Kupiec, bankier

Najwcześniejsi przodkowie rodziny Mentzel, których obecność jest możliwa do potwierdzenia, pochodzili z ok. 1500 roku i związani byli z Seiffershau (Kopaniec). Wielu z nich było zamożnymi kupcami, tak jak ojciec Christiana, George Mentzel (1635-1715), który urodził się w Seiffershau. Z kolei jego ojciec, to Martin Mentzel (*ok. 1600 roku; †po roku 1659), żonaty z Evą (†po roku 1667). George przeniósł się do Hirschberga, gdzie pozostała o nim wzmianka, jako o przewodniczącym Jeleniogórskiego Bractwa Obywateli. Zmarł w sędziwym wieku prawie 80 lat^[1]. Matka Christiana, Magdalena (1637-1708) była córką zasiedziałego i poważanego jeleniogórskiego kowala i płatnerza, Georga Wentzla (1602-1670)^[2].

Christian Mentzel urodził się 9 września 1667 roku w Hirschbergu. Otrzymał dobre wykształcenie, na początku od tzw. Informatorów (prywatnych nauczycieli)^[3]. Później uczęszczał przez trzy lata do szkoły ewangelickiej w Niederwiesa (Wieża), oddalonej o ok. 27 km od Hirschberga. Niederwiesa, położona bezpośrednio naprzeciw śląskiego Greiffenberg (Gryfów Śląski), zaraz za rzeką graniczną Kwisą, znajdowała się na terenie elektoratu Saksońskiego. Wielu ewangelickich mieszkańców Śląska wysyłało swoich synów do szkoły do Niederwiesa, ze względu na presję kontrreformacji na ziemiach dziedzicznych monarchii Habsburgów^[4].

W roku 1682, czyli w wieku 15 lat Christian rozpoczął praktyki kupieckie w jednym z poważanych wrocławskich domów handlowych, które doskonalił w jeleniogórskim domu kupieckim swego ojca^[5]. Ten etap życia zwieńczyły długie podróże handlowe do Holandii, Anglii, Hiszpanii, Portugalii, których zamierzeniem było poznanie nowoczesnych metod sprzedaży, stosowanych w ówczesnej Europie Zachodniej, a także nawiązanie osobistej sieci kontaktów z przyszłymi kontrahentami.

Po powrocie Christian Mentzel rozpoczął w roku 1692 w Hirschbergu własną działalność i wstąpił do cechu kupców. Handlował głównie wysokogatunkowym płótnem lnianym i w krótkim czasie stał się jednym z najzamożniejszych obywateli miasta. W roku 1692 ożenił się z Anną Ursulą z domu Gerstmann (1671-1726), która pochodziła z jednej z najznamienitszych rodzin kupieckich. W latach 1693-1712 para doczekała się czterech synów i pięciu córek, z których jedynie dwoje osiągnęło wiek pozwalający na zawarcie małżeństwa. Christian Benjamin (1694-1761) i Anna Mariana (1699-1775), która w roku 1719 poślubiła kupca Johanna Martina Gottfrieda (1685-1737). W roku 1709 Christian Mentzel został przyjęty do rady starszych cechu kupców. W latach 1713 i 1722 był jej przewodniczącym^[6].

Christian zakupywał budynki, działki, bielarnie, łąki, pola i ogrody na terenie miasta i okolic. On sam zamieszkał w domu przy ulicy am Ring 27 (Rynek 27), nabytym w roku 1694 za kwotę 5.000 reichstalarów, późniejszej gospodzie Zum Golden Schwert (Pod złotym mieczem)^[7]. Od roku 1727 do 1731 przez krótki okres życia towarzyszyła mu druga żona, Agnetha Elisabeth (1699-1731), z domu Grabs, wdowa po pisarzu kasowym u Schaffgotschów, Carlu Ferdinandzie Bielerze. Ślub odbył się w roku 1727, gdy Mentzel miał już ponad 60 lat. Mieli wspólnie troje dzieci, z których jedynie Agnetha (1731-1783) przeżyła wiek dziecięcy. Poślubiła kupca Carla Samuela Hielschera (1721-1795)^[8].

Od roku 1732 do jego śmierci w roku 1748 trzecią i ostatnią żoną Christiana Mentzla była Christiane Elisabeth z domu Legner (1702-1756), wdowa po pastorze Johannie Sturmie. Małżeństwo doczekało się pięciorga kolejnych dzieci, z których troje osiągnęło wiek dorosły, a mianowicie Anna Elisabeth (1735-1797), która poślubiła w roku 1754 Johanna Gottlieba Jägera (1728-1805) – Christiane Theodora (1737-1794), która w roku 1754 poślubiła Wolfganga Friedricha Thomanna (1717-1771) – oraz Christian Gottfried (1739-1807). Gdy urodził się ostatni syn Christian Friedrich (1741-1751), Christian Mentzel miał prawie 74 lata^[9].

Według zachowanych rozliczeń podatkowych Christian Mentzel stał się jeszcze przed wojnami śląskimi najbogatszym kupcem w Hirschbergu. Jego majątek był prawie trzykrotnie większy od majątku następnego pod względem zamożności kupca - Daniela von Buchsa. W roku 1748 łączne aktywa Christiana Mentzla szacowane były na 317.727 reichstalarów. To odpowiadało około siedmiokrotnej wartości majątku w Lomnitz (Łomnica) wraz z całym wyposażeniem i podatkami^[10].

Christian Mentzel był przez całe swoje życie bardzo hojny w stosunku do swoich współwyznawców^[11]. W związku z uzyskaną w roku 1709 zgodą na budowę świątyni, został wybrany do pierwszego Kolegium Kościelnego Kościoła Łaski, w którym pełnił funkcję przewodniczącego^[12]. Mentzel ofiarowywał olbrzymie kwoty na budowę i wyposażenie Kościoła Łaski. W poczuciu głębokiego szacunku obdarzono go tytułem wielkiego patrona kościoła czy też wielkiego dobroczyńcy. Na budowę organów w Kościele Łaski w latach 1725-1729 Mentzel przeznaczył kwotę w wysokości 30.000 reichstalarów. Jego szczodrobliwość i zaangażowanie wywoływały jednak nie tylko wdzięczność, lecz także głosy krytyczne. Ogromny sprzeciw wzbudzały jego plany połączenia nowych organów z ołtarzem, postrzegane przez pastorów, zwierzchnictwo kościoła oraz część gminy jako zbyt chełpliwe. Emocje sięgnęły zenitu - doszło nawet do przypinania paszkwili na drzwiach mieszkania Mentzla. Ostatecznie przeforsował swój zamysł i 22 czerwca 1729 roku przekazał gminie organy, które do dzisiaj wspaniale się sprawują^[13]. W roku 1733 ufundował nowy, trochę mniejszy ołtarz, pasujący do organów^[14]. Mentzel wspierał za pomocą dotacji i rozporządzeń testamentowych również pastorów i organistów Kościoła Łaski, nauczycieli założonego w roku 1709 gimnazjum ewangelickiego oraz szkoły dla dziewcząt, jak również biedotę miejską^[15]. Przydzielał stypendia studentom uniwersytetu w Lipsku. Mimo olbrzymiego bogactwa zamożny kupiec żył stosunkowo skromnie. W swoim domu jadał wraz z rodziną używając łyżek cynowych oraz glinianych naczyń^[16]. Potwierdzona została jedyna w jego życiu wycieczka rozrywkowa na Śnieżkę z roku 1711.

Mając na względzie wielki prestiż i majątek, który dorównywał śląskiej szlachcie ziemskiej, Christian Mentzel zdecydował się na zakup dworu ziemiańskiego. Jego wybór padł w roku 1738 na dobra rycerskie Lomnitz (Łomnica) oraz Oberberbisdorf i Niederberbisdorf (Dziwiszów). Zakup dóbr rycerskich był wówczas w zasadzie zarezerwowany tylko dla stanu szlacheckiego, jednak cesarz Karol VI przyznał mu w roku 1738 wyjątkowe zezwolenie na wejście w posiadanie majątku w Lomnitz (ad dies vitae). Będąc dumnym ze swojej przynależności do stanu mieszczańskiego, Mentzel odrzucił wcześniejszą ofertę cesarza podniesienia go do stanu szlacheckiego. Gminom ewangelickim w Berbisdorfie i Lomnitz udostępnił nieodpłatnie parcele i drewno budowlane, wspierając w ten sposób powstanie kościoła, plebanii i szkoły^[17].

Christian Mentzel przezornie zadbał o sprawy również po swojej śmierci. Już w roku 1726 zakończono budowę jego grobowca rodzinnego na terenie przykościelnym Kościoła Łaski. 23 lutego 1748 roku wielki kupiec i patron dostał ataku serca. Zmarł w niedzielę dwa dni później po nader długim i spełnionym życiu w wieku 80 lat. 1 marca 1748 roku został pochowany z wielkimi honorami. Olbrzymia dębowa trumna była niesiona z każdej strony przez dwóch członków rady starszych oraz sześciu członków cechu kupieckiego do Kościoła Łaski, gdzie została złożona przed ołtarzem i rozświetlona wysokimi gromnicami. W kazaniu pogrzebowym pastor docenił jego zasługi słowami, które po dziś dzień nie straciły nic na swojej aktualności: Jak długo będzie stał Kościół Łaski, tak długo nie zaginie wspomnienie o tym człowieku^[18].

Przypisy:

^[1]GERSTMAN (1909), s. 1; 2. dodatek do VB, nr 57.

^[2]patrz ZELLER, T. 3, s. 189; T. 11, S. 229; T. 12, s. 64, 66 i 132; GERSTMAN (1909), s. 251.

^[3]NAFE (1928); ZELLER, T. 10, s. 78; VB, kwiecień 1975, nr 93, 46. rocznik, tom 9, s. 65 I n.

^[4]MENTZEL (1748); FUCHS (1994); VB, kwiecień 1975, nr 93, 46. rocznik, tom 9, s. 65.

^[5]MENTZEL (1748); NAFE (1928).

^[6]GERSTMAN (1909), s. 251-276; VB, kwiecień 1975, nr 93, 46. rocznik, tom 9, s. 65.

^[7]VB, kwiecień 1979, nr 97, 49. rocznik, tom 9, s. 111.

^[8]ZELLER , T. 11, s. 251; GERSTMAN (1909), s. 251-276.

^[9]GERSTMAN (1909), s. 251-276.

^[10]VB, październik 1978, nr 98, 48. rocznik, tom 9, s. 102; GERSTMAN (1909), s. 28; NAFE (1928), s. 161 I n.

^[11]MENTZEL (1748), s. 31 I n.

^[12]ZELLER, T. 11, s. 192; T. 10,s. 38 I n. s. 172.

^[13]VB, kwiecień 1982, nr 99, 51. rocznik, tom 9, s. 129 I n.; GERSTMAN (1909), s. 19; ZELLER, T. 11, s. 172.

^[14]GERSTMAN (1909), s. 19.

^[15]NAFE (1928), s. 161 I n.

^[16]SILESIUS (1806) s. 309 I n.

^[17]GERSTMAN (1909), s. 50 I n.

^[18]MENTZEL (1748), s. 33.

Główne źródła:

• Archiwum Państwowe w Wrocławiu. Oddział w Jeleniej Górze (nr 83)
1. ZELLER = 83/3/2886-2897; Zeller David, Vermehrte Hirschbergische Merkwürdigkeiten … [1. do 12.] Theil. Hirschberg [1720-1738]. Faksymile online: (opr. Ivo Łaborewicz); transkrypcja online z Jeleniogórskiej Biblioteki Cyfrowej (opr. Ullrich Junker).
2. KAUFMANNS-SOZIETÄT = 83/102; Kaufmanns-Sozietät
• Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
1. MENTZEL (1748) = Sign. 367170: Leichenpredigt auf Christian Mentzel (†1748).

Literatura:

1. FUCHS (1994) = Fuchs, Konrad, „Mentzel, Christian“, w: Neue Deutsche Biographie 17 (1994), s. 96.
2. GERSTMANN (1909) = Gerstmann, Bruno Ewald Hugo, Beiträge zur Kulturgeschichte Schlesiens, 14. bis 20. Jahrhundert. Aus den Familiengeschichten der Mentzel- und der Gerstmann‘schen Nachkommenschaft [...] Leipzig (Lipsk) 1909.
3. NAFE (1928) = Nafe, Otto, Christian Mentzel. w: Schlesische Lebensbilder, hrsg. v. d. Historischen Kommission für Schlesien, Schlesier des 18. und 19. Jahrhunderts, tom 3, 1928, s. 161-166.
4. SILESIUS (1806) = Silesius, Gideon [Pseudonim], Fusreise durch die schlesische Schweiz w: Schlesische Provinzialblätter 44 (1806), s. 407-416.
5. VB = Verband der Sippen Gerstmann, Glafey, Hasenclever und Mentzel e. V. [wyd.], Verbandsblatt der Familien Glafey, Hasenclever, Mentzel und Gerstmann sowie deren Seitenverwandten. /Wydawnictwo rodzin Glafey, Hasenclever, Mentzel i Gerstmann oraz ich krewnych w linii bocznej/ 1. zeszyt (15. wrzesień 1910), 1. rocznik do 99. zeszyt (kwiecień 1982), 51. rocznik

Materiał ilustracyjny:

• Zdjęcie główne: Portret Christiana Mentzla (†1748). Bruno Ewald Hugo Gerstmann, Beiträge zur Kulturgeschichte Schlesiens, 14. bis 20. Jahrhundert. Aus den Familiengeschichten der Mentzel- und der Gerstmann‘schen Nachkommenschaft [...] Leipzig 1909, plansza VIII, rys. 1.

1. Gmerk Christiana Mentzla (†1748). Gerhard Schiller.
2. Pieczęć z gmerkiem Christiana Mentzla. Prywatne archiwum rodzin Glafey, Hasenclever, Mentzel i Gerstmann oraz ich krewnych w linii bocznej; pudło 01, teczka 02.
3. Pałac Łomnica, od 1738 do 1809 własność rodziny Mentzel. Gerhard Schiller.
4. Dawny dom z podcieniem rodziny Mentzel przy Hirschberger Ring w XIX w. GERSTMANN (1909), plansza 12.
5. Dawny dom rodziny Mentzel przy Placu Ratuszowym w Jeleniej Górze 2011. Gerhard Schiller.
6. Grób rodzinny na cmentarzu przykościelnym w Jeleniej Górze, którego budowę dla swojej rodziny Christian Mentzel (†1748) zakończył w roku 1726. Gerhard Schiller.

Autor - Gerhard Schiller