyjny:

• Zdjęcie główne: Portret B. Scultetusa w wieku 32 lat.

1. Portret B. Scultetusa w wieku 32 lat zamieszczony w jego dziele Gnomonice de Solariis… z 1572 r. http://dx.doi.org/10.3931/e-rara-2972
2. Dom Pomocy Społecznej „Jutrzenka” znajdujący się w zabudowaniach dawnego folwarku Rabenhof, miejscu urodzenia B. Scultetusa. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
3. Kamień pamiątkowy z 1913 r. znajdujący się na skwerku przed u zbiegu ulic Scultetusa, Ogrodowej, Przechodniej i Żeromskiego w Zgorzelcu, w pobliżu miejsca, gdzie stał rodzinny dom B. Scultetusa. Fot. AP.
4. Dom B. Scultetusa przy Peterstr. 4 w Görlitz. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
5. Renesansowe patio w domu B. Scultetusa przy Peterstr. 4 w Görlitz. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
6. Tablica pamiątkowa w hallu domu B. Scultetusa przy Peterstr. 4 w Görlitz. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
7. Wykusz w murach miejskich przy kościele św. Piotra w Görlitz zwany „Scultetus Sternwarte”, skąd B. Scultetus miał prowadzić obserwacje astronomiczne. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP. Kościół św. Mikołaja (Nikolaikirche) w Görlitz – miejsce pochówku B. Scultetusa i jego drugiej żony Heleny. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
8. Kościół św. Mikołaja (Nikolaikirche) w Görlitz – miejsce pochówku B. Scultetusa i jego drugiej żony Heleny. Stan obecny (2014 r.). Fot. AP.
9. Strona tytułowa dzieła B. Scultetusa „Diarivm Hvmanitatis Domini Nostri Iesv Christi in Terris. Wydanie z 1600 r. Egzemplarz przechowywany w Bibliotece Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
10. Horoskop na rok 1595 B. Scultetusa. Egzemplarz przechowywany w Bibliotece Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
11. Własnoręczne zapiski tabelaryczne B. Scultetusa dotyczące przeliczeń dat między kalendarzami gregoriańskim i juliańskim pochodzące z roku 1585. Biblioteka Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
12. Strona tytułowa „Calendarium Ecclesiasticum & Horoscopvm Perpetvvm” [Kalendarz kościelny i wieczny horoskop] B. Scultetusa wydany w Görlitz w 1577 r. Biblioteka Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
13. Strona tytułowa „Novi Calendarii Romani Apologia” C. Claviusa z r. 1588. Egzemplarz ofiarowany przez autora B. Scultetusowi. Widoczne są liczne, odręczne notatki sporządzone przez B. Scultetusa. Biblioteka Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
14. Własnoręczne notatki B. Scultetusa na stronicach dzieła C. Claviusa „Novi Calendarii Romani Apologia” z roku 1588. Biblioteka Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego (OLB) w Görlitz. Fot. AP.
15. Mapa Marchii Miśnieńskiej i Łużyc B. Scultetusa wydanie z ok. 1600 r. Wikipedia.
16. Mapa Górnych Łużyc wydana na podstawie mapy B. Scultetusa wydana przez W. i J. Bleau w r. 1645. Wikipedia.

Autor - Andrzej Paczos