malarz

Urodziła się we Wrocławiu w zamożnej rodzinie kupieckiej; jej ojciec Adolf Staats był kupcem i rajcą miejskim. Wybudował on w 1856 roku, na dalekich wówczas południowych przedmieściach Wrocławia, willę z dużym ogrodem (na działce wielkości ok. 10.000 m²), przy później wytyczonej ulicy Powstańców Śląskich (Kaiser-Wilhelm Strasse 23). Miała cztery siostry. W domu tym Gertrud Staats mieszkała przez całe swoje życie.

W latach szkolnych uczyła się rysunku u Hermanna Bayera (1829-1893) i na prywatnych lekcjach u malarki Fahlbusch. Naukę malarstwa rozpoczęła w 1878 r. (?) pobierając prywatne lekcje u Adolfa Dresslera (1822-1881), następnie w latach 1879-1881 w prowadzonej przez niego Pracowni Mistrzowskiej Malarstwa Krajobrazowego (Meisteratelier fűr Landschaftsmalerei) działającej przy wrocławskim Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Kűnste). Z Dresslerem wyjeżdżała na studia plenerowe w Karkonosze, gdzie zatrzymywali się w Przesiece. W 1881 r. zadebiutowała na wystawach we Wrocławiu i Berlinie. Po śmierci Dresslera wyjechała w 1882 r. do Berlina, by kontynuować studia w Królewskiej Akademii Sztuki (Königlichen Kunstakademie). Pobierała prywatne lekcje u Hansa Frederika Gudego (1825-1903), w 1883 r., przez miesiąc pracowała pod kierunkiem Franza Skarbiny (1849-1910). W latach 1883-1884 studiowała we wrocławskiej Mistrzowskiej Pracowni Malarstwa Krajobrazowego u następcy Dresslera Carla Covena Schirma (1852-1928).

W 1890 roku ojciec Gertrud Staats wybudował dla niej duże atelier malarskie w ogrodzie rodzinnego domu. Atelier stało się centrum skupiającym artystów i intelektualistów.
Do 1913 r. wiele podróżowała malując krajobrazy Niemiec i Austrii. Od 1883 r. wielokrotnie była w Bawarii (Ramsau, Garmisch, Ammersee, Chiemsee) i Tyrolu. Utrzymywała kontakty ze szkołą pejzażową Neu-Dachau i jej założycielami Adolfem Hőlzelem (1853-1934) i Ludwikiem Dillem (1848-1940). Odbywała podróże studyjne nad Bałtyk (Rugia, Sambia, Pomorze), do Altmarku, Meklemburgii, Holsztynu, Spreewaldu, Turyngii.
Najchętniej i najwięcej malowała na Śląsku, zwłaszcza w Karkonoszach, gdzie w latach 1883–1889 bywała corocznie, najczęściej w Przesiece (ale również w Janowicach, Szklarskiej Porębie, Karpaczu). Karkonosze odwiedziła także w latach 1892, 1894, 1897, 1899, 1901, 1903, 1910-1912. Malowała również pejzaże z okolic Wrocławia (Szczytniki, Oborniki Śląskie, Skarszyn, Szczodre, Brzeg Dolny), Wałbrzycha i Gór Sowich (Książ, Zagórze Śląskie, Pieszyce) oraz okolice Kłodzka (Gorzanów).

Od 1902 r. należała do Stowarzyszenia Artystek Śląskich (Vereinigung Schlesischer Kűnstlerinnen), którego była współzałożycielką i pierwszą przewodniczącą (do 1906 r.). Było to stowarzyszenie zrzeszające samodzielne artystki, urodzone lub mieszkające na Śląsku, które wzięły udział w co najmniej trzech wielkich wystawach w Monachium, Dreźnie, Berlinie lub Wiedniu (szerzej patrz: Stadnicka – Brzezicka, K., Artystki Śląskie ok. 1880-1945, Toruń 2006, s. 46-77).

Od czasu I wojny światowej coraz mniej wyjeżdżała poza Wrocław, co spowodowane było pogarszającą się sytuacją materialną. Głównym motywem jej malarstwa stały się martwe natury i kwiaty, pejzaże malowała już niezwykle rzadko.

Początkowo malowała pod wpływem Dresslera pełne nastroju pejzaże, nawiązujące do romantycznego realizmu. Stopniowo widoczny jest wpływ nowych prądów impresjonizmu, secesji i ekspresjonizmu. Duży wpływ mieli na jej malarstwo założyciele szkoły Neu-Dachau: Adolf Hőlzel (1853-1934), z którym się spotkała w latach 1889, 1900 i 1908 oraz Ludwik Dill (1848-1940), z którym spotkała się 1900 r.

Wystawiała od 1881 roku, najwięcej w Berlinie (1881, 1883, 1884, 1886, 1887, 1888, 1889, 1890, 1891, 1892, 1893, 1894, 1895, 1896, 1897, 1898, 1899, 1906, 1908, 1912, 1939 - Śląska Wystawa Sztuki), we Wrocławiu (1884 galeria Lichtenberga, 1908, 1913, 1920, 1927, 1929, 1933 wystawa w 100-lecie urodzin Dresslera, 1937 Śląska Wystawa Sztuki) i Monachium (1888, 1889, 1890, 1891, 1892, 1893, 1894, 1895, 1896, 1899, 1908, 1937). Brała udział w wystawach w Dreźnie (1884), Wiedniu (1887, 1889, 1891, 1892, 1894), Hamburgu (1888), Bremie (1890), Gdańsku (1893), Bytomiu (1904, 1905). Jej obrazy były wystawiane również w Jeleniej Górze: w 1897 r. na wystawie pejzaży karkonoskich oraz w okresie 23.04. – 6.05. 1908 wystawie Stowarzyszenia Artystek Śląskich.

W lutym 1939 roku we Wrocławiu, już po śmierci artystki, odbyła się wystawa Śląskie malarstwo pejzażowe przed 30. laty (Schlesische Landschaftskunst vor 30 Jahren) zorganizowana dla upamiętnienia 80. rocznicy urodzin artystki w Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu na której wystawiono 47 obrazów, 54 szkice, (głównie oleje na płótnie) Gertrud Staats. Na wystawie pokazano również obrazy Eugena Burkerta (1866-1922) i Roberta Sliwinskiego (1840-1902), którzy byli również uczniami Adolfa Dresslera.

O spuściźnie po artystce oraz jej osobowości i życiu wiemy dzięki wspomnieniom Herthy Gerlinger-Brandes, jej ciotecznej wnuczce, która jest właścicielką około 25 obrazów ze spuścizny po Gertrud Staats oraz autorką wspomnień z ostatnich lat jej życia.
Gertrud Staats była niezwykle uzdolniona, dzięki silnej osobowości i uporowi podjęła prywatne studia artystyczne (ponieważ w tym okresie kobiety nie miały dostępu do większości uczelni wyższych). Koszty jej studiów i podróży artystycznych pokrywał ojciec. Niektóre podróże odbywała ze starszą siostrą Martą, podobnie jak Gertrud, do końca życia niezamężną.

Po I wojnie światowej, po śmierci ojca, w rodzinnym domu mieszkały trzy siostry: Marta, Gertrud i owdowiała w między czasie młodsza Eliza Goerlitz (babcia Herthy Gerlinger-Brandes). Inflacja ograniczyła możliwości finansowe kobiet, zmusiła artystkę do zaprzestania podróży artystycznych. Kobiety utrzymywały się z wynajmu dwóch mieszkań na parterze willi i dwóch atelier (w przybudówce od strony ogrodu znajdowały się 3 atelier, dwa duże na parterze i jedno w przyziemiu) oraz ze sprzedaży obrazów Gertrud Staats. Mieszkały w 4 pokojowym mieszkaniu na I piętrze rodzinnego domu. Siostry żyły w przyjaźni, dzieląc między siebie sprawiedliwie obowiązki.

Była średniego wzrostu, szczupła, ubierała się według mody obowiązującej w końcu XIX w. Najczęściej występowała w długiej, ciemnej fałdzistej spódnicy i żakiecie wciętym w pasie, białej bluzce z żabotem spiętym ozdobną broszą. Do końca życia zachowała energię i cierpliwość, ze spokojem znosiła wszelkie przeciwności losu (trudności materialne, chorobę).
Zmarła 21 czerwca 1938 we Wrocławiu na raka piersi.

Jej obrazy i rysunki znajdują się między innymi w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, we Wrocławiu, Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze. Muzeum Sprzętu Gospodarstwa Domowego w Ziębicach, zbiorach prywatnych.

Literatura:

1. Baer, Die Ausstellung von bildlichen Darstellungen aus dem Riesengebirge in Hirschberg, Der Wanderer im Riesegebirge, R.17 (1897), nr 7, s. 106-108.
2. Bartnik Krystyna, Malarze wrocławscy i Karkonosze. W: Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w. Jelenia Góra, Berlin 1999. ISBN 83907423-3-0, s. 175-176.
3. Brade Johanna, Kobiety z karkonoskich kręgów artystycznych (1900-1945) – marginesowy temat? (w): Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w., Jelenia Góra, Berlin 1999, ISBN 83907423-3-0, s. 205 – 207, 208, 209.
4. Gerlinger-Brandes Hertha, Erinnerungen an Gertrud Staats, (w): Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1938. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Kőnigswinter 1997. s. 9-12.
5. Hyss L., Zwischen Tradition und Moderne. Der künstlerische Werdegang von Gertrud Staats. (w): Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1938. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Kőnigswinter 1997. s. 3-8.
6. Leistner Gerhard, Karkonosze w niemieckim malarstwie oraz grafice od okresu późnego klasycyzmu po klasyczną nowoczesność, (w): Wspaniały krajobraz. Artyści i kolonie artystyczne w Karkonoszach w XX w., Jelenia Góra, Berlin 1999, ISBN 83907423-3-0, s. 59, 60.
7. Łukaszewicz Piotr, Zur Geschichte der Landschaftsmalerei in Schlesien im 19. Jahrhundert. W: Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1938. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Kőnigswinter 1997. s. 13-19.
8. Łukaszewicz Piotr, Kozak Anna, Obrazy natury. Adolf Dressler i pejzażyści śląscy drugiej połowy XIX w. Katalog wystawy, Wrocław 1997, ISBN 83-86766-75-1, s. 134-137.
9. Lossow H., Gertrud Staats als Malerin im Riesengebirge, Der Wanderer im Riesegebirge, R. 63 (1943), nr 1-2, s. 1-3.
10. Lossow H., Gertrud Staats. Der schlesische Beitrag zur deutschen Freilichtmalerei, Schlesien. Kunst, Wissenschaft, Volkskunde, R. 34 (1989), z. 3, s. 162-166.
11. Ratajczak Elżbieta, Kułakowska Katarzyna, Pejzaże karkonoskie 1 poł. XX w. Kolekcja Henryka Szymczaka, Kolekcjoner dolnośląski, Nr 1(4) 2004, s. 16, 17 (il.).
12. Scheyer E., Gertrud Staats und die Landschaftsmalerei in Schlesien, Schlesien. Kunst, Wissenschaft, Volkskunde, R. 25 (1980), z. 2, s. 108-112.
13. Stadnicka-Brzezicka Ksenia, Artystki śląskie ok. 1880-1945, Toruń 2006, ISBN 83-7441-377-8. ISBN 978-83-7441-377-0, s.78–99, 371-374.
14. Wichmann H., Georg Wichmann 1876-1944. Der Maler des Riesengebirges und sein Kreis, Würzburg 1996, s. 213.

Obrazy - Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze

1. Gertrud Staats, „Przesieka”, olej, płótno, rep. za: Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1838. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Königswinter. 1997. s. 31.
2. Gertrud Staats, „Widok na Karkonosze”, olej, płótno, rep. za: Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1838. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Königswinter. 1997. s. 54.
3. Gertrud Staats, „Grupa drzew z widokiem na Góry Izerskie”, olej, płótno, 1912 r. rep. za: Gertrud Staats 1859 – Breslau – 1838. Eine Malerin zwischen Tradition und Moderne. Katalog wystawy. Königswinter. 1997. s. 59.

Elżbieta Ratajczak