bardo gmina

Studium środowiska kulturowego gminy Bardo powstało na zlecenie i ze środków Wojewódzkiego Biura Planowania w Wałbrzychu. Jego celem jest określenie zasad i metod obowiązujących przy opracowania studium i planu zagospodarowania przestrzennego gminy w zakresie ochrony zabytków.

Z zakresu opracowania wyłączono miasta Bardo, dla którego w latach poprzednich powstało wzorcowe opracowanie urbanistyczne.

Studium podzielono na następujące części:

Definicje stref ochrony konserwatorskiej, charakterystykę dziejów gminy i przemian form architektury. Hasła dla poszczególnych miejscowości gminy, zarówno soleckich jak i przysiółków, przedstawiających historię miejscowości, zarys rozwoju przestrzennego, charakterystykę układu i ważniejszych budowli, określenie stref ochrony konserwatorskiej, wykaz zabytków architektury i budownictwa oraz wykaz stanowisk archeologicznych. W ostatni rozdziale zamieszczono zestawienie wykorzystanych źródeł i przydatne w pracach rewaloryzacyjnych zestawienie ikonografii.

Integralną część studium stanowi mapa w skali 1:10 000, na której wykreślono strefy ochrony konserwatorskiej i oznaczono stanowiska archeologiczne.

Kolegom z Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Wałbrzychu, za pomoc okazaną przy opracowaniu studium serdecznie dziękujemy.

Podstawy prawneopracowania stref ochrony konserwatorskiej

Ustawa „O ochronie dóbr kultury i o muzeach” z dnia 15 lutego 1962 r., Dz. U. nr 10, poz. 48 wraz z późniejszymi zmianami: z 1983 r., Dz. U. nr 38, poz. 173; z 1985 r., Dz. U. nr 35. poz. 192 z 1990 r., Dz. U. nr 34, poz. 198 i Dz. U. nr 56, poz. 322, art. 5, pkt. 12 oraz art. 11, pkt. 1 i pkt. 2.

Ustawa „O zagospodarowaniu przestrzennym” z dnia 7 lipca 1994 r., Dz. U. nr 89, poz. 415, art. 1.2, pkt 4, art. 6.3, art. 6.4, art. 6.5.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 11 stycznia 1994 r. w sprawie zezwoleń na prowadzanie prac konserwatorskich przy zabytkach i archeologicznych prac wykopaliskowych. Dz. U. Nr 16, poz. 55.

Rejestr zabytków — woj. wałbrzyskie, Państwowa Służba Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Wałbrzychu Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Jako materiał wyjściowy do definiowania stref ochrony konserwatorskiej posłużył:

Wytyczne do opracowania problematyki ochrony wartości kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego. Opracował Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich, Warszawa 1981.

Definicja strefochrony konserwatorskiej

Strefa „A” — ścisłej ochrony konserwatorskiej

Obejmuje obszar, na którym elementy dawnego układu przestrzennego zachowały się w stanie nienaruszonym lub jedynie nieznacznie zniekształconym. Jest to obszar uznany za szczególnie ważny jako materialne świadectwo historyczne. W strefie tej zakłada się pierwszeństwo wymagań konserwatorskich nad wszelką prowadzoną współcześnie działalnością inwestycyjną, gospodarczą i usługową.

W gminie Bardo strefa „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej została wyznaczona w następujących miejscowościach:

1. w Brzeźnicy

2. w Dzbanowie

3. w Grochowej

4. w Laskówce

5. w Opolnicy

6. w Przyłęku

Działania konserwatorskie w strefie „A” zmierzają do:

• zachowania historycznego układu przestrzennego tj. rozplanowania dróg, ulic, placów, linii zabudowy, sposobu parcelacji działek, kompozycji wnętrz urbanistycznych i kompozycji zieleni;
• konserwacji zachowanych głównych elementów układu przestrzennego: posadzek (nawierzchnie, cieki i zbiorniki wodne, sposób użytkowania gruntów), ścian (zabudowa, zieleń) oraz dążenia do usunięcia elementów uznanych za zniekształcające założenie historyczne i odtworzenia elementów zniszczonych w oparciu o szczegółowe warunki określane każdorazowo przez Państwową Służbę Ochrony Zabytków;
• dostosowania współczesnych funkcji poszczególnych obiektów zabytkowych do dawnego ich przeznaczenia m.in. poprzez stworzenie nowych programów funkcjonalnych i eliminację funkcji uciążliwych;
• przebudowy obiektów dysharmonizujących, zmierzającej do dostosowania ich formy do otoczenia;
• dostosowania nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie sytuacji — przede wszystkim zachowania linii zabudowy, skali budynków i ich brył, podziałów architektonicznych, proporcji powierzchni muru i otworów oraz nawiązania formami współczesnymi do lokalnej tradycji architektonicznej;
• poddania nowej zabudowy szczególnym rygorom odnośnie gabarytów i sposobu kształtowania bryły, poprzez nawiązanie do wysokości istniejących budynków i przez harmonijne wkomponowywanie jej w historyczną sylwetę miejscowości;
• budowania właściwie kształtowanych dachów, z wyłączeniem dachów o mijających się połaciach na wysokości kalenicy oraz dachów o asymetrycznym nachyleniu połaci;
• prawidłowego przeprowadzenia wszelkich zmian nawierzchni dróg oraz zmian lub korekt przebiegu dróg.

W strefie „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, wszelka działalność budowlana wymaga pisemnego zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wprowadza się wymóg konsultowania i uzyskania uzgodnienia z Państwową Służbą Ochrony Zabytków wszelkich zmian i podziałów nieruchomości oraz przebudowy, rozbudowy i remontów wszystkich obiektów będących w strefie a także uzgadniania wszelkich zamierzeń inwestycyjnych na tym obszarze. Inwestor winien liczyć się z koniecznością zlecenia dodatkowych badań lub opracowań studialnych — archeologicznych, architektonicznych, stratygraficznych lub innych.

Strefa „B” ochrony konserwatorskiej

Obejmuje obszary, w których elementy dawnego układu zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Wyznaczona została w następujących miejscowościach:

1. w Brzeźnicy

2. w Dzbanowie

3. w Janowcu

4. w Laskówce

5. w Opolnicy

6. w Potworowie

7. w Przyłęku

Działalność konserwatorska w strefie „B” zmierza do:

• zachowania zasadniczych elementów historycznego rozplanowania, w tym przede wszystkim układu dróg, podziału działek, układu komponowanej zieleni;

• uzyskiwania uzgodnień z Państwową Służbą Ochrony Zabytków zmian rodzaju nawierzchni dróg oraz korekt lub zmian w ich przebiegu;

• restauracji i modernizacji technicznej obiektów o wartościach kulturowych z dostosowaniem współczesnej funkcji do wartości obiektów;

• dostosowania ewentualnej nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej w zakresie skali i formy bryły zabudowy, przy założeniu harmonijnego współistnienia elementów kompozycji historycznej i współczesnej;

• prowadzenia działalności inwestycyjnej z uwzględnieniem istniejących już związków przestrzennych i planistycznych.

Na obszarze strefy ochrony konserwatorskiej „B” wprowadza się wymóg konsultowania i uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków wszelkich działań inwestycyjnych dotyczących:

• zmian historycznie ukształtowanych wnętrz urbanistycznych;

• przebudowy, rozbudowy i remontów obiektów figurujących w wykazie zabytków architektury i budownictwa;

• wznoszenia budynków kubaturowych o różnych funkcjach;

• wprowadzania nowej zabudowy mieszkaniowej (odwołującej się gabarytami i sposobem kształtowania do miejscowej tradycji architektonicznej);

• prowadzenia wszelkich prac ziemnych.

Strefa „K” ochrony krajobrazu kulturowego

Obejmuje tereny krajobrazu integralnie związanego z zespołem zabytkowym, znajdujące się w jego otoczeniu lub obszary o ukształtowanym w wyniku działalności ludzkiej charakterystycznym wyglądzie.

W gminie Bardo strefę „K” wyznaczono dla:

1. Brzeźnicy

2. Dębowiny

3. Dzbanowa

4. Grochowej

5. Janowca

6. Laskówki

7. Opolnicy

8. Potworowa

9. Przyłęku

Działania konserwatorskie w strefie „K” obejmują:

• ochronę form i sposobu użytkowania elementów takich jak: układ dróg, miedz, alej, szpalerów, grobli, stawów, przebiegu cieków wodnych;

• wymóg uzyskiwania opinii Państwowej Służby Ochrony Zabytków odnośnie nowych inwestycji.

Ochrona zabytków archeologicznych

Realizację niniejszego opracowania (część dotycząca archeologii) poprzedziła kwerenda archiwalna, którą przeprowadzono w zbiorach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Wałbrzychu — dokumentacja Archeologicznego Zdjęcia Polski. Najstarsze, odkryte na obszarze gminy Bardo stanowisko datowane jest na okres neolitu (kultura ceramiki wstęgowej). Jednak prowadzone kilka lat temu badania weryfikacyjno - poszukiwawcze wskazują, że omawiany teren był penetrowany przez grupy ludzkie już w okresie schyłkowego paleolitu (osada w Bardzie - mieście). Ponadto zarejestrowano obecność znalezisk kultury łużyckiej, przeworskiej oraz średniowiecznych (grodziska i osady) i nowożytnych (forty z XVIII wieku).

Strefa „W” — ochrony archeologicznej

Obejmuje stanowiska archeologiczne, posiadające własną formę krajobrazową (tzn. grodziska, forty). Na obszarze tych stanowisk wprowadza się zakaz podejmowania jakiejkolwiek działalności inwestycyjnej. Przedsięwzięcia o charakterze rewaloryzacyjnym również winny uzyskać akceptację Inspekcji Zabytków Archeologicznych Państwowej Służby Ochrony Zabytków, która ustali tryb i rodzaj wymaganych na tym terenie badań.
Strefę „W” — wyznaczono dla stanowisk archeologicznych położonych w miejscowościach:

1. Brzeźnica

2. Dębowina

3. Grochowa

4. Janowiec

5. Laskówka

6. Potworów

Strefa „OW” — obserwacji archeologicznej

Strefę „OW” — obserwacji archeologicznej wyznaczono dla:

1. Brzeźnicy

2. Dębowiny

3. Dzbanowa

4. Grochowej

5. Janowca

6. Laskówki

7. Opolnicy

8. Potworowa

9. Przyłęku

Wszelkie inwestycje planowane na obszarach objętych strefą „OW” powinny zostać uzgodnione z Państwową Służbą Ochrony Zabytków.

Ustala się wymóg uzyskania zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na podjęcie wszelkich prac ziemnych, które uwarunkowane są przeprowadzeniem badań archeologicznych wyprzedzających lub towarzyszących. W wypadku podejmowania inwestycji budowlanych inwestor winien liczyć się z koniecznością zapewnienia nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi lub przeprowadzenia badań ratowniczych. Koszt nadzoru i ratowniczych badań archeologicznych lub architektonicznych pokrywa inwestor.

Na obszarze stanowisk archeologicznych nie objętych w/w strefami ochrony konserwatorskiej a oznaczonych na mapie, prowadzenie działalności inwestycyjnej uzależnione jest od opinii Inspekcji Zabytków Archeologicznych Państwowej Służby Ochrony Zabytków, którą potencjalny Inwestor lub osoba upoważniona zobowiązany jest uzyskać. Ponadto stanowiska te winny być uwzględniane i nanoszone w formie niezmienionej przy wykonywaniu planów i projektów szczegółowych. Nie należy jednak wykluczać możliwości, że dane, dotyczące zabytkowej zawartości stanowisk jak i ich zasięgu ulegną zmianie po przeprowadzeniu badań weryfikacyjnych.

Strefy ochrony zabytkowych układów zieleni kształtowanej — parki, cmentarze, tereny pocmentarne

Tereny te stanowią integralną część jednego z obszarów chronionych strefą „A”, „B” lub „K”. Zalecenia konserwatorskie na ich obszarze zawierają się w następujących punktach:

• Zachować teren zabytkowych założeń zieleni w granicach historycznych.

• Nie dzielić tych obszarów na działki użytkowe a w miarę możliwości zachować własność całości lub dążyć do scalania gruntów w jednych rękach.

• Na obszarach chronionych założeń zielonych wprowadza się zakaz prowadzenia jakichkolwiek inwestycji bez uzgodnień z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

•Wszelkie prace porządkowe i renowacyjne należy prowadzić w uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. W miarę możliwości należy zachować dawne funkcje poszczególnych części zespołów. Prace melioracyjne winny być projektowane i prowadzone w ten sposób aby nie niszczyć naturalnych zadrzewień, zwłaszcza tych, które rosną nad brzegami cieków wodnych. Zakłada się, że prace melioracyjne winny dążyć do odtworzenia dawnego systemu wodnego.

• Aleje i szpalery należy konserwować odtwarzając i uzupełniając ubytki tymi samymi gatunkami drzew. Zalecane jest stosowanie do obsadzeń gatunków drzew trwałych i długowiecznych, zwłaszcza lip.

Rejestr zabytków architektury i budownictwa

Wymienione w części szczegółowej zabytki architektury i budownictwa wpisane do rejestru zabytków objęte są wszelkimi rygorami prawnymi wynikającymi z treści odpowiednich aktów prawnych, w tym przede wszystkim „Ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach”. Rygory te obowiązują niezależnie od położenia budowli czy innego wpisanego do rejestru zabytków obiektu w poszczególnych strefach ochrony konserwatorskiej lub poza strefą. Wszelkie prace remontowe wymagają pisemnej zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w trybie określonym przez Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 11 stycznia 1994 r. w sprawie zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytkach i archeologicznych prac wykopaliskowych, Dz. U. nr 16, poz. 55.

Nabywcom obiektów wpisanych do rejestru zabytków należy przekazać kopie decyzji wraz z pouczeniem o prawach i obowiązkach. Prywatyzację budynku wpisanego do rejestru zabytków winno się poprzedzić określeniem zakresu jednostkowej ochrony konserwatorskiej wydanym przez Państwową Służbę Ochrony Zabytków, który należy przekazać do wiadomości ewentualnym nabywcom. W przypadku zamierzanej zmiany funkcji budynku lub jego części, użytkownik lub właściciel może złożyć wniosek o zgodę na przebudowę w celu dostosowania do nowej funkcji, przedstawiając opracowany na własny koszt projekt zmian. Negatywna opinia Państwowej Służby Ochrony Zabytków nie stanowi podstawy do roszczeń o odszkodowanie.

Konserwatorski Spis Zabytków Architektury i Budownictwa.

W niniejszym opracowaniu przygotowany został w oparciu o karty adresowe z archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Wałbrzychu.

Dla budynków wpisanych do rejestru zabytków obowiązują rygory określone w poprzednim punkcie, natomiast dla pozostałych budowli o walorach kulturowych obowiązują ustalenia zdefiniowane dla poszczególnych stref ochrony konserwatorskiej. Przystępując do remontu lub przebudowy budynku znajdującego się w wykazie a nie wpisanego do rejestru zabytków, lub nie znajdującego się w strefie „A” ochrony konserwatorskiej, należy zasięgnąć opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który określi dopuszczalność prowadzenia prac, ich zakres i zalecaną formę architektoniczną. W wypadku niezgodności interesów Wojewódzki Konserwator Zabytków w trybie określonym w „Ustawie o ochronie dóbr kultury i o muzeach” rozpocznie postępowanie o wpisie do rejestru zabytków budynku lub pozostawi ostateczną decyzję o zakresie i formie prac służbie nadzoru architektonicznego gminy. W wypadku, gdy budynek umieszczony w wykazie znajduje się poza obszarem strefy ochrony konserwatorskiej, przed przystąpieniem do remontu, przebudowy lub rozbudowy należy zasięgnąć opinii Państwowej Służby Ochrony Zabytków.

Dla budynków ujętych w spisie a nie wypisanych do rejestru zabytków, dopuszcza się wymianę zabudowy w wypadku gdy jest to uzasadnione względami ekonomicznymi lub planistycznymi i uzyska akceptację Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Inwestor winien wówczas na własny koszt wykonać dokumentację budowlaną oraz dokumentację fotograficzną budynku a następnie przekazać jeden egzemplarz nieodpłatnie do archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa winien stanowić integralną część tekstu studium i planu zagospodarowania. Ewentualne zmiany i uzupełnienia w wykazie nie dezaktualizują ustaleń planu.

W trakcie penetracji terenu gminy Bardo stwierdzono niekompletność istniejącego wykazu zabytków architektury i budownictwa. Dlatego też wykaz ów wymaga dość daleko idących uzupełnień, zwłaszcza dla budynków z 2. poł. XIX w. Postuluje się aby wykaz w najbliższym czasie uzupełnić i zweryfikować.

Wprowadzenie

Historiaksięstwa ziębickiego, ze szczególnym uwzględnieniem okresu schyłkowego (1783-1791), osadnictwo, stosunki wyznaniowe

Ziemiami ziębicką i ząbkowicką władali książęta śląscy, do 1290 r. — książęta wrocławscy. Początki księstwa ziębickiego związane były z Piastami świdnickimi i z osobą księcia świdnicko-ziębickiego Bolka I († 1301). Ta linia Piastów wygasła w 1428 r., i po interregnum oraz po wojnach husyckich księstwo ziębickie przypadło w latach około 1444 - 1456 książętom opawskim. Po nich nastąpili książęta ziębicko-oleśniccy, potomkowie króla czeskiego Jerzego z Podiebradu, którzy utrzymali je do 1565 r. Później księstwo ziębickie wróciło bezpośrednio do dóbr królewskich a pośrednio — do cesarskich dóbr kameralnych. Po wojnie trzydziestoletniej, w 1654 r. zostało przekazane przez cesarza Ferdynanda III jako dziedziczne księstwo księciu Rzeszy Johannowi Weikhardowi von Auersperg († 1677). Jego następcami byli książęta Franz Karl von Auersperg (1677-†1713), Heinrich Joseph Johann (1713—†1783) i ostatni książę ziębicki z tego rodu, Karl Joseph (1783—1791) [1],który w 1791 r. sprzedał swe księstwo królowi pruskiemu Fryderykowi II. Zakup tego księstwa (8 wsi, 9 folwarków i 6 parafii) był korzystny dla Prus ze względu na jego graniczne położenie oraz możność wyeliminowania związków ekonomicznych z cesarstwem habsburskim [2].Władze Prus przewidywały później sprzedaż nabytych dóbr kameralnych, o które starało się wielu przedstawicieli pruskiej i śląskiej arystokracji. Uzyskał je ostatecznie w 1795 r. dziedziczny, śląski dyrektor budów hrabia Ludwig von Schlabrendorf ze Stolca, a nabyta przez niego posiadłość utraciła status księstwa i stała się niższym państwem stanowym (Mindere Standesherrschaftf). [3]

Stolicą księstwa ziębickiego były Ziębice, ale nie mniejsze znaczenie miały Ząbkowice Śląskie, które już w XVI w. były ośrodkiem dużego okręgu (Weichbildu). W końcu XVIII w. w jego ramach znajdowały się 67 wsi i 42 folwarki. [4]Okręg ten położony był przy granicy Dolnego Śląska z Czechami, a w jego ramach, przy samej granicy, znajdował się obszar należący obecnie do gminy Bardo.

W miejscu, gdzie powstało później Bardo, w IX-XI w. przy użytkowanej od dawna starej drodze handlowej ze Śląska do Czech, w strategicznym punkcie Przełomu Bardzkiego istniał gród plemienny Ślężan. Przy nim w XII-XIII w. dobudowano gródek kasztelański. Po ustaleniu w XII stuleciu granicy pomiędzy Śląskiem a Czechami Bardo stało się ważnym grodem granicznym a kasztelania funkcjonowała jeszcze na początku XIII w. Bardo natomiast straciwszy funkcje obronne stawało się powoli tylko osadą położoną na ważnym trakcie handlowym. Należało do kamienieckiego klasztoru i prawa miejskie otrzymało na początku XIV w.

Stosunkowo wcześnie zaludniane były okolice Barda. Najpierw zasiedlono Pradolinę Nysy, Przedgórze Paczkowskie, tereny pomiędzy Wschodnim Grzbietem Gór Bardzkich oraz Masywem Grochowej a później Góry Bardzkie, a więc północny stok Zachodniego Grzbietu, Przełom Bardzki i okolice Przełęczy Bardzkiej. Najwcześniej, bo w 1210 r., wzmiankowano położone w pradolinie Nysy i po obu stronach Nysy Kłodzkiej dwie wsie Dzbanów i Przyłęk, który w 2 poł. XIII w. miał prawa miejskie. Utracił je później na rzecz Ząbkowic. Po 1230 r., po nadaniu klasztorowi z Kamieńca przez księcia Henryka I 150 wielkich łanów lasu pomiędzy Dzbanowem i puszczą graniczną (przesieką) [5]konwent ten rozpoczął na tym terenie osadnictwo na prawie niemieckim [6].Powstały wówczas (do 1260 r.) Laskówka i Janowiec założone w Górach Bardzkich. Do r. 1260 powstały Grochowa, założona wraz z dwiema innymi wsiami na terenie dóbr książęcych Grochovischa oraz Potworów, położone na południe od Masywu Grochowej. Do 1290 r. wykształciła się Opolnica, usytuowana w Przełomie Bardzkim. W końcu XIV w. wzmiankowano Brzeźnicę, rozlokowaną na północ od Wschodniego Grzbietu Gór Bardzkich (1305) oraz Dębowinę, założoną w sąsiedztwie Przełęczy Bardzkiej (1366). Wszystkie te wsie zakładali, lub przenosili na prawo niemieckie osadnicy przybywający głównie z Frankonii, Saksonii, Turyngii, Bawarii i Szwabii. Omawiane wsie w średniowieczu i w czasach nowożytnych należały do klasztoru kamienieckiego, kolegiaty Świętego Krzyża we Wrocławiu, do książęcych dóbr kameralnych oraz do rycerstwa i szlachty. Trzy z wsi, położone na mniej pofałdowanym terenie, Brzeźnica, Przyłęk i Potworów były duże, zasiedlone licznie przez kmieci i miały układy przestrzenne łączące elementy układu łańcuchowego, połączonego z ulicowym, z dominacją tego ostatniego. Pozostałe wsie, różnej wielkości, rozlokowane głównie na stokach gór lub w dolinach potoków miały układy łańcuchowe, z elementami układów wielodrożnych i rozproszonych. Co ciekawe w czasach nowożytnych i w późniejszych praktycznie nie powstawały kolonie.

Z mapy Wredego powstałej około poł. XVIII w. znany jest przebieg granicy pomiędzy Dolnym Śląskiem a Hrabstwem Kłodzkim i układ ważniejszych dróg w okolicach Barda.

Granica przebiegała południowym skrajem Wschodniego Grzbietu Gór Bardzkich, dalej pomiędzy Opolnicą a Morzyszowem, na południe od Dębowiny, przez Przełęcz Łaszczową w Zachodnim Grzbiecie Gór Bardzkich, potem dalej grzbietami gór tego pasma i czytelna jest do dziś w ogólnych zarysach w przebiegu południowych granic gmin Bardo i Złoty Stok.

Z kolei układ dróg w okolicach Barda kształtował się następująco. W poł. XVIII w. zbiegały się w Bardzie połączone z siecią lokalnych dróg trakty z Ząbkowic, z Paczkowa (przez Kamieniec) i ze Srebrnej Góry, następnie poprzez Dębowinę oraz Opolnicę dwie drogi wiodły do hrabstwa. Do 1825 r. układ ten uległ pewnym zmianom, ponieważ wykształciły się trzy główne trakty. Jeden, najważniejszy z nich, obsadzony dwustronnie drzewami prowadził z Ząbkowic Śląskich przez Przyłęk do Barda i dalej przez Przełęcz Bardzką i Dębowinę do Kłodzka. Straciła tu całkiem znaczenie droga przez Opolnicę. Druga ważna droga z Paczkowa omijała Kamieniec i przez Dzbanów oraz Janowiec wiodła do Barda. I w końcu trzeci z ważnych traktów wiódł z Barda przez Brzeźnicę do Srebrnej Góry. Układ ten zachowany był nadal w końcu XIX w. i został wzbogacony w latach siedemdziesiątych tego stulecia o linię kolejową poprowadzoną wzdłuż starych dróg z Kamieńca do Przyłęku i z Przyłęku do Barda i dalej, nad Nysą do Kłodzka.

W 1 poł. XIX w. w wyniku uwłaszczenia chłopów i regulacji stosunków społeczno-gospodarczych na wsi wykształciły się nowoczesne gminy wiejskie, które wyłączano z okręgów dworskich, o czym poniżej. Na omawianym terenie w XIX stuleciu funkcjonowały głównie wsie rolnicze. Największe areały gruntów uprawnych miały: Brzeźnica (847 ha), Laskówka (814 ha), Przyłek (751 ha) i Potworów (642 ha), ale nie rzutowało to na liczbę ich ludności. Tylko w dwóch wsiach, w Grochowej i w Przyłęku rozwijał się na większą skalę przemysł, w Grochowej wydobywczy a w Przyłęku — bardziej zróżnicowany. Wpłynęło to, wraz z korzystnym układem komunikacyjnym, na znaczny wzrost liczby ludności tej wsi (1299 osób), obserwowany aż do 1905 r. W innych wsiach, jak np. w Brzeźnicy, Opolnicy i Potworowie liczba tamtejszej ludności utrzymywała się w 1905 r. na poziomie około 539-410 mieszkańców a w Dzbanowie Laskówce, Dębowinie, Grochowej i w Janowcu — na poziomie 382-194 osób. Spadek i fluktuacja liczby mieszkańców wsi położonych na terenach sprzyjających rolnictwu były stosunkowo małe. Większe były natomiast w przypadku wsi położonych w górach. W czterech miejscowościach, w Brzeźnicy, Dzbanowie, Opolnicy i Przyłęku funkcjonowały w ostatniej ćwierci XIX w. i w 1 poł. XX w. urzędy gromadzkie.

Stosunki wyznaniowe w Bardzie i w miejscowościach położonych w jego okolicach kształtowały się różnorodnie. I tak na początku XIII w. w Bardzie osiedli joannici, ale już w 1208 r. zrezygnowali z tutejszej kaplicy, którą później, w 1210 r. przejęli augustianie sprowadzeni z Wrocławia z klasztoru na Piasku. Osiedli oni w Kamieńcu. W 1247 ze względu na liczne uchybienia w życiu zakonnym konwent augustianów w Kamieńcu został rozwiązany przez biskupa wrocławskiego Tomasza I a w dwa lata później, w 1249 r. klasztor kamieniecki przekazano cystersom, którzy utrzymali się tu aż do sekularyzacji. Ponadto w XIV w. na terenie obecnej gminy Bardo funkcjonowały cztery kościoły parafialne, w Brzeźnicy, Laskówce, Opolnicy i Przyłęku. W czasach reformacji, która rozprzestrzeniła się w księstwie ziębickim już w latach 1528-1529, protestanci przejęli w okolicach Barda tylko dwa kościoły, znajdujące się w ramach dóbr szlacheckich, w Brzeźnicy i w Opolnicy. Poza ich zasięgiem znajdowały się kościoły we wsiach klasztornych, jak np. w Laskówce i Przyłęku. W 1649 r. protestanci (ewangelicy) zachowali jeszcze w księstwie 15 kościołów, w tym oba w Brzeźnicy i Opolnicy. Katolicy zaś posiadali wówczas 33 kościoły, wśród których znajdowało się też 12 odzyskanych kościołów ewangelickich. Pozostałe kościoły ewangelickie katolicy odzyskali do 1653 r. W 1708 r. w wyniku warunków konwencji altransztadzkiej z 1707 r. wymuszonej na cesarstwie Habsburskim przez króla szwedzkiego Karola XII (protestanta) [7]także ewangelicy z księstwa ziębickiego odzyskali część swych dawnych kościołów a w tym — kościół, w Opolnicy, gdzie liczba ewangelików była stosunkowo duża [8]8.W ostatniej ćw. XVIII w. i na początku XIX stulecia na terenie księstwa ziębickiego dominował katolicyzm i obok 30 kościołów katolickich funkcjonowało tylko 6-8 ewangelickich [9].W XIX w. katolicyzm nadal był wiodący, choć nieco wzrosła liczba ewangelickich parafii. Wsie obecnej gminy Bardo zamieszkane były głównie przez katolików a większe skupiska ewangelików znajdowały się w Brzeźnicy, Opolnicy, Przyłęku, Grochowej i w Potworowie. Mieszkańcy wsi, ze względu na wyznanie należeli do parafii rzymsko-katolickich lub ewangelickich obejmujących te same miejscowości. Do katolickiej parafii w Przyłęku należały też Dzbanów, Janowiec i Grochowa, do parafii w Brzeźnicy — również Potworów, do parafii w Bardzie — Dębowina i Opolnica oraz do parafii w Laskach — Laskówka. Z kolei układ powyżej wymienionych wsi w obrębie parafii ewangelickich kształtował się odmiennie. W skład ewangelickiej parafii w Opolnicy wchodziły m.in.: Dębowina, Przyłęk, Janowiec i Potworów. Dzbanów i Laskówka należały do parafii w Kamieńcu, Brzeźnica — do parafii w Srebrnej Górze a Grochowa — do parafii w Braszowicach.

Po 1945 r. wszystkie miejscowości w obecnej gminie Bardo zostały zasiedlone. Po okresie spadku liczby mieszkańców wsi ich sytuacja ludnościowa ustabilizowała się. Żadna ze wsi nie zanikła. Zanikły natomiast rzemiosło, lokalny drobny przemysł oraz handel. Ludność wsi utrzymuje się z rolnictwa oraz znajduje zatrudnienie w Bardzie oraz w innych sąsiednich, większych miejscowościach. Lokalny przemysł reprezentowany jest tylko przez kamieniołomy koło Grochowej oraz zakłady papiernicze koło Barda. Ze względu na to, że dominuje wyznanie rzymsko-katolickie wszystkie prawie kościoły użytkowane są przez Kościół Katolicki. Jedynie kościół w Opolnicy należy do polskiego Kościoła Ewangelickiego.

Stosunki własnościowe

Dobra klasztoru kamienieckiego, późniejsza majętność książąt von Preussen

Na początku XIII w. w Bardzie osiedli joannici, ale już w 1208 r. zrezygnowali z tutejszej kaplicy, którą później, w 1210 r. przejęli sprowadzeni z Wrocławia i osiedli w Kamieńcu augustianie. Otrzymali oni w opiekę kaplicę w Bardzie wraz z dziesięcinami m.in. z Przyłęku i Dzbanowa. W 1230 r. zakonnicy otrzymali od księcia Henryka I, jak już wspomniano, 150 wielkich książęcych łanów lasu wraz z przywilejem lokacji wsi na prawie niemieckim. Później na tym terenie powstało z inicjatywy klasztoru wiele wsi, w tym Janowiec i Laskówka, czynszowe wsie konwentu. Na augustianów przeniesiono także prawo patronatu nad kościołem w Przyłęku oraz przywilej sądowniczy nad tą wsią. W 1249 r. klasztor kamieniecki przekazano cystersom. Do ich dóbr prócz należących do niego wsi należały też czynsze pobierane z wielu innych miejscowości. Około 1260 r. klasztor wybierał czynsze i dziesięciny z: Dzbanowa, Grochowej, Janowca, Laskówki, Potworowa i Przyłęku, wsi należących do włości książęcych lub nadawanych przez księcia rycerstwu jako lenna. Konwent dążył do wykupienia tych wsi, aby mieć nad nimi pełniejsze prawo własności. W związku z tym w 1297 r. opat Ottto nabył folwark w Dzbanowie. Z kolei w 1393 r. klasztor odkupił od kolegiaty Świętego Krzyża we Wrocławiu młyn wraz z przynależnościami, położony w Przyłęku-Piasku i w ten sposób włączył do swoich dóbr tą część miejscowości. Następnie, w 1394 r. opat kamieniecki Jan nabył wsie Janowiec, Dzbanów [10].Dzbanów miał chyba dość duże dla klasztoru znaczenie i musiał mieć warunki do zamieszkania, bo w 1457 r. osiadł tu opat Jan III, który zrzekł się swojej godności. W XVI w. kamieniecki konwent nadal kupował wsie a w tym: Laskówkę (1516) i Dębowinę (po 1571). W XVII w. konwent posiadał m.in. Dzbanów, Dębowinę, Janowiec, Laskówkę i Przyłęk-Piasek. Po sekularyzacji klasztoru w 1810 r. jego posiadłości powiększyły domenę królewską [11].Następnie część tych dóbr (31 wsi z folwarkami i z Kamieńcem) kupiła w 1811 r. żona króla Niderlandów Wilhelma II królowa Fryderyka Luiza Wilhelmina Orańska, z domu księżniczka von Preussen [12].W ramach tych dóbr znalazły się także: Dzbanów, folwark w Dzbanowie (do 1830), Laskówka, Janowiec i Dębowina. Cała śląska majętność należąca do królowej niderlandzkiej stała się później, w 1838 r. własnością księżniczki niderlandzkiej, Marianny Orańskiej (Nassau-Oranien-Nederland), żony księcia Albrechta von Preussen. Ona to ukształtowała duży klucz dóbr (z ośrodkiem w Kamieńcu) a następnie w 1876 utworzyła z niego majorat, do którego dołączono także klucze Szczerba i Stronie w Hrabstwie Kłodzkim. Po śmierci księżnej (†1883) kamieniecki majorat przejął książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj Albrecht von Preussen, regent Braunschweigu, który władał nim do †1906 r. a później — przeszedł w ręce księcia Fryderyka Henryka von Preussen, który władał nim w latach 1909-1937.

Procesy uwłaszczenia i regulacji stosunków społeczno-gospodarczych na wsi, które przebiegały w Prusach przez cały XIX w. wpłynęły na znaczne zmniejszenie się terytorium majoratu. Wyłączono z niego wsie z należącymi do nich gruntami a pozostały areał będący już własnością dominium ukształtowano jako okręg dworski. W jego skład wchodziły w małym stopniu grunty rolnicze oraz głównie lasy (3872 ha). Były one wraz z dominialnym przemysłem największym źródłem książęcych dochodów i dlatego w 2 poł. XIX w. z gruntów uprawnych systematycznie rezygnowano. Parcelowano je i dzierżawiono. W końcu XIX stulecia do kamienieckiego majoratu należały jeszcze 4 dobra o pow. 100-200 ha, położone w dwóch wsiach oraz dzierżawiony folwark w Dzbanowie (z areałem 154 ha), na terenie którego prowadzono hodowlę koni, bydła i owiec. W 1930 r. folwark ten należał już do skarbu państwa [13].

Dobra rycerskie, szlacheckie i kameralne (do 1791 r.)

W średniowieczu dobra książęce dawane były w lenno rycerstwu i szlachcie. Do dóbr tych należały też: Dzbanów i Janowiec (do 1394 r.), Laskówka (do 1516 r.) i Dębowina (do 1575), które później zostały kupione przez kamieniecki klasztor, choć bez niektórych przywilejów, które książęta zachowali dla siebie. Podległymi książętom były w XIV i XV w. dobra lenne w: Brzeźnicy, Grochowej, Opolnicy i Potworowie. Dobra w Brzeźnicy należały do rodzin von Rancow, von Petirswald, von Reichenbach, w Grochowej i Potworowie — do rodziny von Reichenbach oraz w Opolnicy — do rodziny Heringów. W razie wygaśnięcia linii rodu, z której wywodzili się posiadacze lennych włości, wracały one do dóbr książęcych i były ponownie nadawane innym rodzinom, jak np. majętności Opolnicy (ok. 1562, 1569) i w Brzeźnicy (1599). W 1569 r. stany księstwa ziębicko-oleśnickiego odkupiły od księcia cały okręg ząbkowicki i w tym samym roku rozpoczęły sprzedaż tutejszych dóbr lokalnym feudałom. Tak wykształciły się w czasach nowożytnych w okręgu ząbkowickim majętności szlacheckie. Niektórych jednak wsi stany księstwa nie sprzedały a tylko nadawały je jako lenno. Dlatego też wsie te w XVII w. weszły w skład cesarskich dóbr kameralnych. Były to cztery miejscowości: Brzeźnica i Potworów, Mikołajów i Tarnów, należące w ramach cesarskich dóbr kameralnych do zamku ząbkowickiego. Zostały one w 1607 r. zastawione przez cesarza Rudolfa II wrocławskiemu biskupowi Johannowi Sitsch a potem kupił je w 1611 r. Johann von Mettich. Wsie te dołączono później do dóbr kameralnych księstwa ziębickiego, które po 1654 r. zostało przekazane przez cesarza księciu von Auersperg. W ramach tych książęcych dóbr kameralnych, aż do 1791 r. znajdowało się 8 wsi i 9 folwarków a w tym Brzeźnica i Potworów. Włości te, jak już powyżej wspomniano zostały w 1791 sprzedane przez książąt ziębickich koronie pruskiej [14].

Dobra rodziny von Schlabrendorf i wolne państwo stanowe ziębicko-ząbkowickie (Münsterberg-Frankenstein) (1795-1945)

Rodzina von Schlabrendorf w 1774 r. weszła w posiadanie klucza Stolec (7 wsi) w powiecie ząbkowickim, w obrębie którego znajdowała się także Opolnica i Grochowa [15].Jej właścicielem został dziedziczny, śląski dyrektor budów hrabia Ludwig von Schlabrendorf (†1803). W 1783 r. kupił on z kolei od Wallisów klucz Trzebieszowice (z 5 wsiami) w Hrabstwie Kłodzkim. Gdy pruscy ministrowie Śląska pertraktowali z księciem von Auersperg o kupno jego dóbr kameralnych brał udział w tych pertraktacjach również Ludwig von Schlabrendorf. Już od 1788 r. starał się u króla pruskiego o kupno tych włości. Król jednak początkowo nie wyrażał na to zgody, sądząc, że Schlabrendorfowi zależy też na tytule książęcym. W końcu jednak po odłączeniu od majętności związanego z nimi tytułu książęcego wyraził zgodę na sprzedaż dóbr starającemu się o nie arystokracie. W efekcie Ludwig von Schlabrendorf kupił majętność w 1795 r. Miała ona status wolnego państwa stanowego (freie Standesherrschaft Münsterberg-Frankenstein) i składała się z 9 wsi: 5 w powiecie ziębickim i 4 w powiecie ząbkowickim [16].W końcu XVIII w. Ludwig von Schlabrendorf oprócz wspomnianych powyżej włości posiadał na Śląsku 15 innych miejscowości a wliczając majętności żony był właścicielem około 40 dóbr. Dobra ojcowskie odziedziczyło pięcioro dzieci, trzech synów i dwie córki. Klucz w Stolcu i wolne państwo stanowe Münsterberg-Frankenstein, w tym Brzeźnicę, Grochową, Opolnicę i Potworów przejął Constantin hrabia von Schlabrendorf (1783-1853) a następnie - jego syn, również Constantin (1812-1858). Po śmierci tego ostatniego jego dobra przeszły na dwie córki. Starsza Teresa hrabina von Chamaré stała się właścicielką klucza stoleckiego a młodsza, Anna hrabina von Deym von Střitež przejęła wolne państwo stanowe Münsterberg-Frankenstein. W 2 poł. XIX w. ośrodkiem tych dóbr był nowy pałac w Opolnicy, ale hrabina, jak i później jej potomkowie rezydowała głównie w zamku Neuschloss w Czechach. W 1921 r. właścicielem dóbr był Franz hrabia von Deym von Střitež a w 1926 r. wolne państwo stanowe zostało rozdzielone pomiędzy pięciu spadkobierców Constantina hrabiego von Schlabrendorf, czyli na: Franza i Konstantina hrabiów von Deym von Střitež na zamku Neuschloss w Czechach, Biankę hrabinę von Magnis na Bożkowie, Isabellę hrabinę Esterhazi w Czigliget w komitacie Zala na Węgrzech i Johanna hrabiego von Deym na Lesencze-Tomai również w komitacie Zala na Węgrzech. Całością dóbr administrował Konstantin von Deym. Później, w latach 1930-1937 były one własnością Huberta von Deym na zamku Neuschloss w Czechach.

Procesy uwłaszczenia w XIX w. wpłynęły na znaczne zmniejszenie się terytorium dóbr, z których wyłączono wsie z należącymi do nich gruntami a pozostały areał będący własnością dominium ukształtowano jako okręg dworski. W jego skład wchodziły w małym stopniu grunty rolnicze a głównie lasy. Były one wraz z dominialnym przemysłem największym źródłem książęcych dochodów i dlatego w 2 poł. XIX w. z gruntów uprawnych systematycznie rezygnowano. Parcelowano je i dzierżawiono. W 2 poł. XIX w. wolne państwo stanowe Münsterberg-Frankenstein było już znacznie mniejsze niż dawniej a ponadto zmianie uległ jego skład, gdyż dołączono do niego dobra w Opolnicy i Grochowej. Tak więc do wolnego państwa stanowego w końcu XIX w. należały: folwark Kiełków i dzierżawione dobra w Brzeźnicy (26 ha), w Opolnicy i Wilczej (124 ha) oraz w Grochowej (222 ha), gdzie też miała swoją siedzibę do 1926 r. dyrekcja dóbr. W skład dóbr wchodziło też 861-1657 ha lasów w rewirach przy Opolnicy, Grochowej i przy Tarnowie pod Ząbkowicami. Przemysł dominialny na początku XX w. reprezentowały: młyn, wytwórnia papki drzewnej, tartak, browar, elektrownia (w Opolnicy) i kopalnia magnezytu (koło Grochowej). W 1926 r. terytorium państwa stanowego zostało pomniejszone, dobra w Opolnicy i Grochowej przeszły w ręce hrabiego Merweldt. Pozostała resztówka obejmująca Brzeźnicę, trzy folwarki Kiełków, Siebertshof i Bleischwitz [17]17z areałem 86 ha oraz lasy o powierzchni 835 hektarów.

Jak już wspomniano w 1926 r. od wolnego państwa stanowego odłączono część dóbr w Opolnicy oraz Grochową, które stały się wówczas własnością dziedzicznego marszałka w księstwie Münster, Ferdinanda hrabiego Rzeszy von Merweldt, właściciela majoratu i zamku Lembeck w Westfalii. Posiadał je jeszcze w 1930 r. i odstąpił przed r. 1937 Ottonowi hrabiemu Rzeszy von Schwerin-Wildenhof. Do dóbr należały grunty uprawne, 925 hektarów lasów, nowy pałac w Opolnicy i elektrownia na Nysie [18].

Architektura,budownictwo i fortyfikacje

Architektura sakralna

Architektura monumentalna reprezentowana jest na terenie gminy bardzo skromnie, poprzez cztery kościoły, jeden dwór (dawniej dwa), zespół pałacowy oraz kurie majątkowe i plebanie wznoszone przez kamieniecki klasztor.

Wszystkie cztery kościoły wzmiankowane były w średniowieczu: w Przyłęku w 1230 r., w Laskówce i Opolnicy — w 1335 r., w Brzeźnicy — w 1400 r. Budowle te jeszcze w średniowieczu oraz w czasach nowożytnych przebudowywano. Kościół w Laskówce modernizowano w 2 poł. XV w., lub w 1516 r., o czym świadczy zachowany do dziś późnogotycki portal z laskowaniem. Z kolei blokowy, pozbawiony przypór kościół w Opolnicy, mający prezbiterium nakryte dwoma równoległymi dachami wzniesiony był zapewne w XVI w. Często szesnasto- i siedemnastowieczne kościoły wiejskie, jak np. w Opolnicy czy Laskówce nie posiadały wież i miały tylko sygnaturki na dachu. W XVIII w. wiele starych kościołów, uszkodzonych jeszcze mniej lub bardziej w czasie wojny trzydziestoletniej, pozostawało w bardzo złym stanie technicznym i zastępowano je nowymi budowlami.

Działo się tak np. w przypadku kościołów w Brzeźnicy i w Laskówce. Kościół w Brzeźnicy zbudowany w 1723 r. i przebudowany w r. 1826 reprezentuje tradycyjny typ wiejskiej świątyni z wieżą od zachodu. Stylistycznie utrzymany jest w uproszczonej wersji wczesnego baroku z elementami dojrzałego baroku, czego dowodzą tradycyjny i obiegowy ramowy podział elewacji oraz kształty okien a także formy naczółka okna w trzeciej kondygnacji wieży. Natomiast ludowy charakter ma motyw ukwieconych gałązek na głowicach pilastrów w ostatniej kondygnacji wieży. Z kolei stary kościół w Laskówce został w latach 1729-1730 zastąpiony z inicjatywy kamienieckiego opata Gerarda Woiwody nowym, obecnym gmachem. Nowy kościół uzyskał tradycyjny układ przestrzenny, zaopatrzony został w wieżę i wzniesiony był zapewne z wykorzystaniem murów oraz być może przypór starszego, późnogotyckiego kościoła. Budowla utrzymana została w stylu łączącym elementy wczesnego i dojrzałego baroku. Wczesny barok wyraził się w formach systemu sklepiennego, prostego podziału ramowego, form okien i ich opaskowych obramień z boniami diamentowymi w miejscach klucza i przewiązek. Natomiast dojrzały barok uwypuklił się w zaokrągleniu narożników prezbiterium i wieży oraz w formach wystroju górnej kondygnacji wieży i zdobiącego ją hełmu. Zastosowanie tych nowoczesnych jak na lata dwudzieste XVIII w. rozwiązań formalnych w przypadku kościoła w Laskówce wynikało zapewne ze związania tej fundacji z klasztorem kamienieckim, dla którego pracowali architekci znający już nowe tendencje stylistyczne. Co ciekawe zachowano późnogotycki portal, który wmontowano w elewacji wieży. Przewidywano też wykonanie we wnętrzu kościoła fresków. Prace rozpoczęto za opata Gerarda (†w 1732 r.), ale ich nie zakończono.

Z kolei odbudowywany prowizorycznie w latach 1802-1803 (po pożarze) kościół w Przyłęku był przykładem praktycyzmu i oszczędności kamienieckich opatów, w trudnym okresie dziejów klasztoru. Odbudowę ostatecznie ukończono w 1823 r., w trzynaście lat po sekularyzacji klasztoru i zapewne pod patronatem króla pruskiego, urzędowego patrona kościoła. Powstała wówczas bezwieżowa budowla wzniesiona na rzucie spalonej, średniowiecznej świątyni, złożona z wydłużonego prosto zamkniętego prezbiterium i z wydłużonego korpusu, utrzymana w bardzo skromnej wersji późnego baroku, który wyraził się w formach sklepień, podziału ramowego elewacji i w kształtach otworów. Kościół ten był niewątpliwie dziełem tradycyjnie wykształconego lokalnego budowniczego.
W 2 poł. XIX w. rozpowszechniły się bardziej w śląskiej architekturze sakralnej style rozwijane w tzw. szkole berlińskiej, szczególnie neogotyk i styl neoromański [19].W stylach tych zbudowano nowy kościół w Opolnicy i wieżę kościoła w Przyłęku. Kościół w Opolnicy wzniesiono w 1865 r. w stylu ceglanego neogotyku. Architektura tej budowli o tradycyjnej, addycyjnej bryle, projektowanej na Śląsku lub w Berlinie ukształtowana została dość skromnie z wykorzystaniem takich obiegowych rozwiązań jak: ostrołuczne okna, bezuskokowe przypory, fryzy z czworoliści, zwieńczone trójkątne szczyty i ośmioboczne iglice. Nie był to jeszcze neogotyk nawiązujący do historycznych stylów kształtujących dawną, niemiecką architekturę, ale raczej neogotyk kształtowany przy wykorzystaniu inspiracji ze strony ogólnie pojętego gotyku, architekturą romańską i gotycką architekturą wioską. W blokowości zaś korpusu kościoła odnajduje się bardzo wyraźne wpływy architektury schinklowskiej.

Oprócz nowych budowli wznoszono przy starych kościołach nowe wieże. Jedną z nich, utrzymaną w stylu neoromańskim i obcą stylistycznie zbudowano w latach 1869-1871 przy kościele w Przyłęku. Wykorzystano w tym przypadku zapewne jeden z projektów typowych, charakterystycznych dla szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. Wieża oskarpowana w dolnej części i zwieńczona czterema narożnymi sterczynami nawiązywała do architektury gotyckich kościołów angielskich. Z kolei jej helm inspirowany byl formami hełmów występujących w niemieckim romaniźmie.

Architektura rezydencjonalna

Reprezentuje ją późnorenesansowy dwór (dawniej dwa) oraz zespół pałacowy w stylu dziewiętnastowiecznego historyzmu.

Późnorenesansowy dwór w Laskówce powstał w 1606 r. i także dawniej łączył się zapewne z sąsiadującym z nim budynkiem gospodarczym. Nie jest to niczym zaskakującym, bo budowano tak nieraz zarówno w średniowieczu, jak i w dobie renesansu. Dwutraktowy dwór założony na planie prostokąta uzyskał wystrój elewacji charakteryzujący się regularnością rozkładu osi okiennych. Okna ujęto kamiennymi, częściowo sfazowanymi obramieniami (neogotyk z pocz. XVII w.) a elewacje ozdobiono sgraffitem w formie pseudoboni. Elewację szczytową zwieńczono wysokim, dwukondygnacjowym i dekoracyjnym szczytem. Jeśli chodzi o bryłę i ogólny układ wnętrz budynek odpowiadał architekturze rezydencjonalnej 2 poł. XVI w. Najnowocześniej natomiast rozwiązano formy sgraffita i architekturę szczytu. Podobnie prezentował się powstały w 1 ćw. XIX w. dwór w Opolnicy. Był to budynek wzniesiony na planie niewielkiego prostokąta, dwutraktowy, dwudzielny, dwukondygnacjowy, nakryty dwoma równoległymi dachami, osłoniętymi dekoracyjnymi szczytami. Dwór był co prawda budynkiem jednorodnym i jednolitym stylowo, ale złożonym genetycznie. I tak tradycyjnie rozwiązany rzut budynku nawiązywał do układów średniowiecznych wież mieszkalno-obronnych. Z gotyku wywodziły się koncepcja krycia budynków równoległymi dachami oraz formy schodów, przestylizowane w duchu późnego gotyku. Można więc sądzić, że to nawiązywanie gotyku były skutkiem celowego zabiegu, reprezentującego nurt neogotyku w łonie późnego renesansu. Architekturę dworu kształtowały też rozwiązania formalne, w pełni nowożytne, takie jak: zróżnicowanie szerokości traktów (z wyeksponowaniem przedniego), ogólna regularność rozkładu osi okiennych w elewacjach oraz formy wystroju elewacji, utrzymane w stylu późnego renesansu, operujące motywami zdobniczymi pochodzenia włoskiego (bonie, akant) oraz niderlandzkiego (rollwerk). Cechą świadczącą też o formalnej nowoczesności tego wystroju były też jego bogactwo i dekoracyjność.

Od trzydziestych lat XIX w., kiedy to właściciele Opolnicy zwrócili uwagę na walory krajobrazowe Przełomu Bardzkiego zaczęli budowę zespołu pałacowego, położonego na Tunelowej Górze. Zasadniczy jego trzon stanowią dwa skrzydła budynku utrzymane w stylu wczesnego negotyku łączonego z elementami późnego baroku z 1 ćw. XIX stulecia. Są one zestawione ze sobą prostopadle i połączone z alkierzem w formie krępej wieży. Niewątpliwie samo zgrupowanie budynków, wieżowe formy alkierza i ostrołuczne okna były wyrazem ogólnego nawiązania do gotyckiej architektury zamkowej. Natomiast tradycyjnie kształtowane bryły i elewacji obu skrzydeł z dachami dwuspadowymi, przypominającymi naczółkowe odnosiły się do bardzo uproszczonej wersji późnego baroku. Zespół pałacowy, służący zapewne jako okresowo wykorzystywana siedziba rozbudowywany był później, w 2 poł. XIX stulecia o wolnostojące budynki towarzyszące, utrzymane w stylu neoklasycyzmu z elementami neorenesansu i w stylu historyzmu, na który złożyły się: budownictwo ceglane i neogotyk.

Klasztorna kuria majątkowa w Dzbanowie i plebania w Przyłęku

Oba budynki powstałe w 2 poł. XVIII w. genetycznie związane są z architekturą klasztorną. Kurię majątkową w Dzbanowie wzniesiono w roku 1755 w stylu łączącym elementy wczesnego i dojrzałego baroku. Przy tym nie zatarto kontrastu pomiędzy starszymi i nowszymi rozwiązaniami formalnymi. Wczesny barok zadecydował o formach ujęcia wystroju elewacji korpusu budynku. Dojrzały zaś barok wpłynął przede wszystkim na formy wystroju szczytu (z ukośnie ustawionymi i wklęsłymi parami pilastrów oraz z okulusem z wklęsło-wypukłym zwieńczeniem) i sufitowych sztukaterii. Układ wnętrza budynku jest typowo użytkowy, z tradycyjnymi systemami sklepiennymi, nawiązującymi jeszcze do architektury XVI w. a bryła budynku ozdobionego okazałymi bocznymi szczytami odpowiada budownictwu klasztornemu, szczególnie jednemu ze sposobów kształtowania skrzydeł barokowych klasztorów. Podobnie prezentuje się, jeśli chodzi o ujęcie bryły plebania w Przyłęku, zbudowana 2 poł. XVIII w. Także w jej architekturze połączono elementy wczesnego i dojrzałego baroku, ale dominował tu wczesny barok wyrażający się w formach: sieciowego podziału ramowego i czterouszakowych obramień okiennych. Dojrzały barok przejawił się natomiast w kształtach: spływów szczytów, w architekturze szczytu (wzbogaconego o pary pilastrów) oraz obramień okiennych szczytu zamkniętych linią wklęsło-wypukłą. Można odnaleźć pewne analogie z kurią majątkową w Dzbanowie, ale architektura plebanii w Przyłęku jest jednak bardziej uproszczona i kształtowana przez tradycyjnie wykształconego lokalnego budowniczego. Tak jak kuria majątkowa w Dzbanowie i plebania w Przyłęku mógł prezentować się dawniej dom mieszkalny na terenie folwarku w Dzbanowie, przebudowany w XIX w. Budynek został zbarokizowany na początku XVIII w., w stylu wczesnego baroku, co wyraziło się m.in. w kompozycyjnym uporządkowaniu elewacji, w zastosowaniu podziału ramowego i kamiennych obramień otworów z uszakami.

Zabudowa wsi

Zachowana do dziś, murowana zabudowa wsi powstała zasadniczo w 2 poł. XIX w. Tworzyły ją w dużej części, szczególnie w większych i bogatszych wsiach liczne zagrody w czworobok, zasadniczo zachowane do dziś. Siedliska wsi wypełniały też zagrody skromniejsze o różnych układach, jak pojedyncze budynki mieszkalno-gospodarcze, skupione głównie na terenie nawsia nad potokiem. Okazałe domy mieszkalne, dwukondygnacjowe z dachami dwuspadowymi, należące do dużych zagród kmiecych sytuowano względem ulic wiejskich szczytowo, lub rzadziej kalenicowo. Tradycyjna, stara zabudowa dużych zagród w czworobok istnieje do dziś w Laskówce, Brzeźnicy, Potworowie i w Przyłęku. Tu też zachował się zespól trzech zagród nr 46, 48 i 50, powstałych w 2 poł. XIX w., tworzących od strony ul. Głównej jeden zwarty blok zabudowy z budynkami mieszkalnymi ustawionymi szczytowo względem ulicy i z budynkami gospodarczymi z bramami ustawionymi kalenicowo. W 2 poł. XIX w. wzbogacano wystroje elewacji okazałych budynków mieszkalnych, jak np. w przypadku domów nr 46 i 48 w Brzeźnicy, których elewacje ozdobiono ceramicznymi medalionami. Rozczłonkowywano też elewacje podziałami architektonicznymi, jak np. elewację domu nr 95, także w Brzeźnicy. Te rozwiązania formalne odnosiły się do szkoły berlińskiej. Ponadto wznoszono na terenie wsi okazale budynki utrzymane w stylach: neogotyckim z elementami stylu neoromańskiego, neorenesansowym z elementami neoklasycyzmu oraz neoklasycyzmu z elementami neobaroku. Większość z nich znajduje się w Przyłęku i są to domy reprezentujące architekturę wernakularną, projektowane, lub wznoszone przy wykorzystaniu istniejących już projektów.

Fortyfikacje

W czasie wojny trzydziestoletniej powstały fortyfikacje na terenie Wschodniego Grzbietu Gór Bardzkich, m.in. przy drodze z Janowca do Laskówki. Fortyfikacje budowano też koło Barda. Kilka fortów powiązanych z twierdzą w Srebrnej Górze zbudowano w okolicach Barda w 2 poł. XVIII w. Kolejne obiekty, typu redutowo-szańcowego powstały w 1813 r., w czasie wojen napoleońskich, kiedy to Blücher musiał połowę swojej armii wycofać do Czech. Aby osłonić ten manewr, rozpoczęty w połowie sierpnia 1813 r., w dniach od 30 sierpnia do 6 września zbudowano siłami ludności wiejskiej na obszarze pomiędzy Ząbkowicami a Bardem cztery forty. Zakładano powstanie dwóch rzędów ziemnych umocnień. Pierwszy z nich, zewnętrzny ciągnąć się miał wzdłuż dróg z Braszowic do Barda a wewnętrzny — od stawu młyńskiego (Staudenmühlteich) przy zbiegu dróg z Grochowej, Brzeźnicy i Braszowa, koło Potworowa i dalej — do Pańskiej Góry przed Bardem [20].Zrealizowano tylko część obwarowań, które do końca XIX w. zachowały się w dwóch tylko skupiskach. Jedno, należące do zewnętrznego rzędu umocnień, złożone jest z 9 fortów usytuowanych w Masywie Grochowej (w północnym stoku Grochowca, we wschodnim stoku Strażnika) oraz na południe od Braszowic. W ciągu tych fortów znajdował się Fort Grochowski, położony powyżej Grochowej, położony na przełęczy pomiędzy Grochowcem a sąsiadującą z nim Brzeźnicą. Drugi zespół fortów związany z obroną Przełęczy Bardzkiej składał się z trzech dzieł redutowo-szańcowych rozmieszczonych na wzgórzach na północ od Barda — na Pańskiej Górze, na Górze Różańcowej oraz na stoku wzniesienia obok obecnych zakładów papierniczych. Pozostałości fortów czytelne są w terenie do dziś.

Brzeźnica

Dawne nazwy miejscowości

Bresnitz (1305, 1383), bei Bruesnitz (ok.1300), Brusenitz (1383), Briessnitz, Brasewitz (1383), Bresnicz (1320, 1400, 1491), bei Pristnitz (1592), Prisnitz, Brieswitz (1651), bei der Briesnitz (1663), Brisnitz (1782), Briesnitz (1383, 1651, ok. 1750, 1816), Brzeźnica (po 1945).

Przysiółkek Kühnheide (folwark) — historycznie związany z Brzeźnicą, obecnie należy do Grochowej.

Etymologia nazwy wsi

Historyczna nazwa wsi Briesnitz, związana ze słowiańską nazwą Brasenicha ma charakter topograficzny, wywodzi się od słowiańskiego słowa breza, lub od polskich słów brzoza, brzezina, połączonych z końcówką -ica. Oznacza miejsce porośnięte brzozami.

Historia wsi

Na początku XIV w. wieś płaciła dziesięciny biskupowi wrocławskiemu. Kościół wzmiankowano w 1399 r. W 1383 r. wymieniono sołectwo, które w 1404 r. pozostawało w rękach właścicieli tutejszych dóbr. W ramach dóbr już na początku XV w. znajdował się folwark. W 1641 r. wieś została splądrowana przez Szwedów. Stosunki własnościowe na terenie wsi przedstawiały się w 2 poł. XVIII w. następująco. W latach 1750-1785 odnotowano w Brzeźnicy 19-20 kmieci i 12-14 zagrodników oraz 45-54 chałupników. Ponadto wzmiankowano 12 rzemieślników. Do 1845 rozwinęło się tkactwo. Czynnych było 12 rzemieślniczych warsztatów tkackich. Liczba ludności Brzeźnicy wzrastała do ok. 1867, a wzrost ten znalazł bardzo wyraźne odbicie w rozwoju przestrzennym Brzeźnicy, szczególnie w latach 1830-1845, kiedy to liczba budynków wzrosła o 1/3, czyli z 90 do 129. Po 1867 r. liczba ludności wsi zaczęła powoli spadać. W ostatniej ćw. XIX w. do Brzeźnicy należały również folwark Kühnheide, młyn Staudenmühle położone pomiędzy Brzeźnicą i Grochową oraz leśniczówka. Przed 1905 r. folwark Kühnheide został odłączony od Brzeźnicy. Wieś była duża, miała ok. 103 numerów i od ostatniej ćw. XIX w. pozostawała siedzibą urzędu gromadzkiego oraz urzędu stanu cywilnego. W 1939 r. ludność Brzeźnicy utrzymywała się głównie z rolnictwa, rzemiosła i pracy najemnej. Z rolnictwa żyło 24 kmieci oraz 28 innych gospodarzy. Pracowało też we wsi 16 rzemieślników a więc nawet mniej niż w 1 poł. XIX w. Rozwinęły się handel i usługi, reprezentowane przez handlarzy żywnością i bydłem oraz przez wypożyczalnie samochodów. Ponadto mieszkało w Brzeźnicy 20 robotników. Na terenie wsi znajdowały się dom sióstr jadwiżanek z Wrocławia (Hedwigschwester), dziedziczne sołectwo z 83 ha, leśnictwo i 2 gospody. W szkole ewangelickiej było też schronisko młodzieżowe.

Ze względu na rolniczy charakter wsi stosunkowo skromnie rozwijał się na jej terenie lokalny przemysł. W XVIII w. reprezentowany był tylko przez dwa młyny. Na początku XIX stulecia prowadzono w okolicach Brzeźnicy poszukiwania minerałów i znaleziono tu: złoża amfibiolu i serpentynu, których jednak nie eksploatowano. Ponadto w 1841 r. na południe od wsi odkryto złoża węgla brunatnego, które eksploatowano, ale bez większych rezultatów. Przemysł propinacyjny reprezentowała gorzelnia, zapewne dominialna, wymieniana w latach 1830 i 1845.

Po 1945 r. sytuacja ludnościowa Brzeźnicy była ustabilizowana dzięki położeniu miejscowości i jej wielkości. Dość długo jeszcze bo do 1978 funkcjonowały we wsi o charakterze rolniczym 103 gospodarstwa o niewielkich areałach a później ich ilość spadła do 55. Z rolnictwa utrzymywało się ok. 32% mieszkańców wsi a pozostali pracowali w Ząbkowicach Śląskich, Ziębicach oraz w okolicach Dzierżoniowa. Nie odrodziły się lokalne rzemiosło ani przemysł. Przemysł reprezentowany przez kopalnie magnezytu i kamieniołomy sjenitów rozlokował się poza Brzeźnicą, pomiędzy nią a Grochową i był związany zasadniczo z Grochową. Obecnie słabo jest rozwinięte zaplecze usługowo-handlowe we wsi. Działają tu poczta, szkoła oraz dom pomocy społecznej. Brzeźnica ma liczące się walory krajobrazowo-krajoznawcze, gdyż z terenu wsi widoczne są panoramy Gór Bardzkich i Masywu Grochowej. Brzeźnica jest też dobrym punktem wyjścia do rezerwatów cisów.

Dobra

W średniowieczu dobrami były zarówno wieś jak i znajdujący się koło niej las.

Las należał w 1320 r. do Hermanna, dziedzicznego sędziego z Dzierżoniowa, który przekazał go na pełnych prawach własności szpitalowi św. Jerzego w Ząbkowicach Śląskich. Las koło Brzeźnicy posiadali też w 1366 r. Hans i Hermann von Reichenbach, reprezentujący linię rodu Quickendorf-Peterwitz. Sprzedano go w 1383 r. sołtysowi Nickelowi z Braszowic. Jeszcze na pocz. XVII w. Reichenbachowie byli właścicielami niezamieszkałych terenów koło Brzeźnicy, głównie lasów i gór.

Na terenie wsi istniały w średniowieczu i w XVI w. co najmniej dwa dobra jeśli nie trzy. I tak w poł. XIV w. wieś była własnością rycerza Nicolausa de Rancov, wymienianego z latach 1342 i 1352. W końcu XIV w. włości w Brzeźnicy przeszły w ręce rodziny Peterswald, Petirswald. Reprezentowali ją m.in. Hans Petirswald zu Briesntz (1382, 1404) i Hans Petirswald (1464). Folwark wymieniono w 1404 r.

Inne dobra we wsi były początkowo własnością panów von Jenkwitz, później Hansa von Warnsdorf na Trautenau [21].Odsprzedał je następnie Georgowi von Jenkwitz, który posiadał je jeszcze w 1480 r. W tym też roku ich właścicielem był też Seifried von Wadwitz a potem w latach 1493-1494 — jego zięć Hans Heide.

Kolejne dobra (lenne) noszące nazwę Holzruthe posiadał początkowo Hans von Warnsdorf a następnie były one własnością: Opitza von Seydlitz (1480), Hansa von Reibnitz (1490), Christopha i Dippranda von Reibnitz (po 1490), Anny von Seydlitz (1567) i Hansa von Peterswalde (1599). Po jego bezpotomnej śmierci te lenne włości wróciły do cesarskich dóbr kameralnych, ale później zostały z nich wyodrębnione i dołączone do majętności w Lutomierzu (Quickendorf), pozostającej w rękach Reichenbachów(?).

Natomiast pozostała część wsi wraz z folwarkiem od końca XVI w. do 1791 r. należała do książęcych dóbr kameralnych a później do ziębicko-ząbkowickiego państwa stanowego. Po uwłaszczeniu wieś została z tego państwa wyłączona, ale w jego ramach pozostawały jeszcze w 1921 r niewielkie dobra z folwarkiem bez szlacheckiej siedziby. Do tych dóbr o powierzchni ok. 90 ha należały głównie lasy a grunty uprawne i łąki były dzierżawione. Do 1926 r. dzierżawiona część włości została wyłączona z dóbr. W ich ramach pozostały tylko lasy.

Układ przestrzenny wsi

Wieś położona jest na wysokości około 285-360 m npm., na granicy z Przedgórzem Sudeckim, nad dopływem potoku Studwi. Dolny północno-wschodni kraniec wsi zbliża się ku Masywowi Grochowej a górny południowo-zachodni wcina się pomiędzy wzniesienia Mały Buczek i Brzeźnicką Górę, należące do Grzbietu Zachodniego Gór Bardzkich. Brzeźnica znajduje się na ślepo kończącej się, lokalnej drodze, odbijającej od szosy z Kamieńca do Kłodzka. Wieś otaczają głównie rozległe użytki rolne a tylko od południowego zachodu sąsiaduje ona z lasami porastającymi stoki Gór Bardzkich.

W poł. XVIII w. Brzeźnica, o zasięgu takim jak i obecnie, ze względu na swoje położenie, miała układ łączący elementy układu łańcuchowego i ulicowego. W centrum wsi i przy skrzyżowaniu dróg znajdował się zespół kościelny, młyn a obok niego — folwark.

Bardziej szczegółowo układ przestrzenny przedstawiono na mapie z 1824 r. Czytelna była jego złożoność. Układ łańcuchowy uwidocznił się w powiązaniu układu wsi z doliną potoku. Natomiast regularność całego rozplanowania miejscowości, układ dróg na terenie siedliska, tworzących wydłużone nawsie z korytem potoku, usytuowanie głównego skrzyżowania dróg dokładnie w centrum wsi, zwartość i jednolitość siedliska, zagęszczenie zabudowy wsi oraz regularność układu rozłogów są istotnymi elementami układu ulicowego charakterystycznego dla wsi nizinnych.

Tak przedstawiające się rozplanowanie wsi i jej zasięg nie uległy większym zmianom w 2 poł. XIX w. W centrum wsi, przy kościele wykształcony był niewielki, nieregularny plac, pośrodku którego ustawiono figurę św. Anny. Plac obsadzono lipami i kasztanowcami. Redukcji uległo siedlisko wsi ograniczone do parcel z zagrodami i zamieniane na grunty rolne. Zachowały się jednak dość duże odcinki dawnych dróg granicznych siedliska. Nie zmieniono starych rozłogów oraz wyznaczono nowe w związku z uwłaszczeniem ludności wsi, separacją oraz komasacją gruntów.

Współcześnie zachowany został przestrzenny układ Brzeźnicy. Co prawda jeszcze dalej zredukowano siedlisko, które ograniczono do działek budowlanych. Pozostały odcinki dawnych dróg granicznych siedliska oraz stare rozłogi. Zniszczona została niewielka część zabudowy Brzeźnicy.

Na terenie wsi istnieje obecnie: zespół kościelny, dom zakonny, obecnie Państwowy Dom Opieki Społecznej oraz folwark przy kościele.

Zespól kościelny

Obecnie zespół kościelny składa się z kościoła, plebanii i dwóch cmentarzy.

Kościół parafialny wzmiankowano w 1399 lub 1400 r. jako należący do archiprezbiteriatu niemczańskiego. W 1540 r. został przejęty przez protestantów. W sto lat później, w 1644 r. kościół oddano katolikom. Był parafialnym jeszcze w 1647 r., później został przyłączony początkowo do parafii w Ząbkowicach Śląskich a następnie — jako filialny do parafii w Braszowicach. W latach 1651 i 1666/1667 miał wezwanie Wniebowzięcia NMP. Na pocz. XVIII w. kościół ten, już pod wezwaniem św. Mikołaja, należący do archiprezbiteriatu ząbkowickiego i pozostający pod patronatem księcia Auersperg, służył katolikom zamieszkującym wieś w połowie z ewangelikami. W ostatniej ćw. XIX w. proporcje te uległy zmianie i ewangelicy stanowili już tylko ok. 1/6 liczby ludności Brzeźnicy. Od 1839 do 1945 r. ponownie funkcjonowała rzymsko-katolicka parafia w Brzeźnicy, obejmująca Potworów. Istnieje także współcześnie. Szkoła katolicka została założona w 1785 r. Natomiast szkołę ewangelicką wzmiankowano w r. 1928.

Około 1651 kościół był budowlą murowaną i miał nawę nakrytą drewnianym stropem. Nie był bardzo zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej. Przed 1666 r. wyremontowano wieżę. Z opisu z wizytacji z lat 1666/1667 wynika, że kościół w Brzeźnicy był skromnym murowanym budynkiem z wieżą z dwoma dzwonami, na nowo pokrytą malowanym na czerwono pokryciem z drewna. Dach korpusu nakryty był gontem. Wnętrze kościoła osłaniały sklepienia (zapewne nad prezbiterium) i drewniany strop (nad nawą). Zakrystia była mała i wąska, ale sklepiona i zaopatrzona w żelazne drzwi. W 1723 r. zbudowano nowy kościół, który przebudowano w r. 1826 oraz restaurowano w 1898 r. W 1963 r. malowano wnętrze kościoła. Remont przeprowadzono w 1990 r.

Kościół reprezentuje tradycyjny typ wiejskiej świątyni z wieżą od zachodu. Stylistycznie utrzymany jest w sprymitywizowanej wersji dojrzałego baroku, czego dowodzą kształty okien oraz formy naczółka okna w trzeciej kondygnacji wieży. Ramowy podział elewacji ma charakter tradycyjny i obiegowy. Natomiast ludowy charakter ma motyw ukwieconych gałązek na głowicach pilastrów w ostatniej kondygnacji wieży.

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, przy skrzyżowaniu głównej ulicy wiejskiej oraz drogi z Potworowa do Srebrnej Góry. Jest to skromna, orientowana, salowa budowla z niewyodrębnionym prezbiterium zamkniętym trójbocznie, nakrytym trójpołaciowym dachem łączącym się z dwuspadowym dachem nad nawą przekrytą drewnianym stropem. Od zachodu przylega do nawy czworoboczna, trzykondygnacjowa wieża, nakryta hełmem cebulastym z latarnią. Ponadto przy korpusie kościoła rozmieszczono zakrystię i kruchtę; aneksy na rzucie prostokąta, nakryte dachami trój połaciowymi. Niewielką, podobną kruchtę wzniesiono także przed wieżą. Elewacje prezbiterium przeprute wydłużonymi oknami o łuku odcinkowym (ujętymi tynkowymi opaskami i wypełnionymi witrażami) rozczłonkowane podziałem ramowym członującym również ściany korpusu. Dwie dolne kondygnacje wieży podzielono podziałem ramowym, oddzielnym dla każdej kondygnacji. W trzeciej kondygnacji na narożne lizeny podziału ramowego nałożone pilastry z głowicami z jońskimi ślimacznicami i motywem ulistnionej gałązki. W tej kondygnacji umieszczono okna o łuku odcinkowym, w obramieniach zamkniętych naczółkiem o linii wklęsło-wypukłej. Pod oknami rozmieszczono tarcze zegarowe. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

Na południowy-zachód od kościoła i cmentarza znajduje się zagroda plebańska z plebanią. Plebania (nr 43) jest dużym, dwukondygnacjowym, murowanym, tynkowanym budynkiem wzniesionym na planie prostokąta, nakrytym dachem naczółkowym, utrzymanym w stylu nawiązującym, poprzez formy bryły i wystroju elewacji, do śląskiej architektury barokowej z 2 poł. XVIII w. Jednocześnie budynek charakteryzuje się pewną sztywnością form, charakterystyczną dla prostego neoklasycyzmu występującego w budownictwie małych śląskich miast i wsi. Przed plebanią kształtuje się prostokątne podwórze zagrody plebańskiej, obudowane z dwóch stron budynkami gospodarczymi.

Stary cmentarz przykościelny nie jest użytkowany. Ma zarys owalu, co dowodzi, że jest założeniem starym. Od północy, od strony ulicy wiejskiej i placu jest on wyniesiony nieco ponad ich poziom oraz wydzielony metalowym, ażurowym, stylowym ogrodzeniem na wysokiej murowanej i tynkowanej podmurówce, powstałym w końcu XIX w. W ogrodzeniu tym znajduje się murowana i tynkowana brama filarowa. Od pozostałych stron cmentarz wydzielony jest starym kamiennym murem, w którym zachowały się relikty starych płyt nagrobnych. Stoi tu też dziewiętnastowieczna figura św. Józefa. Na terenie cmentarza zachowały się nieliczne stare nasadzenia, lipa, tuje i jałowce. Blisko głównej bramy cmentarza rośnie pomnikowa lipa o skalusowanych pniach.

Nowy cmentarz, założony w latach dwudziestych lub trzydziestych XX w. znajduje się poza wsią, na niewielkim wzniesieniu przy drodze z Brzeźnicy do Potworowa. Założony jest na planie prostokąta i wydzielony metalowym, ażurowym ogrodzeniem z ceglaną bramą filarową i ze słupkami z czerwonego piaskowca. Na osi cmentarza założono aleję z lip srebrzystych. W rogu cmentarza stoi bezstylowy budynek gospodarczy.

Na południowo-wschodnim krańcu wsi znajduje się dawny dom zakonny (sióstr jadwiżanek — Hedwigchwester z Wrocławia) z budynkami towarzyszącymi, obecnie Dom Pomocy Społecznej, zbudowany w latach dwudziestych XX w. Budynek utrzymany jest w stylu modernizmu z elementami postsecesji i neogotyku.

Główny budynek jest murowany, tynkowany, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym z sygnaturką. Fasada zwrócona ku podjazdowi ożywiona środkowym, podwyższonym ryzalitem pozornym (z klatką schodową), poprzedzonym trójbocznym aneksem (z głównym wejściem) oraz skrajnymi, trójkątnymi szczytami. Elewacja dzielona gzymsami a w skrajnych partiach elewacji, pod szczytami umieszczono dwie nisze z figurami św. Jadwigi i św. Józefa. Najokazalej przedstawia się aneks z głównym wejściem ozdobiony przyporami i wzorem geometrycznym z brązowej cegły — licówki. Na południe od głównego budynku i podjazdu znajduje się trapezowy, mały dziedziniec obudowany z trzech stron dwukondygnacjowymi budynkami mieszkalnymi, nakrytymi dachami dwuspadowymi.

Folwark w Brzeźnicy wzmiankowany był w 1404 r., ale nie wiadomo, czy jest on identyczny z obecnym folwarkiem usytuowanym w centrum wsi. Folwark w centrum Brzeźnicy, znajdujący się przy kościele nie został zaznaczony na mapie z poł. XVIII w. lecz dopiero na mapie z 1824 r. Był on duży i obudowany z wszystkich czterech stron. Podobnie przedstawiał się w 2 poł. XIX w. Obecnie zachowany jest układ założenia tworzonego przez murowane, tynkowane budynki z bramami przejazdowymi, nakryte dachami dwuspadowymi. Zabudowa folwarku pochodzi z 2 poł. XIX stulecia.

Zabudowa wsi

Już w poł. XVIII w. zabudowa wsi była zagęszczona. Podobnie przedstawiała się około 1824 r., kiedy to jej część stanowiło dwadzieścia zagród w czworobok. W 2 poł. XIX w. występowały na terenie wsi zarówno duże zagrody w czworobok, zagrody skromniejsze, jak i pojedyncze budynki mieszkalno-gospodarcze, skupione głównie na terenie nawsia nad potokiem. Domy mieszkalne należące do dużych zagród kmiecych sytuowano względem ulic wiejskich szczytowo, lub rzadziej kalenicowo. Obecnie zachowana zabudowa wsi, współtworzona jest przez murowane budynki z 2 poł. XIX w. Niektóre z budynków są dość okazałe i mają bogaty wystrój elewacji złożony z ceramicznych medalionów (nr 46 i 48), lub też kształtowany przez podziały architektoniczne (nr 95). Występuje też nowa zabudowa, choć w niewielkim stopniu.

Na terenie wsi znajdują się: dziewiętnastowieczna figura św. Anny (na placu w centrum wsi) pochodząca z XIX w. figura św. Józefa (na przykościelnym cmentarzu) oraz dwa krzyże pokutne wmurowane w mur cmentarny. Jeden z nich, wykonany z czerwonego granitu umieszczono w odcinku muru od strony ulicy i placu.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina Wiejska				Dobra	Instytucje publiczne i przemysłowe
Rok	Areał	Domy	Ludność	Areał	Instytucje publiczne i przemysłowe
1785			453		szkoła katolicka, 2 młyny
1816			528
1830		92	625		2 młyny, gorzelnia
1845		129	719		2 młyny. gorzelnia, 12 warsztatów tkackich
1867		130	721
1885	793	126	648	26
1895		113	623	89
1905	847	104	539
1910			557
1933			627		szkoła ewangelicka
1950			592
1960			677
1970			643
1978			663
1988	1270		649

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którą objęto cmentarz z kościołem oraz zagrodę plebańską wraz z plebanią.

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, obejmującą wieś wraz z jej stylową zabudową.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajduje się wieś w granicach dawnego siedliska wsi.

Zaznaczono oświdokową sprzed nowego cmentarza ku centrum wsi.

Zaznaczonohistoryczny zasięg wsi oraz zachowane fragmenty granicznych dróg siedliska.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

1. Fort ziemny, chronologia: pierwsza pot. XVIII w.

Stanowisko numer: 1/4.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 464/69.

2. Fort ziemny, chronologia: pierwsza poł. XVIII w.

Stanowisko numer: 2/5.

3. Fort ziemny, chronologia: pierwsza poł. XVIII w.

Stanowisko numer: 3/6.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Zespół kościelny

a) Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja, 2 poł. XV lub 1516, 1720-1730, nr rej. 1831, z dn. 08.10.1996

b) Plebania, XVIII(?), XIX w.
c) Cmentarz przykościelny z murem i bramą, mur.

2. Dom sióstr jadwiżanek ob. Państwowy Dom Pomocy Społecznej, nr 78, l. 20.XX w.

3. Dom mieszkalny nr 57, XIX/XX

4. Dom mieszkalny nr 85, 1894

5. Dom mieszkalny nr 95, 4 ćw. XIX

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 92-25

1. Fort ziemny, chronologia: pierwsza poł. XVIII w.

Stanowisko numer: 1/4.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 464/69.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

2. Fort ziemny, chronologia: pierwsza poł. XVIII w.

Stanowisko numer: 2/5.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

3. Fort ziemny, chronologia: pierwsza poł. XVIII w.

Stanowisko numer: 3/6.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

Dębowina

Dawne nazwy miejscowości

Eiche (1366), Eychen (1421), Eiche (1549, 1551), Aiche (1619), Euche (1666/1667), Eichen (1764), Eichen bei Wartha (1880), Dębowina (po 1945).

Aichen Nieder (1569), Nieder Eichen (1736), Nieder Euchen (1825), Dębowina Dolna (po 1945)

Obereichen (1569), Ober Eichen (1736), Ober Euchen (1825),

Etymologia nazwy wsi

Topograficzna nazwa wsi Eichen wyprowadzona została od niemieckiego rzeczownika die Eiche (dąb) i oznacza wieś położoną przy dębowym lesie. Obecna nazwa nawiązuje do lokalnej tradycji.

Historia wsi

Peter, autor przewodnika po okolicach Kamieńca Ząbkowickiego i Barda Śląskiego, identyfikuje Dębowinę, położoną na Przełęczy Bardzkiej z zamkiem Dubenina z poł. IX w.(?), znajdującym się w średniowieczu na drodze z Moraw i Czech przez Lewin, Kłodzko do Barda i dalej na północ [22].Zamek ten usytuowany była pomiędzy Kłodzkiem a Bardem. Na poparcie swojej hipotezy Peter powołał się na zachowane w tradycji okolicznej ludności lokalne nazwy terenowe typu: Schlossplan lub Schlossberg dotyczące stoków lub samej Ostrej Góry, najwyższego szczytu we Wschodnim Grzbiecie Gór Bardzkich. Najbliższe zaś otoczenie tej góry nazywano w lokalnej tradycji des Burgstӓdtel. Podobnie też Ostra Góra nazywana była na starych mapach oraz w kronikach. Według Petera jest to dowód na to, że zamek ten strzegący drogi i istniejący ok. poł. IX w. był położony na terenie Przełęczy Bardzkiej lub poniżej niej. Była to zapewne budowla drewniana otoczona częściowo fosą. Ta hipoteza Petera musi niewątpliwie znaleźć potwierdzenie w wynikach badań archeologicznych i badań materiałów źródłowych.

Obecnie trudno stwierdzić jakikolwiek związek pomiędzy wspomnianym powyżej zamkiem a historyczną wsią Dębowina, która powstała zapewne w poł. XIV stulecia lub na przełomie XIV i XV w. i lokowana była od razu na prawie niemieckim. Wzmiankowano ją po raz pierwszy w 1406 r., kiedy to jej (dóbr lennych) właścicielem był Hering Wencke na Opolnicy. Przed 1421 r. powstało sędziostwo co dowodzi, że w tej górskiej wsi leżącej na pograniczu Śląska i Kłodczyzny utrwaliły się charakterystyczne dla niej instytucje. Już w XV w. gwarectwa ze Złotego Stoku i Srebrnej Góry poszukiwały w otoczeniu Dębowiny złóż złota i srebra. Wnioskując z nazw obu części wsi i ich układu przestrzennego można przypuszczać, że mniejsza, zachodnia część miejscowości, Dębowina Dolna była starsza. Druga natomiast, wschodnia część wsi, Dębowina Górna powstała przed 1569 r. Wówczas też Dębowina Dolna i Górna, należące do książęcych dóbr kameralnych zostały kupione przez opata Simona II z klasztoru w Kamieńcu i pozostawały w ramach dóbr cystersów do sekularyzacji w r. 1810. Później miejscowość weszła w skład dóbr królewskich. Została z nich wyłączona po uwłaszczeniu ludności wsi, przeprowadzonym po 1845 r.

W czasach nowożytnych ta górska wieś była niewielka, rozwijała się powoli a stosunki własnościowe na jej terenie przedstawiały się w latach ok. 1750-1782 następująco. Wieś zamieszkiwało 9 kmieci, 4-7 zagrodników i 17-20 chałupników. W 1 poł. XIX w. rzemiosło reprezentowane było bardzo skromnie. Od XVIII stulecia rozwijał się przemysł wydobywczy, o czym poniżej. Liczba ludności wsi wzrastała do 1885 r., potem zaczęła powoli i systematycznie spadać. Dębowina była zamieszkana zasadniczo tylko przez katolików i należała do parafii w Bardzie. We wsi funkcjonowała katolicka szkoła pomocnicza. Dębowina wchodziła w skład gromady z siedzibą urzędu gromadzkiego w Opolnicy. W 1939 r. odnotowano na terenie wsi 42 numery. W tym też roku ludność wsi utrzymywała się głównie z rolnictwa, w niewielkim stopniu z rzemiosła i pracy najemnej. Na terenie Dębowiny funkcjonowało 12 gospodarstw kmiecych, 3 inne gospodarstwa rolne, pracowało 5 rzemieślników i mieszkało 4 robotników. Kilkanaście osób żyło z wynajmu domów i mieszkań. We wsi znajdowała się gospoda.

Jak już wspomniano poszukiwanie rud złota i srebra rozpoczęto w okolicach Dębowiny w XV w. Roboty poszukiwawcze prowadzono nadal w XVIII stuleciu i w 1764 r. znaleziono drobne ilości kruszców z zawartością złota. Dalsze poszukiwania prowadził mieszczanin wrocławski Frobel. Po znalezieniu rud antymonu założono w 1774 gwarectwo. Jego działalność upadła w wyniku powstania górników. Na początku XIX w. jeszcze raz podjęto prace górnicze, ale bez większego powodzenia. Ponadto w tym czasie czynne były koło wsi kamieniołomy, w tym łupka ilastego. Przemysł wydobywczy upadł jednak przed 1830 r.

Po roku 1945 liczba ludności rolniczej Dębowiny znacznie zmalała a następnie ustabilizowała się. W 1978 r. funkcjonowały we wsi 23 gospodarstwa rolne, czyli tyle ile przed wojną. 30% ludności miejscowości utrzymywało się z rolnictwa. Do 1988 r. liczba gospodarstw spadła o połowę, ale większy procent mieszkańców Dębowiny utrzymywał się z rolnictwa (52%). Pozostali trudnią się rolnictwem i pracują w przemyśle w innych miejscowościach. Wieś nie ma zaplecza usługowo-handlowego. Mimo położenia przy głównej drodze z Barda do Kłodzka oraz walorów krajobrazowych otoczenia Dębowina nie rozwija się, ani też nie rozwija funkcji turystycznych. Funkcjonują tu tylko bar położony oraz pole biwakowe związane ze szlakami w Górach Bardzkich.

Układ przestrzenny wsi

Składająca się z dwóch części wieś Dębowina leży w pn.-zach. części Grzbietu Wschodniego Gór Bardzkich, na wysokości około 380 - 460 m n.p.m. w dolinach dopływów Nysy i przy głównej drodze z Barda do Kłodzka. Wieś otaczają wzniesienia: Strażnik, Nyska Góra oraz Mała Niwa i Wielka Niwa. Na południe od wsi znajduje się Przełęcz Bardzka.

Już w poł. XVIII w. wieś składała się z dwóch części założonych w dolinach potoków i przy drogach odchodzących od drogi z Barda do Kłodzka. Obie części wsi miały układ łańcuchowy. Zachodnia część Dębowiny (dawna Dębowina Dolna) była mniejsza a wschodnia (dawna Dębowina Górna) — większa. Wnioskując z zagęszczenia zabudowy na terenie Dębowiny Dolnej można przypuszczać, że była to może starsza część miejscowości.

Około 1824 r. obie części wsi zmniejszyły się, ale zachowały swój dawny układ. Miały dwuczęściowe siedlisko zwarte i jednolite. Na terenie Dębowiny Dolnej znajdowały się cztery zagrody w czworobok i pojedyncze budynki mieszkalno-gospodarcze. W Dębowinie zaś Górnej istniały dwie zagrody w czworobok i rozproszona zabudowa szerokofrontowa. Czytelne były rozłogi.

W latach 1884-1930 zabudowa Dębowiny Dolnej dotarła do drogi z Barda do Kłodzka. Tym samym wykształcił się stosunkowo prosty, wielodrożny układ tej części wsi. Dębowina Górna zachowała swój dawny układ. Znacznej redukcji uległo siedlisko obu partii wsi.

Współcześnie ze względu na zniszczenie części zabudowy przy drodze z Barda do Kłodzka i prowadzących do niej dróg Dębowina Dolna ma znów układ łańcuchowy. Taki układ ma też Dębowina Górna. Siedlisko obu części wsi zredukowano do działek budowlanych. Osamotnione dziś gospodarstwo położone na zachód od drogi z Barda do Kłodzka, u wylotu Doliny Mandry funkcjonuje jako leśniczówka Dębowina-Chrobrówka.

Zabudowa wsi

Około 1824 r. zabudowę obu części wsi tworzyło kilka zagród w czworobok i skromna zabudowa, w tym szerokofrontowa. W latach około 1884—1930 nieznacznie wzrosła liczba okazalszych zagród. Obecnie znacznie przerzedzona zachowana zabudowa wsi, współtworzona jest przez różnorodne budynki drewniano murowane. Czytelne są układy okazalszych zagród.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Przemysł
1785			151	Kopalnia srebra, kamieniołom
1830		36	214
1845		39	233
1867		55	282
1885		39	299
1895		42	236
1905	262	39	194
1910			177
1933			185
1950			113
1960			111
1970			116
1978			107
1988			106

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w enklawach ujmujących obie części wsi.

Zaznaczono historyczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884-1930 i współczesnej. Granice wsi określono w sposób ogólny, ze względu na daleko posunięte zniszczenie układów przestrzennych poszczególnych jednostek osadniczych oraz brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczonostrefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

5. Fort ziemny z XVIII w.

Stanowisko numer: 2/3.

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 93-25

4. Osada kultury łużyckiej;

osada, chronologia: wczesne średniowiecze;

ślad osadnictwa, chronologia: nieokreślona.

Stanowisko numer: 1/1.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer: 168/18.

5. Fort ziemny z XVIII w.

Stanowisko numer: 2/3.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

Dzbanów

Dawne nazwy miejscowości

Cebano (1189), Cbanov (1203), Tbanouo (1210, 1212), Cbanovo (1230, 1260, 1310), Clanovo (1261), Chanovo (1262), Banow (1290, 1316), Banov (1260, 1297), Chanouo (1310), Banaw (1333, 1369, 1405), de Banov (1325), Dfern Banow (1339), Bann (1495), Bonau (1666/1667), Bahne (1619, 1747), Bana (1747), Bauna (1765), Bahnau (1782, 1845), Banau (1320, 1333, 1470, 1825, 1908-1945), Dzbanów (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Pierwsza wersja nazwy wsi Cebano pochodzi z dokumentu z 1189 r., który Klemenzowi wydaje się być fałszywy. Autor ten odrzucił przypuszczenie Damrota o związku nazwy wsi z nazwą miejscową Szczepanowo i wyraził przypuszczenie, że mogła się ona wywodzić od polskiego słowa dzban lub zban, i oznaczała wieś z karczmą, gospodą. Klemenz próbował też wyjaśnić pochodzenie nazwy wsi w nawiązaniu do nazwy osobowej Dzbancz. Współcześnie przyjmuje się że topograficzna nazwa wsi powstała od staropolskich słów czban, dzban i dzban. Później polskie czb- przekształciło się w języku niemieckim w b. Obecna nazwa wsi nawiązuje do jej nazwy słowiańskiej.

Historia wsi

Starą, słowiańską wieś wymieniono po raz pierwszy w dokumencie z 1210 r., w którym biskup wrocławski nadał dziesięciny z niej, należące do kaplicy w Bardzie, augustiańskiej prepozyturze w Kamieńcu [23].Po 1230 r. Dzbanów przeniesiono na prawo niemieckie. Ponownie dziesięciny ze wsi nadane zostały przez biskupa wrocławskiego w r. 1260 cystersom, którzy osiedli w Kamieńcu w miejsce augustianów. W 1297 r. wzmiankowano we wsi allodium, które kupione zostało wówczas przez opata Ottona von Kamenz dla klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim. Ponadto w XIV w. istniały we wsi inne włości, rycerskie, obejmujące całą wieś, należące do rodziny von Rachenau. Wykupił je w 1394 r. opat Johannes z Kamieńca. Od XIV stulecia wieś leżała na drodze łączącej dwa górnicze miasta Złoty Stok i Srebrną Górę. Jednocześnie Dzbanów położony był na lokalnej drodze z Przyłęku ku wsiom na terenie dawnej przesieki śląskiej. Z drogą tą wiązał się drewniany most na Nysie Kłodzkiej, pomiędzy Przyłękiem a Dzbanowem. Obowiązek utrzymania tego mostu spadł na klasztor kamieniecki, czego dowodzi książęcy dokument z 1495 r. W czasie wojny trzydziestoletniej klasztor obwarował swe posiadłości a w tym Dzbanów, budując w jego okolicach szańce. W czasach nowożytnych i w XIX stuleciu Dzbanów należał do parafii w Przyłęku.

Stosunki własnościowe na terenie wsi przedstawiały się następująco. W latach 1750-1782 Dzbanów zamieszkiwało 11-13 kmieci oraz 50-55 zagrodników i chałupników. Rzemiosło było słabo rozwinięte. Wzrost liczby mieszkańców wsi następował do ok. 1845 r. Później odnotowywano powolny, ale systematyczny spadek liczby mieszkańców. W 1939 r. Dzbanów był nadal średniej wielkości wsią rolniczą z 13 gospodarstwami kmiecymi (!) i z 24 innymi gospodarstwami rolnymi. Wieś liczącą około 66 numerów zamieszkiwało też 21 robotników, 9 rzemieślników oraz 2 handlarzy. W ostatniej ćw. XIX w. wieś była siedzibą urzędu gromadzkiego i urzędu stanu cywilnego. Mieszkańcy wsi byli wyznania rzymsko-katolickiego.

Współcześnie Dzbanów nadal jest wsią rolniczą. Powoli maleje liczba ludności, ale sytuacja ludnościowa wsi jest zasadniczo ustabilizowana. W 1978 r. funkcjonowało tu 57 gospodarstw rolnych a w 1988 — już tylko 34. Z pracy w rolnictwie utrzymuje się 28% ludności wsi. W latach osiemdziesiątych na terenie dawnego folwarku dolnego poza wsią należącego do PGR działała Stacja Hodowli Roślin. Część mieszkańców Dzbanowa pracuje w lokalnym przemyśle w Bardzie. Dzbanów ma też liczące się walory krajobrazowe i krajoznawcze, które nie są obecnie wykorzystywane.

Dobra

Po zakupieniu wsi od rodziny von Rachenau klasztor kamieniecki scalił tutejsze dobra z posiadanym już wcześniej allodium. Ale w 1470 r. sprzedał Nicolausowi Seydeln należący do allodium folwark dolny. Dowodzi to, że we wsi znajdowały się dwa folwarki. Jeden z nich z kurią majątkową aż do sekularyzacji pozostał nadal własnością klasztoru. W 1940 r. był własnością prywatną, dobrami rodziny Negwer („Negwer-Gut”).

Drugi folwark, jak wiadomo sprzedany został przez klasztor w 1470 r. Odkupiono go zapewne później. Ale już w 1529 sprzedał go opat Georg, aby uzyskać fundusze na odbudowę spalonego klasztoru. Od tego czasu folwark pozostawał już własnością prywatną. W XVIII w. prowadzono na jego terenie hodowlę owiec. Folwark posiadali m.n.: Clara, wdowa Roberin (ok. 1765), mieszczanie ząbkowiccy (ok. 1782) i Leopold Bӧttger (1814). W latach 1814—1830 został już dołączony do klucza, późniejszego majoratu kamienieckiego [24].W okresie 1876-1921 były to niewielkie dobra z folwarkiem i ogrodem, dzierżawione. Nastawione były na uprawę roli i hodowlę koni, bydła i owiec. W latach 1930-1937 nadal dzierżawione i częściowo rozparcelowane pozostawały własnością skarbu państwa.

Układ przestrzenny wsi

Wieś położona jest u podnóża Gór Bardzkich, na ich styku z Przedgórzem Paczkowskim, na wysokości 260-290 m n.p.m., w dolnej, północnej części doliny potoku Laskówki i przy drodze z Przyłęku do Laskówki. Wieś otaczają głównie użytki rolne.

W poł. XVIII w. Dzbanów o zasięgu takim jak i obecnie miał, ze względu na swoje położenie, układ łączący elementy układu łańcuchowego i ulicowego. Na północnym skraju wsi znajdowała się kuria majątkowa z gospodarstwem klasztornym a na zachód od wsi — folwark.

Bardziej szczegółowo układ przestrzenny przedstawiono na mapie z 1824 r. Czytelna była jego złożoność. Układ łańcuchowy uwidocznił się w powiązaniu układu wsi z doliną potoku. Natomiast regularność całego rozplanowania miejscowości, układ dróg na terenie północnej części siedliska, tworzących nawsie z korytem potoku, zwartość i jednolitość siedliska, zagęszczenie zabudowy wsi oraz regularność układu rozłogów są istotnymi elementami układu ulicowego charakterystycznego dla wsi nizinnych. Nie można wykluczyć, że północna część wsi z nawsiem była starsza, a południowa o układzie łańcuchowym — nowsza. Ale może też wieś w obecnym zasięgu powstała już w średniowieczu a zróżnicowanie układu obu jej części wynikało z topografii terenu. Północna bowiem część Dzbanowa z nawsiem leżała w znacznie rozszerzonej partii doliny potoku Laskówki a południowa łańcuchowa — w wąskiej partii doliny. Czytelny był układ rozłogów.

W latach 1884—1930 i współcześnie układ wsi został zachowany bez większych zmian. Zapewne w XX w. i przed 1926 rokiem zbudowano nową szosę przez Przyłęk, Dzbanów, Laskówkę, Przełęcz Łaszczową i Wojciechowice do Kłodzka. Współcześnie wyprostowano odcinek drogi od mostu na Nysie do Dzbanowa, w związku z czym przebiega ona na północ od folwarku.

Kuria majątkowa i gospodarstwo klasztorne, późniejsze dobra Negwerów

Gospodarstwo klasztorne, lub folwark istniały już zapewne w 1470 r. Około 1824 r. w północnej części wsi, na północ od drogi z Przyłęku w kierunku do Ożar i na wschód od koryta Laskówki istniał dwudziedzińcowy folwark. W ostatniej ćw. XIX w. tworzyły go dwa nieregularne majdany gospodarcze sąsiadujące od wschodu z użytkowym ogrodem. Założenie to zachowało się do dziś i składa się z kurii majątkowej, budynku mieszkalnego i budynków gospodarczych otaczających oba czworoboczne majdany.

Kurię majątkową (nr 3) wzniesiono w 1755 r., czego dowodzi data w kluczu obramienia wewnętrznych drzwi. Budynek utrzymany jest w stylu łączącym elementy wczesnego i dojrzałego baroku. Tradycyjne ujęcie wystroju elewacji korpusu budynku wywodzące się jeszcze z wczesnego baroku kontrastuje z nowoczesną architekturą szczytów, wyraźnie inspirowaną dojrzałym barokiem. Układ wnętrza jest typowo użytkowy, z tradycyjnymi systemami sklepiennymi, nawiązującymi jeszcze do architektury XVI w. (sklepienie wielolunetowe). Bryła budynku ozdobionego okazałymi szczytami nad elewacją boczną i nakrytego dachem dwuspadowym odpowiada budownictwu klasztornemu, szczególnie jednemu ze sposobów kształtowania skrzydeł barokowych klasztorów.

Kuria majątkowa założona na planie wydłużonego prostokąta jest budynkiem murowanym, tynkowanym, dwutraktowym z asymetrycznie umieszczoną sienią. Wnętrza nakryto sklepieniami kolebkowymi z lunetami, wielolunetowymi lub stropami, niekiedy z dekoracją sztukatorską. Sień przyziemia przelotowa, w tylnej części ze schodami (dwubiegowymi z podestem) i z przechodem. W sieni zachowane kamienne, wewnętrzne portale z guttami. Budynek wzniesiono jako dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, osłoniętym dekoracyjnymi szczytami. Elewacje z regularnym rozkładem osi okiennych. W elewacji frontowej, zwracającej się ku gospodarczemu majdanowi znajduje się główny portal z umieszczonym powyżej plafonem z wizerunkiem maryjnym. Elewacje rozczłonkowane w przyziemiu pasami pseudoboniowania a wyżej podział ramowy. Najokazalej prezentują się szczyty nad elewacjami bocznymi. Centralna część szczytów ujęta została ukośnie ustawionymi i wklęsłymi parami pilastrów a okulus w polu szczytu oraz jego zwieńczenie wyznaczono liniami wklęsło-wypukłymi.

Dziedziniec gospodarczy przy kurii majątkowej otaczają budynki murowane w dużej części z kamienia, mające m.in. wnętrza nakryte sklepieniami żaglastymi wspartymi na kamiennych filarach. W elewacji jednego z nich, przy południowej pierzei majdanu zachował się wtórnie złożony kamienny portal z datą 1792. Pomiędzy tym budynkiem a kurią majątkową wzniesiono w 2 poł. XVIII w. murowaną, tynkowaną bramę z przejazdem o łuku półkolistym. Otwór ujęto uproszczonymi pilastrami. Bramę zwieńczono naczółkiem o linii wklęsło-wypukłej a jej naroża ozdobiono kamiennymi kulami. Brama ta zachowała się do dziś bez większych zmian a zabudowa folwarku została przekształcona w 2 poł. XIX w.

Na północ od tego założenia znajduje się drugi, częściowo teraz obudowany majdan z budynkiem mieszkalnym z 2 poł. XIX w. odpowiadającym charakterem zabudowie wsi. Jest to wyraźnie odrębne gospodarstwo oddzielone zapewne po sekularyzacji klasztoru od dawnego gospodarstwa klasztornego.

Folwark Dolny, park i ogród

Folwark ten złożony z obudowanego dziedzińca gospodarczego i ogrodu był w poł. XVIII w. odsunięty od zasadniczego siedliska wsi a około 1824 roku znalazł się w ramach nowej części siedliska Dzbanowa, założonej wzdłuż drogi do Przyłęku. Obecnie znów jest poza zredukowanym siedliskiem wsi. Zachował się układ przestrzenny tego dużego założenia, które w ostatniej ćw. XIX w. miało już swój obecny kształt. Założenie to uformowane na planie pięcioboku wchodzi klinem pomiędzy ciek wodny, dopływ Laskówki a odcinek starej drogi do Przyłęku, która stała się lokalną drogą po dokonanym współcześnie wyprostowaniu szosy z Przyłęku do Dzbanowa. Stara droga rozdzielała dawniej folwark i użytkowy ogród. W obrębie folwarku znajdują się budynek mieszkalno-administracyjny i zwarty blok budynków gospodarczych wzdłuż trzech pierzei folwarku. Na północny wschód od folwarku istnieje ogród użytkowy z kaplicą domkową a na południe od majdanu gospodarczego — u podnóża Gór Bardzkich rozciąga się niewielki park wypełniający wąską dolinę potoku, dopływu Laskówki.

Nieproporcjonalność bryły budynku administracyjno-mieszkalnego, grubość jego murów obwodowych, lekkie zsunięcie portalu z osi elewacji, poszerzenie wschodniej części budynku przy zwężeniu zachodniej oraz przestronność niektórych wnętrz sugerują, że budynek ten mógł powstać jeszcze w ok. poł. XVII w. Został później zbarokizowany na początku XVIII w., w stylu wczesnego baroku, co wyraziło się m.in. w kompozycyjnym uporządkowaniu elewacji, w zastosowaniu podziału ramowego i kamiennych obramień otworów z uszakami. W 2 poł. XVIII stulecia przebudowano częściowo sklepienia zakładając sklepienia odcinkowe i żaglaste. W efekcie ukształtowany został budynek dwukondygnacjowy, wydłużony i zapewne trzytraktowy. Trudno obecnie stwierdzić czy pełnił funkcje kurii majątkowej, czy też dworu, siedziby właścicieli dóbr. Budynek ten został podwyższony i rozbudowany o nowe skrzydło w 2 poł. XIX w. Przekształcono nieco układ wnętrz, wystrój nowej, trzeciej kondygnacji ujednolicono z wystrojem istniejących elewacji i założono dach płaski ze ściankami kolankowymi. W XIX w. budynek traktowany użytkowo był tylko ośrodkiem administracji dóbr.

Budynek administracyjno-mieszkalny założony na planie prostokąta, murowany, tynkowany, trzykondygnacjowy, nakryty został dachem płaskim ze ściankami kolankowymi. Elewacja rozczłonkowana tynkowym podziałem ramowym. Zachowany dawny, profilowany gzyms koronujący. Obramienia otworów kamienne z uszakami i guttami lub tynkowe. Centrum przyziemia budynku wypełnia duża sień nakryta stropem. Zachowane wtórnie przedzielone dawne duże, sklepione wnętrza, stare schody dwubiegowe z podestem oraz sklepienia odcinkowe i żaglaste.

Zabudowa folwarku, z reliktami budynków z XVIII w. została gruntownie przebudowana na początku XX w.

Otoczenie folwarku nosi ślady urządzania. Na wschód od założenia i po północnej stronie drogi z Dzbanowa do Przyłęku ukształtowano zapewne jeszcze w XVIII w. ogród uprawny, założony na planie trójkąta i wydzielony kamiennym murem. Ogród ten przez autorów ewidencji założenia ogrodwo-parkowego w Dzbanowie uznany został za ozdobny. W południowej części tego ogrodu i przy drodze wzniesiono w 2 poł. XVIII w. kaplicę mszalną.

Obecnie jest to budynek utrzymany w bardzo uproszczonym stylu dojrzałego baroku, o czym świadczą owalne okulusy i zaokrąglone narożniki. Murowany, tynkowany budynek założony jest na planie kwadratu, ma elewacje rozczłonkowane podziałem ramowym i osłonięty jest dachem namiotowym.

W XIX w. nadal urządzano otoczenie folwarku, obsadzając odcinek drogi dojazdowej na majdan gospodarczy grabami. Wjazd zaś na teren folwarku, przy budynku administracyjnym, ujęto w 2 poł. XIX w. ceglaną bramą filarową. Wówczas to urządzono na terenie skarpy terenowej znajdującej się u podnóża Gór Bardzkich i na południe od łąk sąsiadujących z folwarkiem niewielki park. Założono go na obszarze lasu z liściastym starodrzewem z grupami lip i z pomnikowym grabem.

Około 1926 r. starodrzew tworzyły buki i dęby. Ciek wodny wzbogacono o niewielki staw a u podnóża skarpy poprowadzono drogę spacerową. W obrębie tego parku znalazła się siedemnastowieczna (?) lodownia usytuowana w stoku skarpy.

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. znajdowały się na terenie wsi zagrody i zabudowa szerokofrontowa. Około zaś 1824 r. w centrum wsi mieściło się kilka zagród w czworobok. W pozostałych częściach Dzbanowa istniały zagrody różnej wielkości i o różnych układach. Resztę siedliska i nawsie z sadzawkami wypełniała zabudowa szerokofrontowa. W 1836 r. zbudowano we wsi nową szkołę a przy niej, w 1855 r. — dzwonnicę, dziś nie zachowaną. W ostatniej ćw. XIX w. wzrosła nieco liczba zagród w czworobok.

Obecnie zachowana zabudowa wsi, współtworzona jest przez różnorodne murowane budynki powstałe w 2 poł. XIX w. Wyróżniają się m.in. budynki nr 7, 16, 22, 27, 29, 32,40,46 i 48. Istnieje też duża część zagród, w tym zagroda z lamusem (nr 22).

Na terenie wsi znajdują się również krzyże i kapliczki. Krzyż pokutny przeniesiony z innego miejsca stoi przed wjazdem na folwark a przed kurią majątkową gospodarstwa klasztornego stoi kapliczka słupowa z 1755 r.(?) Na trzonie w formie kolumny z enthasis umieszczona jest skrzynka z otworami zamkniętymi odcinkowo, nakryta namiotowym daszkiem.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Dobra
Rok	Areał	Domy	Ludność	Areał	Ludność
1785			296
1825			458
1830		68	458
1845		74	542
1867			500
1885	419	81	484	175
1895		78	395		26
1905		67	382		26
1910			412
1933			387
1950			341
1960			360
1970			328

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którą objęto dawne gospodarstwo klasztorne wraz z kurią majątkową (nr 3).

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, wyznaczoną w dwóch enklawach. W jednej znalazła się cala wieś a w drugiej — znajdujący się poza wsią folwark z ogrodem.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajdują się wieś oraz folwark z ogrodem i parkiem u podnóża Gór Bardzkich.

Wyznaczono punkty widokowe z drogi z Dzbanowa do Przyłęku, w kierunku dawnego gospodarstwa klasztornego, w kierunku folwarku poza wsią i w kierunku Przyłęka.

Zaznaczono historyczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884-1930 i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny, ze względu brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczono strefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Kuria majątkowa, obecnie dom mieszkalny nr 3, 1755, nr rej. 1836 z dnia 08.10.1966.

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 93-26

6. Osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 4/13.

Obszar AZP 92-26

7. Ślad osadnictwa kultury przeworskiej, chronologia: okres wpływów rzymskich, osada, chronologia: średniowiecze.

Stanowisko numer: 1/51.

8. Osada chronologia: średniowiecze.

Stanowisko numer: 2/52.

9. Osada, chronologia: średniowiecze, osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 3/53.

Grochowa

Dawne nazwy miejscowości

in Grochoviam (1260), Grochova (1316), Grochen, Grachau (1480, 1558, 1607, 1629, 1654, 1666/1667, 1830, 1845), Grochen (1498), Grache, (1498, 1565, 1643), Grachaw (1629), Gruchau (1666/1667), Grӓchner vorberg (1643), Grochau (1608, 1750— 1945), Grochowa (po 1945).

Kolonie i przysiółki:

Neu Grochau (1885-1945), Nowa Grochowa (po 1945 r).

Tiefer Graben, Dürrhausgraben (1885-1845).

Fleischervorwerck (1477), Fleischhacker Vorwerck (1595), Fleischerhof (1809), Flescheer Furbrich (gwarowe), Kühnheide — folwark (1830-1945), Kiełków (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Historyczna nazwa wsi Grochau wywodzi się od starosłowiańskiego słowa grahu (groch), od nazwy osobowej Groch, lub od podobnie brzmiącego skrótu nazwy osobowej Grodzisław. Obecna nazwa miejscowości nawiązuje do lokalnej tradycji.

Historyczne nazwy folwarku Fleischervorwerck, Fleischhacker Vorwerck i Fleischerhof wywodziły się od nazwy użytkownika folwarku, cechu rzeźników z Ząbkowic Śląskich. Tradycji tej obca była natomiast druga, historyczna nazwa folwarku Kühnheide, stosowana w XIX i XX w., topograficzna, utworzona zapewne od średniogórnoniemieckiego słowa Kien (sosna), oznaczająca grunt porośnięty sosnami i bliska nazwom z terenu Saksonii. Obecnie folwark ten nazywany jest Kiełków, bez jakiegokolwiek związku z lokalną tradycją.

Historia wsi

Na Obniżeniu Ząbkowickim znajdowała się wielka włość Grochovischa (Grochowiska) należąca do dóbr książęcych, z której dziesięciny płacono początkowo biskupowi wrocławskiemu. Była to włość dość rozległa, bo na jej terenie powstały (do 1248 lub 1260 r.) trzy wsie: Braszowice, Pawłowice i Grochowa. W 1261 r. dziesięciny ze wsi Grochowa przeznaczone były dla kaplicy w Bardzie. Grochowa należała do parafii w Braszowicach. W 1480 r. wzmiankowano we wsi dziedziczne sędziostwo a w r. 1498 — już tylko sołectwo. Początkowo na terenie wsi należącej do braszowickich dóbr nie było folwarku. Powstał on dopiero w latach 1558—1595.

W 2 poł. XVIII w. stosunki własnościowe na terenie Grochowej przedstawiały się następująco. Tę małą wieś zamieszkiwało 6 kmieci, 14-17 zagrodników i 10-14 chałupników. Wieś miała charakter rolniczy a rzemiosło reprezentowane było bardzo skromnie. Dopiero od końca XVIII w. zaczął się rozwijać lokalny przemysł, o czym poniżej.

Liczba ludności Grochowej wzrastała do około poł. XIX w. a później zaczęła spadać, mimo tego że obok wsi rozwijał się lokalny przemysł wydobywczy. W 1813 r. koło wsi zbudowano szańce [25]a w ostatniej ćw. XIX stulecia (przed 1885 r.) powstały dwa niewielkie przysiółki Grochowej, czterodomowy przysiółek Neu Grochau i jednodomowy — zwany Tiefergraben lub Dürrhausgraben. Grochowa w końcu XIX w. należała do gromady Brzeźnica. Wieś zamieszkiwana była głównie przez katolików a ewangelicy stanowili w latach 1830-1874 od 34 do 21% ogółu ludności wsi. W 1939 r. w Grochowej (z 47 numerami), która zachowała głównie rolniczy charakter funkcjonowało 5 gospodarstw kmiecych, 29 innych gospodarstw rolnych. Około 8 osób utrzymywało się z rzemiosła i usług. Działał jeden kupiec. Ponadto wieś zamieszkiwało 15 robotników oraz rentierzy, urzędnicy i właściciele domów. Ponadto na terenie miejscowości znajdowała się misja pallotynów. Wieś należała do katolickiej parafii w Przyłęku i ewangelickiej w Braszowicach.

Lokalny przemysł, jak już wspomniano, zaczął się rozwijać zapewne w czasach nowożytnych, kiedy to w okolicach wsi znaleziono marmur. Kamieniołom ten nie był już czynny w końcu XVIII w. Wówczas tylko wykorzystywano kamieniołom wapienia. Na pocz. XIX w. znano złoża minerałów znajdujące się w stokach Grochowca i w okolicach Grochowej. Znaleziono tu: kwarc, smołowiec, słoniniec, serpentyn, azbesty i gliny: ałunową oraz garncarską. W latach czterdziestych XIX w. odkryto na płn.-wsch. od folwarku Kühnheide złoża węgla brunatnego i założono kopalnię, która w okresie międzywojennym od dawna już nie działała. Także w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w. z inicjatywy właścicieli tutejszych dóbr eksploatowano (dla celów wojskowych) lokalne złoża magnezytu znajdujące się w stokach Grochowca. Uzyskany minerał przetwarzano w Ząbkowicach Śląskich, gdzie w 4 ćw. XIX w. był czynny parowy młyn rozdrabniający magnezyt, którego zastosowanie było coraz większe. Wykorzystywano go bowiem przy wyrobie wykładzin ściernych oraz w przemyśle chemicznym. W 1 poł. XX w. kopalnia magnezytu w Grochowej-Braszowicach budziła duże zainteresowanie wielu firm, gdyż eksploatowała jedyne złoża magnezytu w Niemczech. W czasie I wojny światowej kopalnie magnezytu były dzierżawione przez Süduӧstlich Gesellschaft z miejscowości Aschersleben [26]a potem, w 1920 r. wróciły do dóbr oraz prowadzone były i rozbudowane przez firmę Frankensteiner Magnesitwerke. Wzniesiono bowiem w 1923 r. pomiędzy Braszowicami i folwarkiem Kiełków młyn magnezytu i zakład wypalania magnezytu. Później dwa szyby kopalniane, w stokach Grochowca i Strażnika dzierżawiły firmy: Silesia Gesellschaft z Hamburga i Schlesische Nickelwerke.

Po 1945 r. Grochowa została zasiedlona i ma obecnie ustabilizowaną sytuację ludnościową. Jest to wieś głównie rolnicza, pozbawiona zaplecza usługowo-handlowego. Podjęto wydobycie magnezytu, przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury i zapewne w związku z tym powstało w latach pięćdziesiątych przy drodze do Grochowej niewielkie, parodomowe osiedle. Obecnie wieś należy do rzymsko-katolickiej parafii w Braszowicach.

Dobra

Początkowo na terenie wsi należącej do braszowickich dóbr nie było folwarku. W 1477 r. miejscowość wraz z przynależnościami i czynszem z folwarku Fleischervorwerck posiadali bracia Heinze i Georg von Reichenbach. W trzy lata później, w 1480 r. do ich dóbr należało też dziedziczne sędziostwo. Z kolei w latach 1483 i 1485 miejscowość pozostawała w rękach Bernharda von Tscheschwitz oraz Georga von Reichenbach na Potworowie. W latach 1519 i 1558 Grochowa należała do Fabiana von Reichenbach zu Peterwitz i Gregora von Reichenbach zu Peterwitz. Dominium we wsi (wraz z folwarkiem) powstało dopiero w latach 1558-1595 a należące do niego włości były dobrami lennymi. W 1606 r. po śmierci Fabiana von Reichenbach dobra w Grochowej przypadły jego synowi Rudolfowi. W ich skład wchodziły wówczas: folwark, drugi folwark użytkowany przez cech rzeźników oraz pastwiska koło wsi. W 1608 określony testamentem Fabiana von Reichenbach podział dóbr został zatwierdzony przez cesarza. Włości w Grochowej nadal były dobrami lennymi i należały w latach 1610-1643 do Rudolfa von Reichenbach. Jakiś czas były dobrami wspólnej ręki, którymi zarządzali bracia Rudolf i Christoph, panowie na Lutomierzu (Quickendorf), Przedborowej (Schӧnheide) i Grochowej. W 1629 r. cesarz Ferdynand II zmienił status dóbr w Grochowej z dóbr lennych na dziedziczne. Po śmierci Rudolfa wdowa po nim, Hedwig Reichenbachin z domu Nimitzin wydzierżawiała dwukrotnie włości w Grochowej, w latach 1643 i 1652. Były one zapewne bardzo zadłużone, skoro wierzyciele Rudolfa w 1654 r. sprzedali je. Dobra te kupili: Martin Klar i Ursula Peisker z domu Kottwitz, ale i oni je dzierżawili. W poł. XVIII w. wieś posiadali panowie von Dittel. Mieli ją też hrabiowie von Hatzfeld. Około 1765 r. właścicielką dóbr była wdowa Mannelin a w r. 1785 — Veronika Schefflern. Później, przed 1814 r. majętność w Grochowej stała się własnością hrabiów von Schlabrendorf ze Stolca i znalazła się ramach państwa stanowego (Minderherrschaft) należącego do rodzin: von Schlabrendorf, von Deym, von Merweld i von Schwerin-Wildenhoff [27].

Układ przestrzenny wsi

Grochowa położona jest w obniżeniu u stóp Masywu Grochowej, pomiędzy Grochowcem i Strażnikiem od wschodu a Brzeźnicą od zachodu. Wieś usytuowano przy lokalnej drodze odchodzącej od szosy z Braszowic do Brzeźnicy ku północy, ku Masywowi Grochowej. Wieś położona jest tarasowo i malowniczo. Południowy jej kraniec znajduje się na jednym poziomie a centralna i północna partia miejscowości położona jest tarasowo. Jej wschodnia część wraz z główną wiejską drogą i folwarkiem położona jest wyżej na stoku Stróżnika a część zachodnia znajduje się niżej, w dolinie potoku, wypływającego ze stoku Strażnika.

W poł. XVIII w. wieś miała taki zasięg jak obecnie i była małą ulicówką z zagęszczoną zabudową. Na terenie wsi znajdowały się folwark i młyn. Około 1824 roku wykształcony już był obecny układ dróg i miejscowości, ulicowy z owalnym nawsiem w części południowej. Nawsie to jest dość nietypowe, bo zawiera się na stoku wzniesienia, pomiędzy wyżej położoną główną wiejską drogą a drogą poprowadzoną wzdłuż niżej usytuowanego koryta potoku. Siedlisko było zwarte i jednolite. Z układem dróg na jego terenie łączyły się nieregularne rozłogi, powiązane węzłami lokalnych dróg. W latach 1884-1930 opisany układ wsi pozostał bez większych zmian, z tym że siedlisko wsi uległo redukcji. Zachował się układ rozłogów. Na północ od wsi, na stoku Grochowca znajdowały się szyby kopalni magnezytu. Także i dziś układ przestrzenny wsi jest zachowany, ale siedlisko ograniczono do działek budowlanych. Czytelne są rozłogi i wyrobiska dawnej kopalni. Przy dawnej drodze dojazdowej do wsi, prowadzącej od południa, od strony Braszowic, zbudowano w latach pięćdziesiątych XX w. niewielkie, kilkudomowe osiedle ze szpalerem z czereśni, związane z kamieniołomem położonym na południe od drogi z Braszowic do Brzeźnicy.

Zespół dworski

Zespół dworski składa się z dworu, niewielkiego parku i z folwarku.

Można sądzić, że wraz z powstaniem dominium w 2 pot. XVI w. zbudowano dwór i założono folwark. Dwór ten (nr 43) przebudowano zapewne na początku XVIII w. W końcu tego stulecia grochowska siedziba szlachecka była już jednak niezamieszkana i pozostawała, jak pisze Zimmermann, w złym stanie. W 2 poł. XIX w. użytkowano ją jako rządcówkę, w związku z czym utrzymywano ją w stanie używalności. Nie przeprowadzano stylistycznych modernizacji. Podobnie traktowano dwór po 1945 r., kiedy urządzono w nim szkołę, działającą do dziś.

Dwór usytuowano na ziemnej platformie umieszczonej przy północnej pierzei folwarku. Jest to wczesnobarokowy budynek powstały zapewne na początku XVIII w., charakteryzujący się regularnością rozkładu osi okiennych w fasadzie. W bocznej elewacji wschodniej okna rozłożone są mijankowo, co też może sugerować istnienie reliktów renesansowego budynku. Sklepienia wnętrz dworu, kolebkowe ze stykającymi się lunetami można odnieść do budownictwa 2 poł. XVII w. a sklepienia kolebkowe z podciętymi lunetami — do budownictwa ostatniej ćw. tego stulecia. Obiegowy charakter miały też wczesnobarokowe, kamienne, uszakowe obramienia okienne. Ogólnie zbarokizowany dwór był budynkiem dość skromnym, pozbawionym reprezentacji. Budynek był remontowany w okresie międzywojennym i wtedy założono obecne, fakturowe tynki zewnętrzne i pomalowano kamieniarkę. Nie wykluczone, że przebudowano też elewację tylną.

Dwór jest budynkiem murowanym, tynkowanym, wzniesionym na planie prostokąta, dwutraktowym, dwukondygnacjowym, nakrytym dachem mansardowym. Sień umieszczona w centrum dworu nakryta jest sklepieniem kolebkowym z podciętymi lunetami a wnętrze za nią, w tylnym trakcie — sklepieniem kolebkowym ze stykającymi się lunetami. W sieni zachowane żelazne drzwi z okuciami. Elewacje zwieńczone kamiennym profilowanym gzymsem koronującym. Siedmioosiowa fasada z regularnym rozkładem otworów. Główne wejście zamknięte lukiem pełnym, pozbawione obramienia. Okna w kamiennych, uszakowych obramieniach, lub w tynkowych opaskach.

Przy dworze wzniesionym na ziemnej platformie ogrodzonej, kamiennym murem, wzmocnionym w niektórych miejscach przyporami urządzono niewielki park. Przed budynkiem, od strony folwarku posadzono jesiony a przy oficynie — świerk srebrny. Na północ od dworu znajduje się niewielki park z modrzewiem, lipami, jesionem, dwoma platanami, lilakami i ze śnieguliczkami. Na północ od parku rozciąga się ogród użytkowy, obsadzony granicznym szpalerem z lip wielopiennych.

Folwark przy dworze wzmiankowano po raz pierwszy w 1606 r. a w r. 1643 był już tak zniszczony, że wymagał odbudowy. Użytkowany był nadal w XIX w. i w 1 poł. XX w. Folwark ten utrwalono dopiero na mapie z 1824 r. Było to wówczas bardzo duże założenie na planie czworoboku. Do 1930 zostało zmniejszone i ograniczone do planu prostokąta. Ponadto na północ od folwarku założono w końcu XIX w. niewielki park. Założenie to zachowało się do dziś. Znajduje się powyżej zabudowy wsi, w najwyżej położonej części siedliska. Jego zabudowę tworzą oficyna pałacowa i budynki gospodarcze. Przy północnej pierzei folwarku i w oddaleniu od dworu wzniesiono na początku XVIII w. jednokondygnacjową, dworską oficynę nakrytą dachem mansardowym. Barokowy ten budynek (nr 41) przebudowano współcześnie wymieniając okna i drzwi. Została zachowana bryła oficyny. Pozostała, gospodarcza zabudowa folwarku wypełnia całą jego pierzeję zachodnią i część wschodniej. Są to skromne budynki murowane z kamienia, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi z odeskowanymi szczytami, powstałe w 2 poł. XIX w. W południowo-zachodnim narożniku folwarku i od strony głównej drogi wiejskiej znajduje się ozdobna, ceglana brama wjazdowa z poł. XVIII w. przypominająca bramę wjazdową na teren dóbr klasztornych w Dzbanowie. Jest to brama ceglana, tynkowana, z odcinkowo zamkniętym otworem, zwieńczona naczółkiem wykreślonym linią wklęsło-wypukłą.

Zabudowa wsi

Na pocz. XIX w. istniał już w Grochowej wiejski dom gminny (ludowy). Około 1824 r. na terenie wsi znajdowało się sześć zagród w czworobok. Cztery naprzeciw dworu i dwie w południowej partii miejscowości. Pozostałą część siedliska Grochowej wypełniała zabudowa szerokofrontowa. W latach 1882-1930 wzrosła liczba okazalszych zagród. Układy wielu z nich czytelne są i dziś. Same zaś budynki, murowane i tynkowane tworzące zabudowę wsi są bardzo skromne i pozbawione dekoracji. Pochodzą z 2 poł. XIX w. Noszą też ślady współczesnych przebudów.

Kolonia Nowa Grochowa

Ta niewielka, historyczna kolonia Grochowej, zaznaczona została dopiero na mapie z lat 1884-1930. Znajdowała się na północ od Masywu Grochowskiego i przy paru polnych drogach łączących się z drogą z Tarnowa do Mikołajowa. Na terenie kolonii istniały trzy zagrody. Obecnie kolonia włączona jest do wsi a na jej terenie znajduje się jedna zagroda

Folwark polny

Był to folwark (Fleischerhof, Kühnheide) znajdujący się dawniej w ramach gminy wiejskiej Brzeźnica, ale już w 1477 r. należący do właścicieli dóbr w Grochowej (Reichenbachów), którzy za roczny czynsz oddali go w użytkowanie cechowi rzeźników z Ząbkowic Śląskich. Cech użytkował folwark do poł. XIX w. Około 1845 r. folwark i związane z nim dobra były własnością Plathera, dyrektora Domeny Kamienieckiej. Później zaś grunty należące do folwarku częściowo rozparcelowano. Pozostałą resztówkę przejęli nowi właściciele: Schnalke, Brendel i Schrӧder. Na gruntach resztówki użytkowali w latach 1860-1875 kopalnię rudy żelaza, którą wysyłali do hut w Nowej Rudzie. W późniejszych czasach resztówkę z folwarkiem dołączono do dóbr Opolnica-Grochowa. Następnie należące do niej grunty podzielono na dwie części i zespolono z gminami wiejskimi Brzeźnica i Grochowa.

Omawiany folwark polny znajdował się przy drodze z Grochowej do Brzeźnicy. Około 1824 było to założenie na planie czworoboku, z obudowanymi dwiema pierzejami, północno-wschodnią i południowo-zachodnią. Układ ten nie uległ większym zmianom w ostatniej ćw. XIX w. Obecnie układ folwarku Kiełków uległ zatarciu ze względu na wyburzenie części zabudowy. Zachował się tylko jeden budynek mieszkalny, ustawiony szczytowo względem drogi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. W jego elewacji szczytowej wmurowano odlany z żeliwa herb ząbkowickiego cechu rzeźników. W ozdobnym kartuszu o zarysach wykreślonych liniami wklęsło-wypukłymi i ozdobionym u dołu palmetą wyobrażono byczy łeb oraz dwa skrzyżowane topory pod nim.

Kopalnia

W granicach obecnej wsi znajdują się kamieniołomy usytuowane w stoku wzniesienia sąsiadującego od zachodu z Bukowczykiem. Należy do nich zespół bezstylowych budynków przemysłowych znajdujący się przy drodze z Braszowic do Brzeźnicy.

Fort

Fort ziemny — Fort Grochowski („Groch-Schanze”), należący do zewnętrznego pasa umocnień znajduje się na północny zachód od wsi, w centrum Masywu Grochowskiego, na wysokości ok. 376 n.p.m., na wzniesieniu pomiędzy Brzeźnicą a Grochowcem. Jest to owalny plac otoczony rowem.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina Wiejska				Dobra		Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Areał	Ludność	Instytucje publiczne i przemysł
1785			166			kamieniołom marmury i wapienie
1830		57	290			gorzelnia, młyn
1845		64	308			gorzelnia, młyn, kopalnia węgla brunatnego, kopalnia magnezytu
1874		58	299	320	18	kopalnia rudy żelaza
1885		57	285		13	kopalnia magnezytu
1895		51	268		23
1905	200	50	251	320	9
1939		47	276			kopalnia magnezytu

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którą objęto zespół dworski.

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, w której znalazł się folwark polny przy drodze z Braszowic do Brzeźnicy.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajduje się wieś i jej najbliższe otoczenie. Strefa ta łączy się ze strefą „K” dla Brzeźnicy.

Zaznaczono historyczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884—1930 i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny, ze względu na brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczonostrefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

11. Fort, chronologia: 1813 r.

Stanowisko numer: 5/114.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 394/68.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Zespół dworski

a. Dwór, obecnie Zbiorcza Szkoła Gminna, nr 43, pocz. XVIII w.

b. Oficyna dworska, obecnie dom mieszkalny nr 41, pocz. XVIII w., XX w.

c. Brama na folwark, XIX w.

d. Park, XIX w.

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 91-26

10. Ślad osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej, chronologia: neolit. Stanowisko numer: 4/113.

11. Fort, chronologia: 1813 r.

Stanowisko numer: 5/114.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 394/68.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

Janowiec

Dawne nazwy miejscowości

Jansbach (1260), Jonysbach (1316), Jonasbach (1630), Iohnsbach (1666/1667), Jonsbach (1394, 1405, 1494, 1785-1945), Janowiec (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Historyczna nazwa wsi Johnsbach wywodzi się od skrótów John, Jahn odnoszących się do niemieckiego imienia Johann oraz od niemieckiego słowa bach, oznaczającego potok. W związku z tym nazwę wsi można przetłumaczyć jako „potok Jana”. Do tej lokalnej tradycji nawiązuje też obecna nazwa miejscowości — Janowiec.

Historia wsi

Janowiec powstały przed 1260 r. na obszarze przesieki, od razu na prawie niemieckim, był w 1260 r. wsią czynszową kamienieckiego klasztoru. Przez ów klasztor Janowiec został kupiony w 1394 r. (od braci Heinricha i Teodora von Rachenaw) i pozostał w ramach ich dóbr aż do sekularyzacji. Konwent posiadał wieś wraz z częścią przywilejów, a jedynie przywilej warzenia i wyszynku piwa pozostawał do około 1592 r. w rękach panów von Burghaus z Opolnicy a potem — do sołtysa z Lasek. Po poł. XVI w. wydobywano w okolicach Janowca ałun, a pozwolenie na eksploatację otrzymał w 1559 r. mieszczanin wrocławski Nickel Redinger.

W 2 poł. XVIII w. stosunki własnościowe na terenie wsi przedstawiały się następująco. Wieś zamieszkiwało wówczas 4—5 kmieci, 4 zagrodników i 26-27 zagrodników. Była to więc niewielka wieś rolnicza z mało rozwiniętą warstwą rzemieślników. Po sekularyzacji klasztornych dóbr (po 1810 r.) Janowiec został włączony do dóbr królewskich. W 1 poł. XIX w. liczba ludności wsi szybko wzrastała a później powoli i systematycznie spadała. Bez większych zmian natomiast kształtowała się liczba mieszkalnych budynków. W XIX w. wykształciła się warstwa rzemieślników i rozwinął się handel reprezentowany przez handlarzy zbożem i żywnością. Mimo to Janowiec pozostał głównie wsią rolniczą, aż do 1 poł. XX w. włącznie. W 1939 r. funkcjonowało na terenie miejscowości (z 38 numerami) 6 gospodarstw kmiecych i dziesięć innych gospodarstw rolnych. Z rzemiosła utrzymywało się 9 osób. Mieszkało też w Janowcu 27 robotników, 6 pracowników leśnych i 13 rentierów. We wsi czynne były sklep i gospoda. Już w okresie międzywojennym zwracano uwagę na walory krajobrazowe okolic Janowca, na jego terenie znajdowały się wówczas dwa prywatne domy letniskowe. Do 1945 r. r. Janowiec zamieszkały głównie przez katolików należał do parafii w Przyłęku. Nieliczni ewangelicy mieli swój kościół w Opolnicy.

Janowiec ponownie zasiedlony po 1945 r., należący do parafii w Przyłęku, pozostał wsią rolniczą i znacznie się wyludnił. Jeszcze w 1978 r. funkcjonowały w Janowcu 34 niewielkie gospodarstwa rolne, utrzymujące 15% ludności wsi. Pozostali pracowali w przemyśle w okolicznych miejscowościach i w lasach. Do 1988 r. liczba gospodarstw rolnych spadła do 22. Obecnie na terenie wsi nie ma żadnego zaplecza usługowo-handlowego a większość mieszkańców zatrudniona jest poza rolnictwem. Wieś jest atrakcyjnie i malowniczo położona, co może w przyszłości sprzyjać rozwojowi funkcji letniskowych i turystycznych.

Układ przestrzenny wsi

Wieś położona jest na granicy Gór Bardzkich i Przedgórza Paczkowskiego, u północnego podnóża Grzbietu Wschodniego Gór Bardzkich i u wschodniego wylotu Przełomu Bardzkiego. Janowiec rozlokowany jest na wysokości ok. 255-310 m n.p.m., wzdłuż biegu potoku Jesionowca, aż do jego ujścia do Nysy Kłodzkiej. Wieś znajduje się na lokalnej drodze z Przyłęku do Laskówki. Niżej położona północna część Janowca otoczona jest użytkami rolnymi nad Nysą a południowa, wąska część wsi wcina się pomiędzy zalesione stoki Koguciej Ostrogi i Grodowych Górek Wielkiej i Małej. Zabudowa Janowca, malowniczo położonej wsi zajmuje stoki wspomnianych powyżej wzniesień wydzielających dolinę potoku, jak i samo dno doliny.

W poł. XVIII w. Janowiec, nieco mniejszy od północy niż obecnie, był typową, górską łańcuchówką zajmującą dolinę potoku, rozszerzającą się w kierunku północnym, ku Nysie. W centrum wsi znajdował się młyn. Do roku 1824 układ łańcuchowy północnej części wsi rozwinął się w wielodrożny, czemu sprzyjało rozszerzenie doliny potoku. Wieś nie przekroczyła jednak swoich dawnych granic. W 1 ćw. XIX w. siedlisko Janowca było nieregularne i rozczłonkowane. Główna droga wiejska prowadziła ku przeprawie na Nysie. W ostatniej ćw. XIX stulecia wieś zbliżyła się do Nysy Kłodzkiej. Nie uległ zmianie układ przestrzenny miejscowości, ale zmniejszyło się siedlisko, najwęższe w południowej partii miejscowości. Jeszcze w okresie międzywojennym zachowane były koło wsi pozostałości szybów kopalnianych dawnej kopalni ałunu oraz relikty szańców z czasów wojny trzydziestoletniej, położonych pomiędzy Janowcem i Laskówką.

Istniejący w XIX w. układ wsi i jej zasięg zachowały się do dziś, z tym że siedlisko ograniczono jeszcze bardziej, do działek budowlanych.

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. dominowała zabudowa szerokofrontowa, złożona głównie z pojedynczych budynków mieszkalno-gospodarczych. Około 1824 r. duże skupisko zabudowy znajdowało się w północnej części wsi a w jej wyżej położonej partii południowej występowały bardziej rozproszone budynki szerokofrontowe. Podobnie też przedstawiała się zabudowa Janowca w ostatniej ćw. XIX w., z tym że w północnej jej części pojawiły się małe zagrody. Nadal czynny był młyn. Charakter zabudowy wsi zachował się do dziś. Nie uległa też ona większym zniszczeniom. Obecnie zachowana zabudowa, współtworzona jest przez różnorodne budynki murowane i drewniano-murowane powstałe głównie w 2 poł. XIX w. Na jej tle wyróżnia się okazały dom mieszkalny nr 1, zbudowany w 1 poł. XIX w., usytuowany wraz z całą bardzo dużą zagrodą blisko przeprawy przez Nysę Kłodzką. Nie wykluczone, że była to gospoda przy przeprawie. Jest to budynek utrzymany w stylu łączącym elementy późnego baroku i prostego neoklasycyzmu, murowany, tynkowany, na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacjowy, nakryty dachem naczółkowym. W fasadzie rozczłonkowanej gzymsowaniami i ujętej narożnymi lizenami osie okienne rozłożono regularnie. Portal z nadświetlem zamknięto łukiem koszowym.

Poza wsią założono w 1 poł. XIX w. przy leśnych ścieżkach, na północnym stoku Koguciej Ostrogi drogę krzyżową, tzw. Polską Drogę Krzyżową (Polniche Kreuzweg) prowadzącą na szczyt Kalwarii. W nieregularnych odstępach rozstawiono kamienne krzyże z obrazami malowanymi na blasze. Obecnie krzyże są zachowane. Nieczytelne są malowidła.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina Wiejska				Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Instytucje publiczne i przemysł
1789			162	młyn, owczarnia
1816			202
1830		39	277	młyn
1845		39	346	młyn
1874		42	328
1885		41	270
1895	239	41	241
1905		38	217
1910			203
1933		38	195
1950			178
1960			164
1970			173
1978			151
1988	350		145

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajduje się ta malowniczo położona wieś. Strefa ta łączy się ze strefą „K” dla Przylęku.

Zaznaczono punktwidokowy z drogi do Janowca w kierunku Przyłęku.

Zaznaczonohistoryczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884-1919 i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny ze względu na brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczonostrefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

12. Fort ziemny, chronologia: połowa XVIIIw.

Stanowisko numer: 1/10.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Dom mieszkalny nr 1, 1 poł. XIX w.

2. Dom mieszkalny nr 34, pocz. XX w.

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 93 - 26

12. Fort ziemny, chronologia: połowa XVIIIw.

Stanowisko numer: 1/10.

Wyznaczono strefę “W” ochrony konserwatorskiej.

13. Osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 3/25.

Laskówka

Dawne nazwy miejscowości

Gerumswalde, Gerumsdalde (1260), Gerungiswalde (1316, 1424), Geruswalde (1335), Gerundigiswalde, Gerundigiswalt (1403), Gerhartswalde (1506), Gierigswalde (1507), Gerigiswalde, Gereswalde (1515), Girichswalde (1516, 1621), Geringswalde (1516), Girischwaldensi (1666/1667), Girichswaldt (1666/1667), Gierswalde (1782), Guerigswalde, (1816), Georgswalde (1785, 1801); Gierichswalde (1516, 1743, 1825-1945), Gierschwahle (gwarowe, sprzed 1945), Laskówka (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Nazwa wsi Gierichswalde według Klemenza wywodzi się od staroniemieckiej nazwy osobowej Gerung, która z kolei powstała od słów: ger (oszczep, dziryt) i hart (mocny). Nazwa ta ewoluowała później z formy Gerung do form Gehring, Gering, Gerigs, Girig czy Gierig. W przypadku jednak dwóch ostatnich nazw Klemenz dopuszczał ewentualność nawiązania do innego źródłoslowu a mianowie do staroniemieckiego słowa gir oznaczającego żądzę. Polscy natomiast językoznawcy odnieśli się do treści historycznej nazwy wsi tłumacząc ją jako „las, lasek Giericha”.

Obecna nazwa miejscowości Laskówka częściowo nawiązuje do lokalnej tradycji, do rdzenia historycznej nazwy wald, walde — (las).

Historia wsi

Laskówka powstała w latach 1230-1260, po nadaniu przez księcia Henryka klasztorowi kamienieckiemu 150 wielkich łanów (frankońskich) znajdujących się w Górach Bardzkich koto Dzbanowa, dla zagospodarowania na prawie niemieckim [28].Wieś wzmiankowana została w 1260 r., kiedy to biskup Tomasz potwierdził uposażenie klasztoru kamienieckiego, cysterskiego od 1249 r. W XIV w. klasztor pobierał ze wsi dziesięciny a około połowy tego stulecia funkcjonowała w Laskówce parafia. Na terenie wsi istniały też dobra, lub cała wieś była dobrami. Były to zapewne dobra lenne i należały do rodziny von Tschischwitz (ok. 1481). Te lub inne włości Ursula von Hohenzollern, wdowa po Henryku I, księciu ziębickim i oleśnickim przekazała Michaelowi Worsheim z Kłodzka. Kolejnym zaś ich posiadaczem był Melcher Worissen, który w 1516 r. sprzedał ją wraz ze wszystkimi gruntami i przywilejami cystersom z Kamieńca. Od tego czasu wieś należała do klasztoru. Ponadto na terenie Laskówki znajdowały się w czasach nowożytnych dziedziczne sołectwo i wolne dobra należące później do rodziny Kuschel. Stała też we wsi karczma sądowa. W czasie wojny trzydziestoletniej, w latach 1621-1622 powstały koło Laskówki i przy drodze do Janowca szańce wykonane przez wojska cesarskie ze względu na oblężenie Kłodzka.

Stosunki własnościowe na terenie tej dość dużej wsi, przedstawiały się w 2 poł. XVIII w. następująco. Laskówkę zamieszkiwało 12—13 kmieci, 2—16 zagrodników i 22—33 chałupników. Słabo była rozwinięta warstwa rzemieślników. Ogólnie więc wieś miała areał większy nawet niż Przyłęk, ale mniej licznie reprezentowane były trzy główne warstwy ludności wiejskiej. Wynikało to chyba z faktu, iż była to wieś górska. Laskówka miała w końcu XVIII w. charakter wsi rolniczej. Pozostawała w obrębie dóbr klasztornych do 1810 r. a później weszła w skład dóbr królewskich. W XIX w. miejscowość należąca do gromady Dzbanów dalej utrzymywała charakter rolniczy. Liczba ludności wsi wzrastała do około 1874 r. a później powoli spadała. Od końca XIX w. Laskówka była niewielkim letniskiem z gospodą przy szosie. W latach trzydziestych XX w. na terenie wsi liczącej 89 numerów z rolnictwa utrzymywało się 8 kmieci i 24 innych gospodarzy. Z rzemiosła żyło 11 rzemieślników a z pracy najemnej — 8 robotników i 9 robotników leśnych zatrudnionych w książęcym gospodarstwie leśnym, z którym związana była leśniczówka znajdująca się we wsi. Ponadto na terenie wsi mieszkali urzędnicy i rentierzy. Czynny był sklep kolonialny, działało przedsiębiorstwo transportowe i firma handlująca zbożem.

Po 1945 r. Laskówka została zasiedlona, potem częściowo się wyludniła. Obecnie sytuacja ludnościowa wsi ustabilizowała się na poziomie znacznie niższym niż w końcu XVIII w. Miejscowość nadal ma charakter rolniczy a w 1978 r. funkcjonowało 49 gospodarstw rolnych. Z rolnictwa utrzymywało się 40% mieszkańców Laskówki. W dziesięć lat później liczba gospodarstw zmalała do 31 a procent ludności żyjącej z rolnictwa wzrósł do 84%. Wieś ma trudne warunki glebowo-klimatyczne oraz nie posiada zaplecza usługowo-handlowego. Ma natomiast nie wykorzystywane do dziś walory krajobrazowe i krajoznawcze. W Laskówce znajduje się leśniczówka.

Układ przestrzenny wsi

Wieś rozciąga się wzdłuż potoku Laskówki, dopływu Nysy Kłodzkiej i położona jest na wysokości ok. 330-400 m n.p.m., w Obniżeniu Laskówki, u płn.-wsch. podnóża Grzbietu Wschodniego Gór Bardzkich. Miejscowość otaczają grunty uprawne oraz znajdujące się za nimi lasy świerkowe i świerkowo-bukowe. Wieś rozlokowana jest na drodze z Dzbanowa do Wojciechowic (przez Przełęcz Łaszczową w Górach Bardzkich).

W poł. XVIII w. Laskówka miała taki zasięg jak i obecnie oraz była typową, górską łańcuchówką. Do roku 1824 wykształcił się obecny zasadniczy układ dróg oraz rozłogów, związany z południową częścią wsi. Dowodzi to, że ta właśnie partia miejscowości (z kościołem, zespołem dworskim, zagrodami i z młynem) mogła być starsza od północnej, bardziej wkraczającej pomiędzy góry i charakteryzującej się dominacją zabudowy skromnej i jednostronnej. Siedlisko wsi było ok. 1824 r. jednolite, ale nieregularne. Tak przedstawiający się układ wsi zachował się bez większych zmian w ostatniej ćw. XIX w., z tym że redukcji uległo siedlisko. Jeszcze w okresie międzywojennym zachowane były przy drodze do Janowca pozostałości szańców z czasów wojny trzydziestoletniej. Obecnie zachowany jest dawny łańcuchowy układ Laskówki, z siedliskiem ograniczonym do działek budowlanych i z pozostałościami rozłogów.

Na terenie wsi znajdują się kościół z cmentarzem, przydrożna kaplica, dawna plebania i zespół dworski.

Zespół kościelny

Parafia w Laskówce istniała już w 1335 r. Funkcjonowała jeszcze w XVI w. i nic nie wiadomo o tym, aby kościół był kiedykolwiek przejęty przez protestantów. Zapewne po wojnie trzydziestoletniej parafia w Laskówce została zlikwidowana, o czym świadczy fakt, że w latach 1666/1667 nie było we wsi plebanii. Wieś została dołączona do parafii w sąsiednich Laskach i należała do niej w XIX w. i w 1 poł. XX stulecia. Laskówkę zamieszkiwali głównie katolicy a protestantów było niewiele, zaledwie kilka osób. Obecnie w Laskówce ponownie erygowano rzymsko-katolicką parafię.

Kościół wzmiankowano po raz pierwszy w 1335 r., ale musiał być przebudowany lub zmodernizowany w 2 poł. XV w., lub w 1516 r [29].kiedy to powstał zachowany do dziś późnogotycki, ostrołuczny portal z przenikającym się laskowaniem. W latach 1666/1667 kościół p.w. św. Mikołaja biskupa był skromnym, kamiennym budynkiem, krytym drewnem, zaopatrzonym w sygnaturkę lub wolnostojącą, prowizoryczną dzwonnicę z dwoma dzwonami. W protokole wizytacji nic bowiem nie wspomniano o wieży. Ze względu na daleko posuniętą destrukcję starej budowli w latach 1729-1730 został wzniesiony z inicjatywy kamienieckiego opata Gerarda Woiwody nowy, obecny barokowy kościół. Dla upamiętnienia tego faktu na obramieniu południowego wejścia do kościoła umieszczono datę 1729 a na chorągiewce na wieży zawarto inicjały GAC (Gerard Abt Camenz) i datę 1730. Opat Gerard († 1732) nie doczekał końca prac przy wystroju kościoła. Za jego życia zaczęto jeszcze wykonywać w technice fresku polichromię ścian prezbiterium, w ramach której znalazło się wyobrażenie Świętej Trójcy. Ponownie prace przy polichromii wykonywano nadal za czasów opata Tobiasza (1742-1757), w latach 1745-1746. Powstało wówczas malowidło przedstawiające św. Mikołaja. Czynnym wówczas malarzem był J. M. Steiner, który umieścił na polichromii swoje nazwisko i daty. Freski ograniczono tylko do prezbiterium. Opat Tobiasz założył też dzwony na wieży. Jakieś prace modernizacyjne wykonywano w kościele w 1771 r., o czym świadczy druga chorągiewka na wieży z inicjałami AAC (Abundus Abt Camenz) i z datą 1771. W 1860 r. zburzono starą zakrystię dobudowaną do kościoła od północy i dostawiono nową od południa, w miejscu dawnego wejścia. Kościół otrzymał barokowe wyposażenie złożone z głównego ołtarza z przedstawieniem maryjnym „Maria Hilf”, (z figurą ubraną w srebrną szatę i umieszczoną w szafce) oraz z ołtarza św. Jana Nepomucena. Renowację kościoła przeprowadzono w 1925 r. Wówczas to przy wymianie części tynków we wnętrzu prezbiterium odnaleziono relikty barokowych polichromii wraz inskrypcjami, wymalowano wnętrze kościoła oraz pomalowano na nowo jego wyposażenie. Ponownie remonty kościoła przeprowadzono w latach 1973-1978. Wyremontowano wówczas wieżę, wykonano prace zabezpieczające sklepienie nad nawą i wymieniono elementy konstrukcji więźby dachowej.

Obecnie zespół kościelny tworzą kościół, cmentarz i dawna plebania.

Kościół jest budowlą barokową o tradycyjnym układzie przestrzennym (z wyodrębnionym prezbiterium, salowym korpusem i z wieżą w fasadzie), wzniesioną z wykorzystaniem murów starszego, późnogotyckiego kościoła. Nowe, rozszerzające się ku dołowi przypory przy korpusie kościoła uzyskały już co prawda charakter nowożytnych skarp, wzmocnień tylko o charakterze użytkowym, ale nie wykluczone, że ukryto w nich relikty gotyckich przypór. Kościół utrzymany został w stylu łączącym elementy wczesnego i dojrzałego baroku. Wczesny barok wyraził się w formach systemu sklepiennego, prostego podziału ramowego, form okien i ich opaskowych obramień z boniami diamentowymi w miejscach klucza i przewiązek. Natomiast dojrzały barok uwypuklił się w zaokrągleniu narożników prezbiterium i wieży oraz w formach wystroju górnej kondygnacji wieży i zdobiącego ją hełmu. Zastosowanie tych nowoczesnych jak na lata dwudzieste XVIII w. rozwiązań formalnych w przypadku kościoła w Laskówce wynikało zapewne ze związania tej fundacji z klasztorem kamienieckim, dla którego pracowali architekci znający już także nowe tendencje stylistyczne, rozwijające się w tym czasie śląskich, wiodących środowiskach twórczych.

Kościół w Laskówce znajduje się w południowej części wsi i stoi na niewielkim wzniesieniu, powyżej poziomu głównej ulicy wiejskiej. Jednoprzęsłowe prezbiterium, zamknięte spłaszczoną konchą, oświetlone dużymi oknami o łuku pełnym, nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z gurtami ma tą samą wysokość co nawa i osłonięte jest wspólnym z nią dachem. Salowa, dwuprzęsłowa nawa, z regularnym rozkładem otworów, również nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z gurtami osłonięta jest dachem dwuspadowym. Wystrój elewacji tworzą, jak i w przypadku prezbiterium, podział ramowy oraz opaskowe obramienia okienne z kaboszonami w miejscach klucza i przewiązek. Korpus kościoła poprzedza dwukondygnacjowa wieża założona na planie kwadratu. Łączy się bocznymi spływami z frontonem nawy. Jednoosiowe elewacje wieży rozczłonkowano podziałem ramowym. Wyeksponowano późnogotyki, ostrołuczny portal z laskowaniem i wymodelowano w tynku ponad nim nowy naczółek złożony z płytko zaznaczonej płyciny i z bardziej wydatnego odcinka profilowanego gzymsu. Zarówno płycinę jak i gzyms wykreślono wzdłuż linii wklęsło-wypukłych. Ozdobnie potraktowana również okna górnej kondygnacji wieży, zamknięte odcinkowo, zaopatrzone w podokienne płyciny oraz w płyciny nadokienne z motywem konch i w okazałe gzymsy nadokienne.

Przy kościele znajduje się niewielki, stary, użytkowany nadal cmentarz założony na planie owalu. Jest on otoczony częściowo uszkodzonym, wysokim, starym kamiennym murem z dwiema bramami, w tym z barokową bramą. Murowana i tynkowana, barokowa brama z 1 poł. XIX w., przepruta półkoliście zamkniętym otworem, ujętym tynkową opaską z kluczem, flankowana jest dwoma uproszczonymi pilastrami wspierającego skrajne odcinki profilowanej podstawy trapezowego szczytu. W polu szczytu mała, półkoliście zamknięta nisza. Na terenie cmentarza rosną lipy a przed kościołem — świerk srebrny. Zachowały się pozostałości dawnych nagrobków. Istnieje też postument po krzyżu, zapewne po pomniku poległych w I wojnie światowej.

Przy polnej drodze z Laskówki do Ożar stoi barokowa, murowana, tynkowana kapliczka domkowa z 1 ćw. XIX w. założona na planie kwadratu, zawierająca wnętrze nakryte sklepieniem zwierciadlanym z dekoracją w formie stiukowych, dekoracyjnych płycin z motywem neoklasycystycznego kymationu, astragala i rozet. Elewacje rozczłonkowano podziałem ramowym a samą kapliczkę nakryto dachem namiotowym. Jest ona klasycznym przykładem trwania w budownictwie wsi późnego baroku, w tym przypadku odwołującego się do wczesnego baroku z około poł. XVIII w. Neoklasycyzm wyraził się tylko w ornamentyce sztukaterii.

Dawna plebania znajduje się po północno-wschodniej stronie kościoła. Jak wynika z mapy z 1824 roku dawnej plebanii a później zapewne gospodarstwu towarzyszyła dość duża zagroda, odpowiadające wielkością przeciętnemu folwarkowi. Gospodarstwo to istniało jeszcze w całości, choć już mniejsze, w ostatniej ćw. XIX w. Obecnie jego układ uległ zatarciu i zachował się tylko budynek mieszkalny umieszczony przy głównej wiejskiej ulicy (przy pierzei wschodniej) i prostopadłe do niego budynki gospodarcze, usytuowane przy pierzei południowej.

Murowany z kamienia budynek mieszkalny (nr 20) powstał jeszcze w 2 poł. XVI w., o czym świadczą kamienne, fascjowe obramienia okienne. Został później w XVIII i XIX w. przebudowany i podwyższony oraz uzyskał swój obecny kształt. Rozbudowa ta miała głównie znaczenie użytkowe, dlatego też budynek nie uzyskał okazalszych form stylowych. Utrzymany jest w charakterze prostego i skromnego budownictwa wiejskiego 2 poł. XIX w. Jest to budynek założony na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacjowy, nakryty dachem naczółkowym. Wystrój elewacji tworzą: gzyms koronujący, malowane narożne lizeny i malowane opaski okienne.

Zespół dworski

Historia dóbr, do których należał zespół dworski, sięga początku XVII w., ale nie są znani jego właściciele. W okresie międzywojennym były to wolne dobra należące do rodziny Kuschel. Nie wymieniano ich w książce adresowej śląskich dóbr.

Zespół dworski znajduje się w południowej części wsi, nad potokiem i przy drodze z Laskówki do Ożar. Jest to okazała zagroda z nieregularnym, czworobocznym dziedzińcem i z budynkiem dworu (nr 29) usytuowanym na zachodnim skraju jej północnej pierzei zwróconym ozdobnym szczytem ku wiejskiej ulicy.

Usytuowanie zespołu dworskiego na lekkim wzniesieniu, oddzielonego od wsi korytem potoku sugeruje, że mógł on mieć dawniej również walory obronne. W XVIII i XIX w. założenie to było stosunkowo małe i odpowiadało wielkością okazalszym zagrodom. Jego część gospodarcza została przebudowana na początku XX w.

Późnorenesansowy dwór powstał w 1606 r. wraz z towarzyszącym mu budynkiem gospodarczym i był wraz z nim nakryty jednym dachem. Sugerują to grubość murów budynku gospodarczego i zwyczaje występujące jeszcze w renesansowym budownictwie rezydencjonalnym. Dwutraktowy dwór założony na planie prostokąta zaopatrzony jest od północy o dwukondygnacjowy aneks, który powstał wraz z dworem, lub został dobudowany później. Wystrój elewacji dworu z początku XVII w. charakteryzujący się regularnością rozkładu osi okiennych, zdobiły: sgraffito w formie pseudoboni, kamienne, częściowo sfazowane obramienia oraz wysoki, dwukondygnacjowy i dekoracyjny szczyt. W okna przyziemia wmontowano przewlekane kraty. Wnętrza dworu nakryte były stropami a w aneksie — sklepione. Ogólnie, jeśli chodzi o bryłę i układ wnętrz budynek odpowiadał architekturze rezydencjonalnej 2 poł. XVI w. Najnowocześniej rozwiązano formy sgraffita i architekturę szczytu. Natomiast częściowo sfazowane obramienia okienne odnosiły się do późnego gotyku lub wczesnego renesansu. Było to tak typowe dla początku XVII stulecia nawiązanie do gotyku. W późniejszych czasach dwór utracił częściowo swój dawny wystrój, gdyż zatynkowano sgraffito. Pozostawiono w przyziemiu oryginalne okna. Przebudowano wnętrza. Obecnie zachowane są bryła renesansowego dworu, rozkład osi okiennych i dekoracyjny szczyt.

Zabudowa gospodarcza przy dworze prezentuje się okazale. Widoczne są też ślady urządzania otoczenia zespołu, gdyż wzdłuż granicy działki posadzono szpaler lipowy.

Zabudowa wsi

Już w poł. XVIII w. zabudowa północnej i południowej części wsi była zróżnicowana. W części południowej była bardziej zagęszczona i współtworzona przez liczne zagrody w czworobok i budynki szerokofrontowe. W północnej natomiast partii miejscowości dominowała zabudowa skromniejsza, mniej skupiona i głównie szerokofrontowa. Podobnie przedstawiała się zabudowa wsi ok. 1824 r. oraz w ostatniej ćw. XIX w., z tym że pojawiły się w północnej części wsi nieliczne zagrody w czworobok. Na północnym krańcu wsi wzniesiono leśniczówkę. Obecnie zachowały się okazałe zagrody oraz większość zabudowy Laskówki. Zabudowa wsi współtworzona jest przez różnorodne budynki murowane powstałe głównie w XIX w. Na tym tle wyróżnia się zabudowa dużych gospodarstw nr 6, 17 i 47, leśnictwo nr 17 z okresu międzywojennego oraz dom nr 21 z wnęką w szczycie, w której znajduje się figura św. Floriana.

Na terenie wsi znajdują się też kapliczki i figury przydrożne. Kapliczka domkowa na skraju wsi została już omówiona. Przy kościele znajduje się grupa Św. Trójcy ustawiona na dekoracyjnie potraktowanym postumencie. Formy i detal cokołu, z ornamentyką charakterystyczną dla wczesnego neoklasycyzmu dowodzą, że figura powstała na początku XIX w. Ponadto przy głównej ulicy wiejskiej i stacji trafo stoi krzyż pokutny.

Poza wsią, na łące pomiędzy Wielką Grodową Górką a Wysokim Kamieniem oraz przy drodze z Janowca do Laskówki znajduje się kapliczka słupowa z XVIII w., złożona z trzonu kolumny z enthasis i z prostopadłą skrzynką z daszkiem. Była to tzw. „Klepper kapelle” . Nieopodal znajdował się dawniej kamienny krzyż nagrobny z pozostałościami daty 16[...], zbliżony formą do średniowiecznych krzyży pokutnych. Pochodzi on według lokalnej tradycji z grobu oficera poległego w czasie wojny trzydziestoletniej.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Instytucje publiczne i przemysł
1785			296	szkoła katolicka, młyn, owczarnia
1816			335
1830		73	395	młyn
1845		83	509	młyn
1874		68	483
1885		89	431
1895		80	336
1905	814	77	350
1910			358
1933			372
1950			237
1960			223
1970			232
1978			180
1988	295 * 993 •

* użytki rolne, • lasy

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczono dwieenklawy strefy „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którymi objęto cmentarz z kościołem oraz zespół dworski nr 29.

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, w której znalazła się cała wieś.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajduje się wieś.

Zaznaczonohistoryczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884-1919 i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny, ze względu na brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczonostrefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

14. Fort ziemny, chronologia: połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 1/4.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer: 199/179/61.

15. Obiekt obronny - typ la motte, chronologia: XIV wiek;

Fort ziemny, chronologia: połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 4/5.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer: 200/172/66.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Zespól kościelny

a) Kościół par. p.w. św. Mikołaja, 1728, nr rej. 982 z dn. 21.08.1963

b) Brama i mur przy kościele, 1 poł. XVIII w.

c) Plebania, ob. dom mieszkalny nr 20, mur. 2 poł. XVI, 2 poł. XVIII w., XIX w. 3. Kaplica, mur. 1 ćw. XIX.

2. Kaplica, mur. 1 ćw. XIX.

3. Zespół dworski

a) Dwór nr 29, 1606, nr rej. 1038/Wł z dn. 20.09.1984

b) Budynek gospodarczy nr 29, XVII w.(?), 2 poł. XIX w.)

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 93-26

14. Fort ziemny, chronologia: połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 1/4.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer: 199/179/61.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

15. Obiekt obronny - typ la motte, chronologia: XIV wiek;

Fort ziemny, chronologia: połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 4/5.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer: 200/172/66.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

16. Nieokreślona.

Stanowisko numer: 2/6.

17. Nieokreślona.

Stanowisko numer: 3/7.

Opolnica

Dawne nazwy miejscowości

Gerhardestorph (1290), Villa Gerardi (1335), Gerigsdorf Gerigsdorff (1399), Gerhardsdorf (1482), Gerhartsdorff (1491), Girfidorf (1551), Girssdorf (1581), Girsdorf (1617), Gttrsdorff (1666/1667), Giersdorf (1785-1945), Opolnica (po 1945)

Etymologia nazwy wsi

Nazwa wsi Giersdorf według Klemenza wywodzi się od staroniemieckiej nazwy osobowej Gerung, która z kolei powstała od słów: ger (oszczep, dziryt) i hart (mocny). Nazwa ta ewoluowała później z formy Gerung do form Gerhart, Gerhard, Gering, Gierig czy po łacinie Gerard. Nazwy z tą nazwą osobową były bardzo częste na Śląsku. W przypadku omawianej wsi jej historyczna, najstarsza nazwa Gerhardestorph oznacza „wieś Gerharda”. Nowsza, skrócona wersja miana wsi Giersdorf nasuwa też skojarzenia ze współcześnie używanym dolnoniemieckim imieniem Gierth.

Obecna nazwa miejscowości Opolnica jest obca lokalnej tradycji.

Historia wsi

Według Heinzelmanna, historyka śląskiego protestantyzmu, Opolnica została założona w XIII w. przez osadników z Frankonii i należało do niej około 50 dużych łanów leśnych [30].Wieś wzmiankowano po raz pierwszy dopiero w 1290 r., kiedy to książę Bolko sprzedał las pomiędzy tą wsią a Bardem Grabisowi de Banov. W 1335 r. we wsi znajdował się już kościół. Od poł. XIV w. wzmiankowano w Opolnicy rycerskie dobra. Także w tym stuleciu funkcjonowało na Nysie koło Opolnicy gospodarstwo rybackie. Obejmowało ono dość duży odcinek rzeki od Opolnicy do Ząbkowic Śląskich, na którym przywilej połowu ryb, nadany przez księcia Bolka, miało miasto Ząbkowice Śląskie. Do tego gospodarstwa rybackiego zgłaszał też pretensje kamieniecki klasztor. Spór zakończyła ugoda pomiędzy miastem Ząbkowice a klasztorem zawarta w 1339 r. Około poł. XIV w. prowadziła przez Opolnicę droga (druga) z Ząbkowic do Kłodzka. Drogę tę użytkowano jeszcze w XVII w., w czasie wojny trzydziestoletniej i dlatego też wieś była wówczas, w latach 1621, 1622 i 1627 parokrotnie niszczona, plądrowana i palona [31].Przez wieś prowadziła w czasach nowożytnych droga węglowa (Kohlstrasse) łącząca okolice Barda z kopalniami węgla kamiennego położonymi w noworudzkim okręgu przemysłowym.

W 2 poł. XVIII w. Opolnicę zamieszkiwało 15 kmieci, 20-23 zagrodników i 28-33 chałupników. Czynnych było 25 rzemieślników. Była to więc wieś rolniczo-rzemieślnicza. Później w 1 poł. XIX w. znacznie zmalała liczba rzemieślników a rozwinął się handel dzięki działalności 13 kramarzy. Rozwijał się też lokalny przemysł. Po wzroście liczby ludności wsi do około 1874 r. odnotowywano jej systematyczny spadek do r. 1905. Towarzyszyło temu zmniejszanie się liczby budynków mieszkalnych. Później w latach 1910-1933 sytuacja ludnościowa wsi poprawiła się. Opolnica od lat 80. XIX w. była siedzibą urzędu gromadzkiego i urzędu stanu cywilnego. Ponadto na terenie wsi znajdował się drogowy punkt celny związany z sąsiedztwem granicy pomiędzy Śląskiem a Hrabstwem Kłodzkim. Około 1939 r. Opolnica była średniej wielkości rolniczo-rzemieślniczą wsią liczącą 76 numerów, na terenie której znajdowały się drogowy urząd celny, nadleśnictwo i gospoda. Z rolnictwa utrzymywało się 12 kmieci i 28 innych gospodarzy a z rzemiosła i usług — 19 mieszkańców wsi. Z pracy najemnej żyło 33 robotników, w tym leśnych. Opolnicę zamieszkiwało 9 urzędników i 19 rentierów. We wsi działali kupiec i przedsiębiorca budowlany. Opolnica była też niewielkim letniskiem i znajdował się tu dom wypoczynkowy diakonis.

Lokalny przemysł wiejski rozwinął się w dość ograniczony sposób. W poł. XVIII w. znajdowały się w Opolnicy młyn i gospodarstwo rybackie należące dawniej do tutejszych dóbr. Na początku XIX w. czynny był koło wsi kamieniołom. Znano też wówczas skład chemiczny wody mineralnej ze źródła położonego koło młyna przy Nysie, lecz źródła tego jeszcze nie użytkowano. W latach 1830-1845 rozwijał się przemysł propinacyjny i drzewny. W 1926 r. działały we wsi wytwórnia drewnianych przedmiotów oraz dominialna elektrownia na Nysie.

Po 1945 zachowany został rolniczo-przemysłowy charakter Opolnicy, na terenie której w 1978 funkcjonowały 53 gospodarstwa dające środki utrzymania 16% ludności wsi. W 1988 r. z 35 gospodarstw żyło 24% ogółu mieszkańców Opolnicy. Pozostali zatrudnieni byli w przedsiębiorstwach na terenie wsi, w okolicznych lasach i kamieniołomach lub w Bardzie. Dzięki temu sytuacja ludnościowa Opolnicy jest ustabilizowana a liczba ludności wsi niekiedy okresowo wzrasta. We wsi czynna jest rozlewnia wody mineralnej, okresowo funkcjonuje elektrownia wodna. Opolnica pozbawiona jest natomiast zaplecza usługowo-handlowego. Funkcjonuje jednak na jej terenie zakładowy ośrodek wypoczynkowy „Hutnik”, urządzony w dawnym, wspomnianym już domu diakonis. W dawnym zamku, znajdującym się teraz w granicach Barda, urządzono Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci „Zamek”, dom dziecka i dom wczasów dziecięcych. Opolnica położona malowniczo w Przełomie Nysy ma duże walory krajobrazowe i wypoczynkowe.

Dobra

Dobra we wsi, początkowo lenne, wzmiankowano już w poł. XIV w. Od ok. 1359 r. do początku XVI w. należały do rodziny von Hering und Schlorepau (ze Sloupa na Morawach) i były samodzielne. Właścicielami wsi byli: Peschko Hering (1359), Wenyko Hering (ok. 1394-1403), Wentke Hering (1412), Hans Hering (1416), Jencke Hering (1419), Wancko Hering (1461), Wencke Hering von Slawpau (Słupna) (1478), Wenke Hering von Slawpen (1491), Weynke Hering (1503) oraz wdowa po nim (1514). Później, w latach 1556-†1562 dobra te posiadał Hans von Hoberg und Gütmannsdorf na Lennie (Lӓhnhaus). Po jego śmierci Opolnica powróciła do książęcych dóbr kameralnych a następnie została zastawiona Hansowi von Sebottendorf na Kunzendorf [32],który posiadał ją do 1569 r. [33].Wówczas to stany księstwa ziębicko-oleśnickiego wykupiły od księcia okręg ząbkowicki i niedługo później rozpoczęły wyprzedaż znajdujących się na jego terenie dóbr kameralnych. Opolnicę wraz z Wilczą (Wiltsch) i Seifriedsberg [34]kupił w 1573 Adam von Domanz na Bobolicach (Schrabsdorf). Ze względu na kłopoty finansowe zastawił w 1578 r. swe dobra ówczesnemu staroście krajowemu księstwa ziębickiego Sigmundowi von Burghaus na Stolcu. Rodzina von Burghaus miała początkowo, około 1510 r. dobra w księstwie świdnickim a od 1569 r. posiadała dobra Stolec w księstwie ziębicko-oleśnickim. Adam von Domanz mając nadal trudności finansowe sprzedał w końcu w 1591 r. swe włości czterem synom Sigmunda von Burghaus, z których dwaj faktycznie nimi zarządzali. Byli to Nicolaus von Burghaus na Stolcu (1562—† 1619) oraz Franz von Burghaus (†1647). Od tego czasu dobra w Opolnicy nie były już samodzielne i wchodziły w skład większych majętności. Początkowo znajdowały się w kluczu z ośrodkiem w Stolcu. Po bezdzietnej śmierci Franza von Burghaus klucz Stolec z Opolnicą przeszedł na prawnuka jego brata Nicolausa, na Carla Niclasa von Burghaus (†1664). Z kolei syn Carla Niclasa Niclas Conrad, który przejął Opolnicę w 1659 r. a Stolec w 1667 r. otrzymał tytuł hrabiowski w 1691 r. Po jego śmierci i w latach 1697-1717 kluczem zarządzała wdowa po nim Eva Maria von Burghaus. Później klucz ten i inne posiadłości rodziny podzielono pomiędzy trzech synów Niclasa Conrada. Stolec i m.in. Opolnicę przejął Carl Heinrich Leopold hrabia von Burghaus, ze względu jednak na złą sytuację finansową jego dobra w 1720 r. objęto sekwestrem. Wykupił je w 1730 r. Hans Heinrich hrabia von Churschwand. Wdowa zaś po nim Maria Theresia hrabianka von Nimptsch w 1774 r. wniosła mężowskie dobra jako wiano swemu drugiemu mężowi, ministrowi Śląska, Ludwikowi Friedrichowi hrabiemu von Schlabrendorf (†1793). Następnie majętność wraz z Opolnicą przejęli jego syn Constantin (1783-1853) i wnuk Constantin (1812-1858). Na nim wygasła męska linia rodu, gdyż miał on tylko dwie córki. Młodsza z nich Anna hrabina von Deym otrzymała Opolnicę. Później dobra te dołączono do wolnego państwa stanowego (Minderherrschaft) hrabiów von Deym, von Merveldt i von Schwerin [35].Od ostatniej ćw. XIX w. dobra w Opolnicy miały początkowo powierzchnię 909 ha a później ok. 865 ha, na co składało się 90 ha gruntów uprawnych i 775 ha lasów. Ziemię orną i łąki rozparcelowywano i dzierżawiono a tylko lasy, cenny składnik majętności i dominialny przemysł przynosiły zyski jej właścicielom. Przemysł ten reprezentowały: młyn (ok. 1876), tartak (ok. 1886-1930), browar (ok. 1894-1930), wytwórnia papki drzewnej (ok. 1902-1930) oraz elektrownia wodna (ok. 1902-1945). Zakłady te były dzierżawione. Na terenie wsi znajdowały się też dwa folwarki, Brandvorwerk (ze starym dworem) oraz Schlossvorwerk (przy pałacu). Dominialne nadleśnictwo miało swą siedzibę w starym dworze (już w latach osiemdziesiątych XIX w.). Do dóbr należała też leśniczówka w Wilczej.

Układ przestrzenny wsi

Opolnicą położona jest na wysokości 265-370 m. n.p.m., w centralnym, malowniczym odcinku przełomu Nysy, zwanego obecnie Przełomem Bardzkim, w zakolu Nysy i na południowy zachód od Barda. Wieś przecięta przez dwie doliny potoków, lewych dopływów Nysy rozlokowana jest przy lokalnej drodze stanowiącej okrężne i drugorzędne obecnie połączenie pomiędzy Bardem a Kłodzkiem. Opolnicą rozciąga się na terenie o zróżnicowanej rzeźbie. Północna część wsi, położonej na zachodnim, lewym skraju doliny Nysy zajmuje grunty przy drodze wznoszącej się ku górze i przecinającej zbocza Młynarza i Kłośnej, opadające później stromo ku dnu doliny Nysy. Południowa część wsi odzielona od północnej doliną Wilczej położona jest niżej, u podnóża wzniesienia o wysokości 350 m n.p.m. i bliżej koryta Nysy. Trzecia, niewielka część Opolnicy rozlokowana została na szczycie Tunelowej Góry (zespół pałacowy) oraz na jej stoku ograniczającym dolinę Nysy od wschodu. Wieś otaczają grunty uprawne i lasy porastające stoki wzniesień.

Około poł. XVIII w. Opolnica zajmowała grunty tylko po lewej stronie doliny Nysy i była większa niż obecnie. Miała układ wielodrożny wyprowadzony od łańcuchowego i związany z drogą z Barda do Wojborza (oraz dalej do Kłodzka) i z lokalną drogą wzdłuż skraju doliny Nysy. Wówczas też zabudowa znajdowała się także we wschodniej części doliny Wilczej, blisko jej ujścia do Nysy oraz za zakrętem drogi do Wojborza. W północnej części Opolnicy znajdowały się kościół i zespól dworski. Do 1824 r. wielodrożny układ wsi uległ wzbogaceniu poprzez zagęszczenie sieci dróg, powiązanych z rozłogami. Miejscowość jednak zmniejszyła się od północy i częściowo od zachodu (w dolinie Wilczej). Siedlisko wsi składało się z części głównej stosunkowo wąskiej, ale nadal jednolitej dla północnej i południowej partii wsi oraz z enklawy w dolinie Wilczej. W latach osiemdziesiątych XIX w. został zachowany ogólny układ przestrzenny Opolnicy, z tym że ubytek części zabudowy w środku wsi, nad Nysą i w dolinie Wilczej, spowodował, że rozpadła się ona na dwie nie powiązane ze sobą przestrzennie enklawy, północną i południową. Ponadto w 2 poł. XIX w. powstała nowa, wschodnia część wsi z nieliczną mieszkalno-gospodarczą zabudową na Tunelowej Górze i z nowym zespołem pałacowym. Siedliska tych wszystkich partii wsi były w ostatniej ćw. XIX znacznie zredukowane, ale ich granice można było jeszcze odczytać. Zachowany był układ rozłogów. Tak przedstawiający się układ przestrzenny wsi zachował się do dziś. Czytelne są częściowo granice siedliska historycznej części wsi oraz rozłogi.

Na terenie Opolnicy znajdują się: zespół kościelny, relikty nowożytnego założenia dworskiego oraz dziewiętnastowieczny zespół pałacowy.

Zespół kościelny

Obecnie istniejący zespół kościelny tworzą kościół, trzy cmentarze oraz budynki mieszkalne i gospodarcze sąsiadujące z kościołem.

Kościół w Opolnicy wzmiankowano w 1335 r. i zapewne już wówczas był to kościół parafialny. W 1530, 1542 lub w 1558 r. został on przejęty przez luteran, którzy w Opolnicy erygowali parafię. Dopiero w 1653 r. kościół został im odebrany i przekazany katolikom. W latach 1508 i 1666/1667 miał wezwanie św. Katarzyny, dziewicy i męczennicy. Opolnicę dołączono do rzymsko-katolickiej parafii w Bardzie, ale nadal w latach 1667/1668 była w okolicach Barda enklawą protestantyzmu. Własnego, katolickiego kapłana Opolnica miała dopiero od 1689 r. W 1707 lub w 1708 r. kościół przywrócono ewangelikom. Ponownie erygowano parafię ewangelicką (luterańską). W 1 poł. XIX w. Opolnica zamieszkana była nadal głównie przez ewangelików, stanowiących ok. 72% ogółu ludności wsi. W końcu tego stulecia wzajemne proporcje pomiędzy ewangelikami i katolikami bardziej się wyrównały i ewangelicy stanowili już tylko około 57-58% ogółu mieszkańców Opolnicy. Ewangelicka parafia w Opolnicy należała do Superintendentury Niemczańsko-Ząbkowickiej. Do parafii obejmującej Opolnicę, Dębowinę, Dzbanów, Janowiec i Przyłęk należały dobra parafialne, w średniowieczu dwułanowe, w XIX w. — 26 hektarowe. W 1963 r. kościół został przekazany polskiemu kościołowi ewangelickiemu i jest to obecnie kościół parafialny p.w. Zbawiciela.

Wnioskując z wyglądu budowli utrwalonej na rysunku Wernhera można przypuszczać, że mogła ona powstać w 1 poł. XVI w., za czym przemawiałby brak przypór oraz kryte równoległymi dachami prezbiterium. W 2 poł. XVII w. murowany z kamienia kościół był kryty gontem i zaopatrzony w sygnaturkę zawierającą trzy dzwony i zegar. Z rysunku Wernhera z około poł. XVIII w. wynika, że kościół był budowlą złożoną z wyodrębnionego, prosto zamkniętego prezbiterium, nakrytego dwoma, równoległymi dachami oraz z wyższej nawy osłoniętej wysokim, dwuspadowym dachem, zwieńczonej sygnaturką z barokowym hełmem. Sygnaturkę i zegar naprawiano w 1782 r. Kościół ten, dość często naprawiany, był w r. 1863 w tak złym stanie, że został zamknięty. Obecny kościół zbudowano w 1865 r. w stylu ceglanego neogotyku.

Budowla ta, murowana z cegły i nietynkowana usytuowana jest w północnej części Opolnicy, na owalnej platformie zbudowanej na wschodnim stoku Kłośnej. Od północy, wschodu i zachodu kościół wyraźnie dominuje ponad poziom obecnego siedliska wsi a od południa znajduje się na jego poziomie, gdyż główna droga wiejska wznosi się na wyżej położony fragment stoku Kłośnej. Wyodrębnione, zamknięte pięciobocznie prezbiterium, przeprute ostrołucznymi oknami i wzmocnione bezuskokowymi przyporami nakryto pięciopołaciowym dachem. Okna o uskokowych obramieniach a elewacja zwieńczona fryzem z czworoliści. Korpus salowy, wyższy niż prezbiterium, ujęty w narożnikach bezuskokowymi przyporami, z ostrołucznymi oknami w uskokowych obramieniach, zwieńczony fryzem z czworoliści, nakryty dachem dwuspadowym. Wieża (od południa) pięciokondygnacjowa, ujęta u dołu niskimi, bezuskokowymi, ukośnie ustawionymi skarpami, z uskokowym portalem, przedzielona gzymsem kordonowym na wysokości dachu korpusu, przepruta różnej wielkości oknami ostrołucznymi, zwieńczona trójkątnymi szczytami i ośmioboczną iglicą.

Stary przykościelny cmentarz, otoczony murem z bramą od północy, od strony dworu, funkcjonował do 1867 r. Ma on obecnie zarys owalu i otoczony jest częściowo kamiennym murem a częściowo drewnianym ogrodzeniem. Nie zachowały się żadne nagrobki. Także niewiele jest nasadzeń, gdyż przed kościołem przy wieży dwie tuje, na terenie cmentarza — klony, jawory oraz dwie lipy koło furtki w północnym odcinku ogrodzenia. Przed 1867 r. rozpoczęto budowę drugiego, nowego cmentarza ewangelickiego, który przekształcono jeszcze na pocz. XX w. Założono go na stoku Kłośnej, na południe od kościoła, na planie prostokąta i przedzielono wzdłuż osi aleją z lip srebrnych. Na końcu cmentarza nasadzono, jako zamknięcie kompozycji, cztery tuje. Cmentarz wydzielono metalowym, ażurowym ogrodzeniem z filarową bramą i furtką na osi, z filarami piaskowca. Zachowały się pozostałości nagrobków z lat 1911, 1918 i 1922. Cmentarz ten wykorzystywano jeszcze w 1956 r. Kolejny cmentarz, zapewne ewangelicki znajduje się na wschód od głównej wiejskiej drogi, na stoku Kłośnej, opadającym ku dolinie Nysy. Cmentarz ten, powstały być może ze względu na ciasnotę na starszym, został założony w 1 poł. XX w. na planie nieregularnego czworoboku i był dwukrotnie większy od starszego. Obecnie na jego terenie zachowały się pozostałości nasadzeń a więc strzyżony szpaler grabowy przy drodze, rząd tuj i dąb. Widoczne są nieliczne relikty nagrobków.

Do zespołu kościelnego należała też plebania. Z rysunku Wemhera wynika, że około poł. XVIII w. zespół budynków związanych z kościołem znajdował się na południe od niego i składał się z domu parafialnego i budynków gospodarczych, tworzących zagrodę związaną z dobrami parafialnymi. Wszystkie te budynki wzniesione były w konstrukcji szkieletowej. W końcu XVIII stulecia wzmiankowano jeszcze dom kaznodziei, dom nauczyciela i szkołę, ale nie wiadomo, gdzie były one usytuowane. Nowy dom parafialny zbudowano w 1841 r. i istniał on jeszcze w r. 1941. Obecny budynek szkolny wzniesiono w r. 1875.

Na miejscu dawnej zabudowy należącej do zespołu kościelnego znajdują się obecnie dwa budynki mieszkalne, nr 19 — dom parafialny (?) oraz sąsiedni może szkoła. Obu towarzyszą budynki gospodarcze. Pierwszy z budynków, nr 19 jest budynkiem jednokondygnacjowym, murowanym, tynkowanym, nakrytym dachem naczółkowym. Drugi zaś dom murowany, tynkowany, półtorakondygnacjowy, nakryty został dachem dwuspadowym i ozdobiony skromnym wystrojem elewacji.

Zespól dworski

Rycerska siedziba w Opolnicy istniała co najmniej od końca XV w. W latach około 1600—1625, zbudowano w północnej części wsi, koło kościoła, nowy dwór służący zapewne niektórym przedstawicielom rodziny von Burghaus ze Stolca. Później, już w końcu XVIII w. niezamieszkały dwór pozostawał w bardzo złym stanie. W XIX w. przeznaczono go na cele gospodarcze mieszcząc w nim dominialne nadleśnictwo, które funkcjonowało tu już w 1889 r. W XIX w. zniekształcono szczyty nad jedną z elewacji szczytowych obniżając je i przekształcając dach na naczółkowy, ale mimo to dwór do XX w. zachował zasadniczo swe pierwotne formy. Budynek po 1945 r. niszczał, w 1958 r. został opuszczony i w latach 1970-1972 rozebrany. Jego wygląd znany jest z rysunku Wernhera z ok. poł. XVIII w. oraz ze zdjęć z lat 1955 i 1967.

Dwór był budynkiem murowanym z kamienia i cegły wzniesionym na planie niewielkiego prostokąta, dwutraktowym, dwudzielnym (z szerszym przednim traktem), dwukondygnacjowym, nakrytym dwoma równoległymi dachami, zwróconym fasadą ku głównej wiejskiej ulicy. Zachowane piwnice, nakryte są sklepieniami kolebkowymi i kolebkowymi z lunetami. W przednim trakcie przyziemia znajdowała się, według stanu z 1967 r., kwadratowa w rzucie sień nakryta drewnianym stropem belkowym z podciągiem. W narożniku sieni usytuowane były zabiegowe, drewniane schody umocowane na śrubowo skręconym słupie. Obok sieni w przednim trakcie umieszczono dobrze oświetloną świetlicę dworską, nakrytą stropem belkowy z podciągiem. Charakter mieszkalny miało wydłużone wnętrze w trakcie tylnym, z oknami z sediliami, nakryte sklepieniem kolebkowym ze skomplikowanym układem lunet. Drugie wnętrze w tylnym trakcie nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, wzmocnionym centralnie usytuowanym filarem, użytkowane było jako kuchnia. Mieszkalne wnętrza piętra nakryte były stropami. Jedno z nich łączyło się z ceglanym wykuszem latrynowym w elewacji bocznej. Gładkie, tynkowane elewacje przepruto mniej lub bardziej regularnie rozmieszczonymi osiami okiennymi z oknami ujętymi kamiennymi opaskami ze sfazowanym narożem. Nad głównym wejściem pozbawionym obramienia znajdował się herbowy kartusz trzymany przez skrzydlate gryfy. Elewacje zdobiło sgraffito tworzone przez szeregi boni oraz liście akantu i rollwerkowe woluty. Nad fasadą i elewacją tylną wznosiły się pary wysokich szczytów oddzielone od elewacji wałkowym gzymsem. Brzegi szczytów wykrojone fantazyjnie krzywymi wklęsłymi i wypukłymi były skrajnie ozdobione gładką opaską.

Dwór był co prawda budynkiem jednorodnym i jednolitym stylowo, ale złożonym genetycznie. Tradycyjnie rozwiązany rzut budynku, zbliżony do planu kwadratu, dwudzielny i dwutraktowy nawiązywał do układów średniowiecznych wież mieszkalno-obronnych. Dwór nakryto dwoma równoległymi, dwuspadowymi dachami, stosowanymi co prawda w architekturze XVI w., ale wywodzącymi się z gotyku. Tradycyjnie usytuowano też schody w narożniku sieni, które przestylizowano w duchu późnego gotyku. Stylizacja ta polegała na upodobnieniu schodów zabiegowych umocowanych na trzonie do schodów kręconych i na śrubowym skręceniu trzonu. Trudno dziś stwierdzić, czy te odniesienia do tradycyjnego rodzaju rycerskich, średniowiecznych siedzib, do gotyku i późnego gotyku były wynikiem umiejętności budowniczego, czy też skutkiem celowego zabiegu, reprezentującego nurt neogotyku w łonie późnego renesansu, występujący właśnie na pocz. XVII w. Architekturę dworu kształtowały też rozwiązania formalne, w pełni nowożytne, takie jak: zróżnicowanie szerokości traktów (z wyeksponowaniem przedniego), ogólna regularność rozkładu osi okiennych w elewacjach oraz formy wystroju elewacji, utrzymane w stylu późnego renesansu, operujące motywami zdobniczymi pochodzenia włoskiego (bonie, akant) oraz niderlandzkiego (rollwerk). Cechą świadczącą o formalnej nowoczesności tego wystroju było jego bogactwo i dekoracyjność.

Dworowi towarzyszył duży folwark zwany Brandvorwerk, który spłonął w 1621 r. W poł. XVIII w. było to założenie w czworobok, złożone z jedno- i półtorakondygnacjowych budynków gospodarczych, murowanych z odeskowanymi szczytami i ryglowych nakrytych dachami dwuspadowymi. Folwark ten istnieje do dziś, ale w nieco innym kształcie. Położony jest na stoku Kłośnej łagodnie opadającym ku wschodowi, wydzielonym od północy głęboką doliną cieku wodnego a od południa wzniesieniem, na którym stoi kościół. Folwark o zarysie prostokąta ma obudowane pierzeje północną i południową, wypełnione bezstylowymi murowanymi budynkami gospodarczymi z 2 poł. XIX w., kryjącymi być może relikty starszych budynków. We wschodniej pierzei folwarku, niedaleko pozostałości dworu wzniesiono współcześnie standardowy budynek mieszkalny. Na zachód od północnej pierzei folwarku znajdują się liczne relikty kamiennych murów. Przy nich zachowały się dwa rzędy lip. Na zachód od folwarku i w pewnym oddaleniu od niego znajdował się dworski sad lub ogród uprawny, wydzielony od zachodu murem. Obecnie są to tereny uprawne.

Zespół pałacowy na Tunelowej Górze

Zimmermann wzmiankował w końcu XVIII w. istnienie w Opolnicy domu pańskiego (dworu) w bardzo złym stanie. Knie w 1830 r. wymienił we wsi pałac (Schloss). Można przypuszczać, że mógł on być on identyczny z zespołem pałacowym na Tunelowej Górze. Zespół ten zbudowany został przez Schlabrendorfów na zupełnie nowym miejscu, na gruntach dóbr w Opolnicy i przy głównej drodze z Barda do Kłodzka. Nie wykluczone, że na wybór tego miejsca pod budowę zamku wpłynęło jego położenie w najpiękniejszym i najbardziej malowniczym odcinku Przełomu Bardzkiego. Zespół pałacowy rozbudowywany w 2 poł. XIX stulecia służył zapewne jako okresowo wykorzystywana siedziba a w jego ramach znajdowały się pałac, budynki towarzyszące, folwark (Schlossvorwerk) i leśniczówka. Według autorów Słownika geografii turystycznej Sudetów pałac miał nawiązywać do architektury zamku Lembeck w Westfalii. W końcu XIX w. określany był jako malowniczy. Z terenu pałacowego parku rozpościerały się efektowne widoki w kierunku Przełomu Bardzkiego, Gór Sowich, Barda a nawet Kamieńca. Obecnie zespół pałacowy, znajdujący się teraz w granicach Barda, funkcjonuje jako Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci „Zamek”.

Tunelowa Góra o wysokości 373 m n.p.m. położona jest w zakończeniu bocznego ramienia w Grzbiecie Wschodnim Gór Bardzkich, nad Przełomem Bardzkim i na płd.-zach. od Barda. W latach 1871-1875 w zboczu góry wykuto tunel kolejowy linii WrocławKłodzko. Wierzchołek góry i część stoku zajmuje zespół pałacowy z rozległym parkiem.

Zasadniczy trzon pałacu (nr 58/3) utrzymanego w stylu negotyku łączonego z elementami późnego baroku końca XVIII w. i 1 ćw. XIX stulecia tworzą dwa dwukondygnacjowe skrzydła, zestawione ze sobą prostopadle i połączone z również dwukondygnacjowym alkierzem w formie krępej wieży. Niewątpliwie samo zgrupowanie budynków, wieżowe formy alkierza i ostrołuczne okna były wyrazem ogólnego nawiązania do gotyckiej architektury zamkowej i do zachodnio- lub środkowoeuropejskiego gotyku. Natomiast tradycyjnie kształtowane bryły obu skrzydeł nakryte dachami dwuspadowymi, przypominającymi naczółkowe, mające charakterystyczny wystrój operujący gładką płaszczyzną ścian, narożnym boniowaniem i opaskami okiennymi odnosił się do bardzo uproszczonej wersji późnego baroku.

Z pałacem sąsiaduje budynek z 2 poł. XIX w. (nr 58), utrzymany w stylu historyzmu łączącego elementy neoklasycyzmu i neorenesansu, dwukondygnacjowy z pseudomezzaninem, nakryty płaskim dachem. Elewacje ujęto narożnym pseudoboniowaniem, rozdzielono gzymsami. Nad jedną z elewacji umieszczono attykę w formie pseudokrenelaża.

Kolejny z budynków (nr 58) o charakterze willowym wzniesiono w ostatniej ćw. XIX w., w stylu historyzmu, na który złożyły się: budownictwo ceglane i neogotyk. Jest to dwukondygnacjowy dom z narożnym, wielobocznym alkierzem i z jednokondygnacjowymi aneksami, pomiędzy którymi założono ćwierćkoliste aneksy. Niektóre narożniki wzmocniono skarpami a dom nakryto dachem mansardowym ściętym. Prostokątne, jedno-, dwu- i trójdzielne okna nawiązują do form okien gotyckich. Balustrady tarasów tworzone są przez szeregi gotyckich trój- i czteroliściści.

Zabudowa wsi

Ok. poł. XVIII w. zabudowę Opolnicy tworzyły zróżnicowane zagrody. Jednakże z mapy z 1824 r. wynika, że zabudowa wsi była, szczególnie w jej części południowej, dość przerzedzona. Niemniej występowały tu nieliczne zagrody w czworobok. W latach osiemdziesiątych XIX w. zagrody skupiały się w częściach siedliska na północ od folwarku oraz w południowej części wsi, gdzie też dominowały zagrody w czworobok. Obecnie dawna zabudowa z okazałymi zagrodami znajduje się tylko w niżej położonej, południowej części Opolnicy. W centrum miejscowości, przy kościele i folwarku a także na północnym skraju wsi, stoją stare, pojedyncze, wolnostojące domy mieszkalne, pozbawione zabudowy gospodarczej.

Obecnie zachowana zabudowa wsi, współtworzona jest przez stare budynki murowane, częściowo przebudowane, przez nieliczne budynki drewniane i o konstrukcji szkieletowej. Występuje też współczesna zabudowa mieszkalna.

Z zachowanych budynków wyróżniają się usytuowany koło pozostałości dworu dom nr 15, położony na północ od folwarku dom nr 7, drewniany dom u podnóża wzniesienia, na którym wznosi się kościół oraz dawny dom diakonis na północnym krańcu wsi. Dom nr 15, murowany, obecnie znacznie przebudowany, usytuowany szczytowo względem głównej ulicy wiejskiej, wydłużony, nakryty dachem naczółkowym może zawierać relikty starszego budynku, związane może dawniej z zespołem dworskim. W jego szczytowej elewacji zachował się prosty, kamienny portal. Z kolei dom nr 7, o bliżej nieokreślonych pierwotnych funkcjach, jest interesującym przykładem śląskiego wczesnego neoklasycyzmu. Ten dwukondygnacjowy budynek o rozczłonkowanej bryle, wzniesiony zapewne w 1 ćw. XIX w. ma główny korpus rozwiązany tradycyjnie, nakryty dachem naczółkowym. Wykonany w tynku wystrój fasady tworzą szeroki pas pseudoboniowania w osi fasady, gładkie lizeny, profilowany gzyms koronujący, uszakowe obramienia okienne oraz międzyokienne płyciny z dolnymi wypustkami i ząbkami. Płyciny ozdobiono rozetami oraz draperiami podwieszonymi pod oknami piętra. W otworze wejściowym przedsionka zachowały się stylowe, oryginalne, neoklasycystyczne drzwi. Pozostałe elewacje otrzymały skromniejszy wystrój. Na północnym krańcu wsi znajduje się Ośrodek Wypoczynkowy „Hutnik”, dawny dom wypoczynkowy diakonis. Jest to współcześnie przebudowany, dwukondygnacjowy dom nakryty dachem naczółkowym, otoczony niewielkim parkiem obsadzonym kasztanowcami, sosną czarną i tujami.

Na północny zachód od Opolnicy, w Grzbiecie Zachodnim Gór Bardzkich znajduje się dwuwierzchołkowa góra Klimek o wysokości 545-547 m n.p.m. zwana dawniej Grose Haferlade lub Anna-Warte na cześć hrabiny Anny von Deym, właścicielki dóbr w Opolnicy. Tu też, na wyższej kulminacji szczytu zbudowano przed 1900 r. schron dla turystów przybywających z Barda i wieżę widokową. Szczyt Klimka był dobrym punktem widokowym, ale w latach dwudziestych XX w. stracił znaczenie. Wieża widokowa istniała jeszcze w 1945 r.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Dobra		Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Areał	Ludność	Instytucje publiczne i przemysł
1785			445			szkoła ewangelicka, młyn, gospodarstwo rybackie, kamieniołom
1816			444			źródło wody mineralnej, kamieniołom
1830		103	468			browar, tartak,młyn, źródło wody mineralnej
1845		101	499			browar, tartak,młyn, źródło wody mineralnej
1874		92	622			młyn dominialny
1885		86	551			młyn i tartak dominialny, drogowy punkt celny, leśniczówka
1895	431	80	497		50	drogowy punkt celny, leśniczówka
1905	431	78	432	909	27	dominalna wytwórnia papki drzewnej, dominilne tartak, browar, elektrownia
1910			551
1933			558			wytwórnia drewnianych przedmiotów, elektrownia na Nysie
1950			321
1960			507
1970			391
1978			480
1988	1393*		470

* w tym 272 ha użytków rolnych i 1.012 ha lasów (dawne dobra)

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którą objęto zespól kościelny bez nowych cmentarzy oraz dawny zespól dworski.

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, podzieloną na trzy enklawy. W pierwszej z nich, na terenie północnej części wsi znalazły się obiekty zabytkowe zawarte w ramach strefy „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, oba nowe cmentarze oraz zabudowa północnej części wsi. Druga enklawa strefy „B” ochrony konserwatorskiej obejmuje południową część wsi a trzecia — zespół pałacowy z parkiem na Górze Tunelowej.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajdują się wieś, zespół pałacowy z parkiem na Górze Tunelowej oraz duża część Przełomu Bardzkiego.

Zaznaczonohistoryczne granice wsi poprzez porównanie mapy topograficznych z lat osiemdziesiątych XIX w. i współczesnej. Granice te określono w sposób ogólny, ze względu na brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczono strefę „OW” —obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Zespół kościelny

a) Kościół ewangelicki p.w. Zbawiciela, 1865

b) Plebania, ob. budynek mieszkalny, 1841, XIX w.

2. Zespół pałacowy, obecnie Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci „Zamek”

a) Pałac, nr 58, ok. 1830, 2 poł. XIX w.

b) Budynek I, nr 58, 2 poł. XIX w.

c) Budynek II, nr 58, 4 ćw. XIX w.

3. Dom mieszkalny nr 7, 1 ćw. XIX w.

4. Dom mieszkalny nr 52, 1 poł. XIX w.

5. Dom mieszkalny nr 54, 1 poł. XIX w.

Potworów

Dawne nazwy miejscowości

Potborovo (bez d), Potvorov (1260, 1316), Protborovo (1262), Potvorow quod Rudigerisdorf dictur (1316), Poduorov quod Rudigerisdorf dictur (1360), Rudgeri villa (1305), Rudgersdorf (1303), Rudegerisdorf (1316), Rudigirschdorff, Rudigerschdorff (1418, 1424), Rügersdorf (1551, 1785, ), Rügerssdorff (1477), Rügersdorff (1559), Redigersdorf (1485), Riegersdorf (1418, 1614, 1666/1667, 1801—1945), Potworowo (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Starsza, topograficzna, słowiańska nazwa wsi Potborovo, Potvorov Protborovo czy Poduorov wywodziła się według Damrotha od staropolskiego słowa podworowe oznaczającego podwórze, lub dziedziniec folwarczny. Podobną etymologię przedstawia Klemenz, z tym że w analizie historyczną nazwę wsi rozdziela na dwie części — po (przy) i dwora (dwór), czyli że oznacza ona wieś położoną przy dworze. Również też Klemenz biorąc pod uwagę pisownię nazwy wsi przez t —Potvorov, próbuje ją wywieść od polskiego słowa potwór. Z kolei druga historyczna, niemiecka, patronimiczna nazwa wsi powstała po lokacji wsi na prawie niemieckim. Utworzono ją według Klemenza od nazwy osobowej Rüdiger (w starej formie Hrôdegara), oznaczającej „sławny oszczep”. Od nazwy osobowej Rüdiger powstały w późniejszych czasach skróty Rüger i Rieger, które też można odnaleźć w niemieckiej nazwie omawianej wsi. Obecne miano miejscowości, nawiązuje do jej słowiańskiej nazwy.

Historia wsi

Potworów był starą wsią słowiańską, wzmiankowaną przed 1260 r. i przeniesioną na prawo niemieckie przed 1303 r. Początkowo wieś płaciła dziesięciny biskupowi wrocławskiemu a po 1260 r. kamienieckiemu klasztorowi. W 1303 r. wzmiankowano we wsi sędziostwo, które później zostało przekształcone w sołectwo. Na początku XV w. klasztor w Kamieńcu nadal uzyskiwał wpływy ze wsi a ponadto opat przed 1418 r. kupił roczny czynsz z Potworowa. W tym też czasie wymieniono w miejscowości dobra. W poł. XVII w. wieś należała do parafii katolickiej w Brzeźnicy.

W 2 poł. XVIII w. wieś zamieszkiwało 16 kmieci, 31-9-12 zagrodników 34 chałupników. Od końca tego stulecia rozwijał się lokalny przemysł. Szkoła katolicka czynna była już w 1830 r. Liczba ludności Potworowa wzrastała do około 1874 r., później zaczęła spadać. Wieś wchodziła w skład gromady Brzeźnica, zamieszkana głównie przez katolików i należała do parafii katolickiej w Brzeźnicy. W XIX w. Potworów, będący średniej wielkości wsią (z 63 numerami) ze znacznie wykształconą warstwą kmieci, miał charakter rolniczo-przemysłowy. W 1939 r. funkcjonowały na jego terenie 23 gospodarstwa kmiece i 9 innych gospodarstw rolnych. Z rzemiosła żyło 16 osób. Handel rozwijały 3 osoby. Ponadto we wsi mieszkało 21 robotników i 7 rentierów. Czynna była gospoda.

Lokalny przemysł reprezentowały już w końcu XVIII w. położone koło Potworowa kopalnie glinki. W 1 poł. następnego stulecia kontynuowano wydobycie glinki oraz eksploatowano złoża ziemi folarskiej a obie kopalnie należały do 3 tutejszych kmieci. Część wydobytej glinki wykorzystywano na miejscu w Potworowie, w cegielni należącej do dziedzicznego sołectwa. W końcu XIX w. nadal wydobywano glinkę. Czynna też była cegielnia. Część wydobytej glinki mieszano z inną i wysyłano do przeróbki do Barda i Ząbkowic, na wyrób przedmiotów glinianych.

Po 1945 r. wieś została ponownie zasiedlona i ze względu na swe położenie ma ustabilizowaną sytuację ludnościową. Zachowała rolniczy charakter, upadły natomiast lokalny przemysł i rzemiosło. Brak zaplecza handlowo-usługowego.

Dobra

Dobra w Potworowie istniejące już na pocz. XV w. wymieniono po raz pierwszy w 1418 r., kiedy to należały do spadkobierców Kuncze Fleischwinkila (mieszczanina?). W 2 poł. XV w., ok. 1477 r. połowa wsi (od strony Braszowic) z dziedzicznym sędziostwem i stawem należała do Heinza i Georga von Reichenbach na Lutomierzu (Quickendorf). Obaj posiadali pół Potworowa jeszcze w 1485 r. a ponadto w XVI w. i ok. 1629 r. Reichenbachowie nadal mieli staw położony na końcu wsi. Od Reichenbachów przejął dobra w Potworowie Nicolaus Kolde von Zampach a jego spadkobiercy posiadali je dość długo. Jakieś dobra we wsi posiadała też Anna Maria Peiskerin z domu von Kottwitz, pochowana w kościele w Brzeźnicy.

Kolejne włości obejmujące drugą połowę wsi należały początkowo do Melchera von Belaw zwanego Czolnik, który sprzedał je w 1482 r. Georgowi Renten von Jenkwitz z Brzeźnicy. Następnie majętność ta została ponownie dołączona do dóbr kameralnych a w r. 1614 cesarz Rudolf II przekazał ją jako dobra dziedziczne Hansowi von Mettich. Potem posiadali je jeszcze: hrabia von Hatzfeld, Kaspar Ignatz von Dittel, sekretarz rządu księcia ziębickiego (von Auersperg), jego spadkobierca, sołtys Mannel z Sadlna (Zadel), następnie Weronika Schefflerin (ok. 1785) oraz hrabiowie von Schlabrendorf (ok. 1830-1845) [36].Po przeprowadzeniu uwłaszczenia ludności wsi została ona przed 1874 r. wyłączona z majętności Schlabrendorfów.

Ponadto na terenie wsi w 1845 r. znajdowało się dziedziczne sołectwo, należące wówczas do Bernhardów. Od 1856 r. było ono własnością rodziny Tschacherów, którzy posiadali je jeszcze w 1926 r. Do sołectwa należało 137 ha gruntu. W 1 poł. XX w. odnotowano też istnienie w Potworowie wolnych dóbr (102 ha) i 3 dóbr o powierzchni 29-37 ha.

Układ przestrzenny wsi

Potworów położony jest w płytkiej dolinie potoku oraz na pofałdowanym terenie pomiędzy Masywem Grochowej (od północy) i Grzbietem Zachodnim Gór Bardzkich (od południa), na wysokości 266-285 m n.p.m. Wieś otoczona głównie użytkami rolnymi, rozlokowana jest równolegle do przebiegu Grzbietu Zachodniego i znajduje się na drodze z Przyłęku do Brzeźnicy, odcinku drogi z Paczkowa do Srebrnej Góry.

W poł. XVIII w. Potworów o zasięgu zasadniczo takim jak i obecnie miał, ze względu na swoje położenie, układ łączący elementy układu łańcuchowego i ulicowego.

Bardziej szczegółowo układ przestrzenny przedstawiono na mapie z 1824 r. Czytelna była jego złożoność. Układ łańcuchowy uwidocznił się w powiązaniu układu wsi z doliną potoku. Natomiast regularność całego rozplanowania miejscowości, układ dróg na terenie siedliska, tworzących małe nawsie, usytuowanie głównego skrzyżowania dróg dokładnie w centrum wsi, zwartość i jednolitość siedliska, zagęszczenie zabudowy wsi oraz regularność układu rozłogów są istotnymi elementami układu ulicowego charakterystycznego dla wsi nizinnych.

Tak przedstawiające się rozplanowanie wsi i jej zasięg nie uległy większym zmianom w 2 poł. XIX w. Redukcji uległo tylko siedlisko wsi ograniczane do parcel z zagrodami, i zamieniane na grunty rolne. Zachowały się jednak dwa duże odcinki dawnych dróg granicznych siedliska. Zachowano też stare rozłogi oraz wyznaczono nowe, w związku z uwłaszczeniem ludności wsi i separacją oraz komasacją gruntów. W 1922 wzniesiono w Potworowie nie istniejący już dziś pomnik poległych w I wojnie światowej.

Ten dawny przestrzenny układ Potworowa został zachowany współcześnie. Co prawda jeszcze dalej zredukowano siedlisko, które ograniczono do działek budowlanych, ale zachowały się odcinki dawnych dróg granicznych siedliska oraz stare rozłogi. Zniszczona została niewielka część zabudowy wsi.

Zespól dawnego dziedzicznego sołectwa lub należący do wolnych dóbr (Freigut).

Według mapy topograficznej z 1824 r. na wschodnim skraju wsi, na gruntach podmokłych i przy dwóch drogach do Przyłęku znajdowały się, rozdzielone korytem potoku dwie bardzo duże zagrody w czworobok, większe od pozostałych na terenie wsi. Jedna z nich mogła należeć do dziedzicznego sołectwa a druga może była dworskim folwarkiem. W końcu XIX w. obie zagrody istniały nadal, ale już nie wyróżniały się wielkością od innych, rozbudowanych zagród kmiecych. Obecnie zachowana jest tylko jedna z nich, przy północnej drodze do Przyłęku.

W książkach adresowych dóbr wydawanych w latach 1874—1937 wymieniane było dziedziczne sołectwo (od 1874 r.) i wolne dobra (od 1926 r.) można więc przyjąć, że zespół zabudowy z budynkiem mieszkalnym nr 1 mógł należeć do któregoś z tych dóbr.

Znajdujący się tu okazały dom mieszkalny pochodzi zapewne z 4 ćw. XIX w. i utrzymany jest w stylu łączącym elementy neoklasycyzmu i budownictwa ceglanego. Budynek ten nie miał tylko funkcji mieszkalnych, ale też reprezentacyjne, o czym świadczą jego wielkość, wystrój elewacji oraz sieni i klatki schodowej. Jest to budynek murowany, tynkowany, dwutraktowy ze środkowym korytarzem, dwukondygnacjowy z półpiętrem, zaopatrzony w podwyższony ryzalit pozorny w fasadzie, nakryty dachem płaskim ze ściankami kolankowymi i z wysuniętymi okapami na drewnianych wspornikach. W przyziemiu, w centrum przedniego traktu znajduje się sień z ceramiczną posadzką, prowadząca do klatki schodowej w trakcie tylnym. Wypełniają ją drewniane, powrotne schody z dekorowanymi spodami podestów, zdobionymi układem listew i szyszkami. W oknie klatki schodowej zachowały się pozostałości witraża. Elewacje boczną i tylną rozwiązano użytkowo a okazalszy wystrój otrzymała tylko fasada, której część okien obecnie przebudowano. Fasada ożywiona w przyziemiu pasowym pseudoboniowaniem, wzbogacona o środkowy ryzalit pozorny rozczłonkowana została lizenami oraz gzymsami. Zachowane oryginalne obramienia w formie opaski, odcinkowego łuku nad oknem nawiązują do typu obramień ceglanych. Przy budynku zachowała się też dziewiętnastowieczna zabudowa gospodarcza.

Zabudowa wsi

Obecnie zachowana zabudowa wsi, współtworzona jest przez rożnorodne budynki murowane powstałe w 2 poł. XIX w. i znacznie dziś przebudowane. Na tle tej zabudowy wyróżniają się* okazałe zagrody nr 20, 37,40, 54 i 59.

Na terenie wsi znajdują się też kapliczki i figury przydrożne. Obok domu nr 54 stoi kapliczka a przed domem nr 53 — krzyż.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Dobra	Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Areał	Instytucje publiczne i przemysł
1785			270		kopalnia glinki
1830		72	425		szkoła katolicka
1845		61	463		kopalnia glinki i ziemi folarskiej, cegielnia
1874		86		574
1885		89	510
1895		75	435
1905	624	77	410		cgielnia
1939		63	412

Zagadnienia konserwatorskie

Strefyochrony konserwatorskiej

Wyznaczono strefę „B” ochrony konserwatorskiej, którą objęto całą wieś, w ramach działek budowlanych.

Wyznaczono strefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajduje się wieś, w ramach wyznaczonych granicami dawnego siedliska.

Zaznaczono historyczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat osiemdziesiątych XIX w. i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny, ze względu na brak charakterystycznych punktów odniesień.

Wyznaczono strefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych:

18. Fort ziemny, chronologia: pierwsza połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 1/2.
Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 466/75.

19. Obiekt obronny typu la motte, chronologia:Gródek rycerski, chronologia:

średniowiecze.

Stanowisko numer: 4/5.

20. Fort ziemny, chronologia: pierwsza połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 5/6.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 467/69.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Dom mieszkalny w zespole dziedzicznego sołectwa, nr 1,4 ćw. XIX w.

2. Dom mieszkalny nr 20, 4 ćw. XIX w.

3. Dom mieszkalny nr 20, 4 ćw. XIX w.

Wykaz stanowisk archeologicznych:

Obszar AZP 92-25

18. Fort ziemny, chronologia: pierwsza połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 1/2.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 466/75.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

Obszar AZP 92-26

19. Obiekt obronny typu la motte, chronologia: Gródek rycerski, chronologia:

średniowiecze.

Stanowisko numer: 4/5.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

20. Fort ziemny, chronologia: pierwsza połowa XVIII w.

Stanowisko numer: 5/6.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 467/69.

Wyznaczono strefę „W” ochrony konserwatorskiej.

Przyłęk

Dawne nazwy miejscowości

Priluc (1210), Prilanc (1260, 1262), in Frankenberch sive in Prilank (1230), Prilant quod nunc Frankenberg apellatur (1316), Antiquum Frankenberc (1294), Antiquo Frankinberg (1307), Wrankenberck, Wrankenberch (1253), Francberc (1240, 1260), Francberg (1268), Frankenberk (1295), Franckenbergk (1326), Frankinberg (1307, 1325, 1331, 1342, 1394), Frankinberch (1326), Frankynberc (1347), Frankenberg (1250, 1283, 1352, 1368, 1381, 1398), Sand-Frankenberg (1601), Frankenberg am Sand (ok. 1765), Sand (1824), Frankenberger Sand (1830, 1885), Przyłęk (po 1945)

Kolonia: Neuland (przed 1885, 1895, 1905, 1928)

Etymologia nazwy wsi

Stara, topograficzna, słowiańska nazwa wsi Prilant wywodziła się od polskich słów przy i lanca (łąka) i oznacza osadę na łące. Niemiecka natomiast nazwa wsi Frankenberg upamiętniła fakt lokacji wsi na prawie niemieckim przez potomków osadników z Frankonii [37].Na terenach przez siebie zajmowanych rozprzestrzeniali związane ze swą tradycją nazwy takie jak Frankenberg lub Frankenstein. Obecne, polskie miano miejscowości Przyłęk nawiązuje do jej nazwy słowiańskiej.

Nazwa kolonii Neuland miała charakter topograficzny i związana była określeniem miejsca założenia „neues Land”, oznaczającego nowy teren pod osadnictwo.

Historia wsi

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z pocz. XIII w [38]38.Fundując bowiem w 1210 r. prepozyturę augustianów w Kamieńcu biskup wrocławski Wawrzyniec przekazał jej także dziesięciny z Przyłęku, przeznaczone bezpośrednio dla kaplicy w Bardzie [39].Przyłęk był starą słowiańską wsią, przy której do 1230 r. frankońscy osadnicy założyli na dużych łanach leśnych nową osadę. Położenie Przyłęku [40]i brak miast w okolicy rzutowały zapewne na decyzję podniesienia wsi (przed 1253 r.) do rangi miasta. Miasto uzyskało przywilej bicia monet o czym świadczy dokument z 1268 r. Lokacja miasta miała oczywiście znaczenie nie tylko ekonomiczne, ale i polityczno-administracyjne, gdyż na jego terenie funkcjonowało również wójtostwo, reprezentujące władzę książęcą [41].W 2 poł. XIII w. przebywał w Przyłęku książę śląski Henryk i tu też wystawiał dokumenty. Miasto jednak nie rozwinęło się, główną tego przyczyną było powstanie obecnego miasta Ząbkowice Śląskie, lokowanego na prawie niemieckim w latach 1273-1287. W rezultacie ośrodek miejski w Przyłęku egzystował do lat dziewięćdziesiątych XIII w. Tutejszy wójt wymieniany był w latach 1253—1287 a w 1295 r. wzmiankowano Henryka, syna niegdysiejszego wójta z Przyłęku.

W 1301 r. wymieniono po raz pierwszy sołtysa, co dowodzi, że Przyłęk był już wsią. W 1341 r. miejscowość przeżyła wielką powódź. W XIV w. stosunki własnościowe na terenie wsi byty dość skomplikowane. I tak według dokumentu księcia Henryka IV wystawionego w 1288 r. prawa zwierzchnie nad wsią z 20 dużymi łanami i sołectwem [42]należały do prebendy kolegiaty św. Krzyża. Ponadto sołectwo pozostawało w latach 1301— 1368 w rękach rycerzy von Probsthain a później we wsi znajdowały się w 1391 r. włości lenne Nicolausa de Czeisberg, należące do dóbr królewskich. Składały się na nie młyn nad Nysą. sołectwo gospodarstwo rybackie, wody i lasy oraz przywileje dominialne nad całą wsią. Także w 1391 r. rycerz Nicolaus de Czeisberg zawarł ugodę z kanonikami od Św. Krzyża we Wrocławiu i odstąpił im swoje dobra wraz z przywilejami a także z wyższym sądownictwem. Potwierdził to król czeski, który przekazał dobra kanonikom jako „duchowne lemur. Sprzedali oni w 1393 r. wspomniany młyn kamienieckiemu klasztorowi, wraz ze wszystkimi przywilejami jakie miał tu wymieniony powyżej rycerz Nicolaus de Czeisberg. W czasach wojen husyckich, w latach 1425 i 1428, wieś została spalona i splądrowana. W 1601 r. klasztor otrzymał od cesarza Rudolfa II przywilej wyszynku piwa na terenie Przyłęku-Piasku. Zaraza nawiedziła miejscowość dwukrotnie, w 1633 r. i 1647 r., wówczas też Przyłęk został splądrowany.

W latach 1750-1789 wieś zamieszkiwało 19 kmieci, 12-28 zagrodników, 44—51 chałupników i 20 rzemieślników. Przyłęk będący dużą wsią dzielił się na dwie części. Większa północna, należąca do kolegiaty św. Krzyża zamieszkiwana była ok. 1765 r. przez 18 kmieci, 9 zagrodników, 40 chałupników i 15 rzemieślników. Tu też znajdował się młyn i dom gminny. W drugiej, mniejszej, południowej części wsi, będącej własnością klasztoru kamienieckiego mieszkali: kmieć, 3 zagrodników, 11 chałupników i 5 rzemieślników. Na terenie tej partii wsi znajdowały się: zespół kościelny, szkoła, duża zagroda sołtysia i młyn nad Nysą. Do 1810 r. Przyłęk należał do kolegiaty św. Krzyża i do klasztoru kamienieckiego. Po sekularyzacji zakonów Przyłęk-Piasek stał się odrębną gminą ale obie części wsi weszły później w skład dóbr królewskich i administrowane były przez urząd skarbowy w Ząbkowicach Śląskich. Około 1830 r. Przyłęk był już scalony [43].W 1 poł. XIX w. znacznie wzrosła liczba rzemieślników oraz handlarzy na terenie wsi. Rozwijał się handel zbożem, drewnem i żywnością. We wsi znajdowała się królewska strażnica leśna (Holzwӓrterei) z domem mieszkalnym strażnika, położona w północnej części miejscowości. Wzrost liczby ludności Przyłęku, wynikający m.in. z rozwoju lokalnego przemysłu, postępował do 1926 r., ale później w latach 1926—1939 odnotowano spadek liczby ludności. Od 3 ćw. XIX w. Przyłęk będący bardzo dużą wsią, pozostawał siedzibą urzędu gromadzkiego i urzędu stanu cywilnego. Ok. 1875 r. powstała na południe od Przyłęku stacja kolejowa a obecny dworzec zbudowano przed 1885 r. Wówczas to powstała kolonia Neuland. W latach trzydziestych XX stulecia Przyłęk zmienił całkowicie swój charakter stając się wsią rzemieślniczo-przemysłową. W 1939 r. 78 osób żyło z rzemiosła i usług, a 111 — z pracy najemnej w przemyśle i na terenie wsi. Z rolnictwa utrzymywało się 23 kmieci i 19 innych gospodarzy. Ponadto działało w Przyłęku. 5 przedsiębiorstw, 3 sklepy i 3 gospody. Prowadziło swą działalność na terenie wsi 4 kupców, 3 handlarzy i rozwijał się handel węglem oraz zbożem. Ponadto mieszkało we wsi 34 urzędników, w tym nauczyciele, 23 rentierów i 8 właścicieli domów.

Lokalny przemysł wiejski początkowo reprezentowały przemysł drzewny, młynarstwo i przemysł wydobywczy. Tartak nad Nysą wzmiankowany był w 1578 r. Dwa młyny funkcjonowały w XVIII w. Na początku zaś następnego stulecia wydobywano koło wsi glinkę oraz stwierdzono występowanie złóż amfibiolu i steatytu. Później, w 1 poł. XIX w. funkcjonował we wsi zakład litograficzny. Dopiero jednak w 2 poł. XIX stulecia rozwój przemysłu został znacznie przyspieszony. Fabryka celulozy i papieru „Zellulsenfabrik Wartha” założona została w 1899 r. Należała później do koncernu „Ostdeutschen Zellstoff und Papierwerke” i eksportowała swoje wyroby. Zbudowano ją w sąsiedztwie bogatego w lasy Hrabstwa Kłodzkiego. Drewno do produkcji sprowadzano też z Czech, Styrii i Finlandii. Fabryka ta do 1945 r. należała do Przyłęku. We wsi czynne były też zakład produkujący rury, wypalarnia magnezytu, duża cegielnia (własność rodziny Bodenbergerów), młyn i tartak.

Kolonia Przyłęku Neuland powstała w latach 1845-1885 r. Jej założenie związane było z komunikacją pomiędzy Śląskiem a Hrabstwem Kłodzkim, w okresie, gdy nie istniała jeszcze linia kolejowa Kamieniec Ząbkowicki — Kłodzko. Wówczas to okazało się konieczne dostarczanie podwód pomiędzy Przyłękiem a Bardem a ilość ich w ciągu doby dochodziła do 24. W związku z tym na drodze pomiędzy Przyłękiem a Bardem powstała gospoda, przy której rozwinęła się kolonia. Duże dla niej znaczenie miało później sąsiedztwo fabryki papieru i dworca. W 1928 r. kolonię zamieszkiwało 214 osób.

Po 1945 r. Przyłęk został zasiedlony. Sytuacja ludnościowa wsi jest ustabilizowana, ale miejscowość ponownie stała się wsią rolniczą. Upadły rzemiosło i usługi, reprezentowane obecnie w nikłym stopniu. Odłączono od Przyłęku fabrykę papieru, którą administracyjnie dołączono do Barda. W rezultacie działa na terenie wsi tylko duży młyn nad Nysą oraz położony nieopodal zakład przemysłowy (betoniarnia). Po 1975 r. kolonia Neuland i dworzec kolejowy Bardo-Przyłęk zostały dołączone do miasta Barda.

Układ przestrzenny wsi

Przyłęk położony jest na płaskim terenie w Pradolinie Nysy, u podnóża Grzbietu Wschodniego Gór Bardzkich i na wysokości ok. 250-260 m n.p.m. Od północy wieś ograniczają potok Mszanica, dopływ Studwii, lewego dopływu Nysy, pomiędzy którymi znajdują się bagna i podmokłe łąki. Od południa wieś dociera do głównego koryta Nysy. Przyłęk leży przy lokalnych drogach z Potworowa do Dzbanowa i z Barda do Ząbkowic. Główna droga kołowa z Ząbkowic Śląskich do Międzylesia obecnie omija Przyłęk. Przez wieś przechodzi natomiast linia kolejowa z Kamieńca Ząbkowickiego do Międzylesia, ale dworzec kolejowy Bardo-Przyłęk jest położony bliżej Barda. Wieś otaczają użytki rolne oraz podmokłe, nadrzeczne nieużytki.

Wnioskując z nazwy wsi Antiquum Frankenberc wzmiankowanej w 1294 r. jeszcze w końcu XIII w. rozróżniano obie części wsi, starą i nową. Pierwsza z nich, stara, słowiańska wieś, zawierająca się pomiędzy drogą do Barda a korytem Nysy była niewielka i nie wykluczone, że mogła mieć układ owalnicowy z dużym i zwartym nawsiem. Południowa część Przyłęku różni się pod względem układu od północnej części wsi, powstałej przed 1230 r., charakteryzującej się regularnym układem ulicowym. Reliktem średniowiecznego rozplanowania tej części Przyłęku są jeszcze czytelne do dziś w terenie granice siedliska. Przy zakładaniu nowej partii miejscowości uregulowano też granice siedliska w jej części południowej. Nie wiadomo, czy lokacja miasta w XIII w. wpłynęła na jakieś zmiany układu południowej partii Przyłęku i czy duży, nieregularny, czworoboczny plac przed kościołem, powstały na miejscu nawsia mógł być kiedyś rynkiem.

W poł. XVIII w. Przyłęk był dużą ulicówką, większą od północy niż obecnie, sięgającą młyna nad Studwią. Przez całą wieś przebiegała główna droga z Ząbkowic Śląskich do Barda, która przekraczała Nysę za Przyłękiem i przez Janowiec trawersując zbocza Wschodniego Grzbietu Gór Bardzkich docierała do Barda od wschodu.

Do 1824 r. wieś zmniejszyła się od północy. Miała układ ulicowy z zagęszczonym podziałem parcel, wzbogacony o nieduże, wydłużone nawsie oraz charakteryzujący się zwartością i jednolitością siedliska. Wykształcił się obecny, zasadniczy układ dróg. Przy dwóch z nich (od strony Kamieńca oraz od strony Barda) powstały nowe części miejscowości. Jedna, od strony Kamieńca miała układ szeregowy. Zmianie uległ przebieg głównej drogi z Ząbkowic Śląskich do Barda, która nie przekraczała już Nysy a w Przyłęku wykręcała przy kościele tak jak obecnie i prosto wytyczona docierała do Barda od północy. Większe znaczenie uzyskała droga z Kamieńca do Przyłęku.

W ostatniej ćw. XIX w. Przyłęk został nieco powiększony w kierunku północnym, ale zarówno układ wsi, jak i układ dróg komunikacyjnych pozostały bez większych zmian, z tym że redukcji uległo siedlisko. Jedyną większą zmianą było przecięcie Przyłęku linią kolejową, prowadzącą wzdłuż dróg z Kamieńca do Barda. Przy linii tej ulokowano później fabrykę papieru. Pozostały przemysł Przyłęku koncentrował się nad Nysą. Tak przedstawiający się dawny układ przestrzenny miejscowości czytelny jest, wraz z granicami siedliska, zasadniczo do dziś. Zachował się także układ rozłogów, odpowiadający ogólnie rozkładowi rozłogów z ok. 1824 r.

Kolonia Neuland powstała przy drodze do Barda i przy dworcu kolejowym. Ma układ szeregowy oraz składa się z kilku, bezstylowych budynków mieszkalnych z przełomu XIX i XX w., a także z okresu międzywojennego.

Na terenie wsi znajdują się: zespół kościelny, zespół dawnego sołectwa, okazała zagroda (prywatne dobra?) naprzeciw kościoła i zespół wielkiego młyna nad Nysą.

Zespół kościelny

Zespół kościelny składa się z kościoła p.w. św. Anny, plebanii i cmentarza. Usytuowany jest w południowej części Przyłęku, przy skrzyżowaniu głównej ulicy wiejskiej i drogi do Barda.

Parafia w Przyłęku istniała już w 1230 r. kiedy to książę Henryk I przekazał prawo patronatu nad tutejszym kościołem augustianom z Kamieńca. W XIV w. kościół należał do archiprezbiteriatu niemczańskiego a w 1331 r. służbę bożą sprawowali w Przyłęku kamienieccy zakonnicy. Przed 1376 r. kościół został inkorporowany do klasztoru kamienieckiego. Do 1810 r. parafia w Przyłęku obsadzana była przez zakonników. Później, po kasacie zakonu patronat nad kościołem sprawował król pruski. W XIX w. Przyłęk zamieszkiwali głównie katolicy a liczba ewangelików wahała się w granicach od kilku do kilkunastu osób. Do rzymsko-katolickiej parafii należały wówczas: Przyłęk, Dzbanów, Janowiec, Piłce i Suszka.

Z przekazów pośrednich wynika, że w średniowieczu zbudowano w Przyłęku dwa kościoły, jeden wzniesiony przed 1230 r. i drugi zbudowany ok. 1376 r. po inkorporacji kościoła do klasztoru. W 1487 r. zawieszono w kościele nowy dzwon. W latach 1666/1667 kościół był budynkiem murowanym z drewnianymi stropami zdobionymi malowidłami oraz z ceglaną posadzką. Wieża kościoła nakryta była drewnianym, chyba okazałym hełmem. Nowa wieża kościelna zbudowana w 1670 r. zawaliła się w 1701 r. Kościół spłonął w 1802 r., gdy przerzucił się nań ogień z płonącej nieopodal karczmy i dość szybko został częściowo odbudowany przez opata Raphaela Rӧsslera z Kamieńca. Budowę ukończono prowizorycznie w 1803 r. a kościół pokryto gontem. Odbudowę ostatecznie ukończono w 1823 r. i wówczas dachy kościoła pokryto dachówką. Wieżę zbudowano w latach 1869—1871 lub w latach 1871—1872. Tak przedstawiająca się świątynia zachowała się do dziś.

Wnioskując z rzutu obecnego kościoła został on odbudowany w zarysach spalonej, średniowiecznej, dość dużej budowli. Rzut bowiem charakteryzujący się połączeniem wydłużonego prosto zamkniętego prezbiterium z wydłużonym korpusem odpowiada zredukowanej wersji typu przestrzennego kościoła stosowanej od 2 poł. XIII w. za pośrednictwem zakonów kaznodziejskich. Klasyczny układ przestrzenny z wydłużonym prezbiterium i z wielonawowymi korpusami spopularyzował się do początku XIV stulecia w architekturze sakralnej i w wersji zredukowanej trafił w XIV w. do architektury kościołów wiejskich. Dlatego też gotycki kościół w Przyłęku można istotnie datować na ostatnią ćwierć tego stulecia. W przypadku tego kościoła można wysunąć przypuszczenie, że wybór omawianego układu przestrzennego wynikać mógł z faktu, że budowali go zakonnicy z Kamieńca. Kościół odbudowany po pożarze w latach 1802-1803 i 1823 był bezwieżowy, skromny i zawierał się w obrysie dawnej budowli, której mury wraz z przyporami wykorzystano. Kościół utrzymano w stylu późnego baroku, który wyraził się w formach sklepienia kolebkowego z lunetami w prezbiterium oraz w formach podziału ramowego elewacji i w kształtach otworów okiennych i drzwiowych. W latach 1871-1872 zbudowano wieżę w stylu neoromańskim, obcą stylistycznie kościołowi, wykorzystując zapewne jeden z projektów typowych, charakterystycznych dla szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w. Wieżę dostawiono od zachodu do dawnej kruchty, jest ona oddalona od nawy a ponadto nieproporcjonalnie wąska i niska w stosunku do bryły kościoła.

Wyodrębnione prezbiterium orientowanego, murowanego kościoła wznosi się na planie wydłużonego, zamkniętego prosto prostokąta i od północy wzmocnione jest przyporami a od południa sąsiaduje z kruchtą. Prezbiterium ze sklepieniem kolebkowym z lunetami nakryte jest dachem dwuspadowym. Elewacje prezbiterium przepruto oknami zamkniętymi lukiem pełnym oraz okulusami i niszami w ścianie szczytowej. Elewacje rozczłonkowano podziałem ramowym. Korpus kościoła wyższy od prezbiterium, wąski i wydłużony, zawierający nawę ze stropem, oskarpowany, nakryty dachem dwuspadowym, przepruty wysokimi i wąskimi oknami o łuku odcinkowym, rozczłonkowany podziałem ramowym. Wieża oskarpowana w dolnej części jednoosiowa z małymi oknami o łuku pełnym i z okulusami. Zwieńczenie wieży z czterema narożnymi sterczynami, rozdzielającymi partie elewacji przeprute szeregami okien, zwieńczone fryzem i gzymsem — pseudomachikułą. Hełm wieży złożony z niskiego, czterospadowego dachu oraz ośmiobocznej, ażurowej latarni z ostrosłupową iglicą. Zakrystia sąsiadująca od południa z prezbiterium jednokondygnacjowa, nakryta dachem pulpitowym ma elewacje roczłonkowane podobnie jak prezbiterium i wzmocnione niskimi skarpami. Cokół głównego wejścia do zakrystii stanowią wtórnie wmurowane cokoły barokowych wnętrz.

Obecnie nieczynny cmentarz przykościelny zachował swój dawny zarys i założony jest na planie wieloboku zbliżonego do kwadratu. Otoczono go kamiennym, nietynkowanym murem z jedną dużą niszą o łuku odcinkowym, zawierającą dawniej zapewne figury Ogrodu Oliwnego. W murze tym umieszczono dwie bramy i dwie użytkowo potraktowane furty prowadzące na teren plebanii i należącej do niej zagrody. Główna brama od strony placu uzyskała formę odcinka muru przeprutego dużym półkoliście zamkniętym otworem i przypominała bramy zagród kmiecych. Bramę tę ozdobioną kapliczką (z niszą z figurą Marii z Dzieciątkiem) nakrytą dwuspadowym daszkiem flankują dwa budynki nr 21 i 22 włączone w obwód cmentarnego muru. Zachowały się jeden neoklasycystyczny grobowiec rodzinny z pocz. XX w. i nieliczne tablice nagrobne wmontowane w mur, pochodzące z lat 1897, 1912 i 1931. Zachowały się nieliczne stare lipy i klony przy murze cmentarnym. Pozostałe młodsze nasadzenia przy ścieżce od głównej bramy ku kościołowi tworzą topole. Na terenie cmentarza znajdują się też grupa figuralna i kapliczka, o których poniżej. Nowy, użytkowany obecnie cmentarz założono po r. 1945 przy wjeździe do Przyłęku od strony Barda.

Przy północnym odcinku muru wzniesiono na pocz. XX w. kaplicę cmentarną, utrzymaną w stylu neoromańskim. Jest to budynek na planie prostokąta, ceglany z elementami wystroju wykonanymi w tynku, komponowany symetrycznie, z fasadą przeprutą trzema otworami o luku pełnym, w tym otworem wejściowym. Nad nim umieszczono trójkątną pseudowimpergę z fryzem arkadowym przechodzącym w podobne zwieńczenie bocznych części elewacji.

W południowy odcinek muru cmentarnego włączono ścianę szczytową plebanii. Plebania spalona została w 1647 r. Obecny barokowy budynek utrzymany w stylu budownictwa klasztornego pochodzi z 2 poł. XVIII w. a w jego architekturze połączono elementy wczesnego i dojrzałego baroku. Dominujący wczesny barok wyraził się w formach bryły budynku, sieciowego podziału ramowego i czterouszakowych obramień okiennych. Dojrzały barok przejawił się natomiast w kształtach spływów szczytów, w architekturze szczytu (wzbogaconego o pary pilastrów) oraz obramień okiennych szczytu zamkniętych linią wklęsło-wypukłą. Jeśli chodzi o architekturę można odnaleźć pewne analogie z kurią majątkową w Dzbanowie, ale architektura plebanii w Przyłęku jest jednak bardziej uproszczona i kształtowana przez bardziej tradycyjnie wykształconego lokalnego budowniczego. W 2 poł. XIX lub na pocz. XX w. budynek powiększono o przybudówkę, utrzymaną w stylu wystroju elewacji. Plebania jest wydłużonym budynkiem, murowanym, tynkowanym, dwukondygnacjowym, założonym na planie prostokąta. Elewacje z prostokątnymi oknami, ujętymi uszakowanymi obramieniami rozczłonkowano sieciowym podziałem ramowym. Elewacje szczytowe zwieńczono ozdobnymi szczytami, rozczłonkowanymi dwiema parami pilastrów wystających ponad płaszczyznę szczytu i stanowiących podstawę dla ozdobnych, kamiennych wazonów. Spływy szczytów wykreślono liniami wklęsłymi a zwieńczenie szczytów uzyskało kształt profilowanego, wypukłego odcinka gzymsu. Sąsiadująca z plebanią zagroda plebańska ma zarys nieregularnego czworoboku i obudowana jest z trzech stron budynkami kamienno-ceglanymi z pocz. XX w.

Zabudowa wsi

W poł XVIII w. siedlisko wsi wypełniała dość zagęszczona zabudowa a tworzące ją zagrody miały różne układy. Z ok. 1824 r. pochodzą dokładniejsze informacje o zabudowie wsi, którą współtworzyło m.in. 17 okazałych kmiecych zagród w czworobok oraz o innych układach z różnorodnym usytuowaniem budynków mieszkalnych względem głównej wiejskiej ulicy. Znajdowały się tu też pojedyncze domy mieszkalno-gospodarcze usytuowane na skutek zagęszczonego podziału działek szczytowo względem głównej ulicy wiejskiej Na północ od kościoła i przy drodze do Barda usytuowany był bardzo duży, obudowany z trzech stron dziedziniec gospodarczy należący do dużego sołectwa (Scholzenhof) we wsi, lub też związany z którąś z gospód lub z karczmą sądową. Wiadomo bowiem, że w centrum wsi znajdowały się w 1614 r. karczma i zabudowania towarzyszące browar, słodowania i stajnia. W każdym razie w sąsiedztwie kościoła istniała jakaś gospoda, gdyż w czasie jej pożaru w 1802 r. spłonął także i on. Zabudowa południowej części wsi, od kościoła ku Nysie była skromniejsza, wypełniona skromnymi budynkami mieszkalno-gospodarczymi. W ostatniej ćw. XIX w. zabudowa Przyłęku nie utraciła swego charakteru. Wzrosła liczba zagród w czworobok. Przy drodze do Kamieńca powstała w okresie międzywojennym kolonia domków jednorodzinnych. W południowej części wsi, przy placu i w sąsiedztwie kościoła dominowała zabudowa wernakularna, co wynikało z traktowania tej części wsi jako wiejskiego reprezentacyjnego wnętrza urbanistycznego, położonego na skrzyżowaniu ważnych dróg. Tu też występowała zabudowa przemysłowa. W północnej natomiast partii Przyłęku, aż do drogi do Barda, dominowała zabudowa typowo wiejska, zasadniczo bezstylowa. Obecnie zachowała się zabudowa wsi przy ul. Głównej (głównej ulicy wiejskiej), przy ul. Fabrycznej (odcinku drogi do Barda) i przy ul. Kamienieckiej (odcinku drogi do Kamieńca). Większość budynków współcześnie zmodernizowano odbierając im cechy stylowe. Powstały też nowe domy.

Tradycyjną, starą zabudowę wiejską reprezentują trzy zagrody z 2 poł. XIX w., nr 46, 48 i 50, położone w północnej części wsi, tworzące od strony ul. Głównej jeden zwarty blok zabudowy z budynkami mieszkalnymi ustawionymi szczytowo względem ulicy i z budynkami gospodarczymi z bramami usytuowanymi względem niej kalenicowo. Na terenie wsi zachowały się nieliczne tradycyjnie dziewiętnastowieczne domy wiejskie nakryte dachami naczółkowymi. W północnej części wsi, u wylotu ul. Kamienieckiej do Głównej zachował się bardzo skromny budynek mieszczący obecnie bar, utrzymany w stylu prostego neoklasycyzmu 3 ćw. XIX w. Była to gospoda lub może strażnica leśna należąca do dóbr w Kamieńcu.

Ponadto zachowały się na terenie wsi okazałe budynki wzniesione w stylach: neogotyckim z elementami stylu neoromańskiego, neorenesansowym z elementami neoklasycyzmu oraz neoklasycyzmu z elementami neobaroku. Prawie wszystkie te domy, za wyjątkiem obecnej szkoły (Główna 24) skupione są w południowej części wsi, w sąsiedztwie kościoła.

W stylu neogotyku, połączonego ze stylem neoromańskim powstały budynki nr 16 i 19, zresztą bardzo do siebie podobne. Oba zbudowane w końcu XIX w. lub na pocz. XX i związane są z dużymi zespołami zabudowy gospodarczej. Nie wykluczone, że dom nr 16 mógł należeć do sołectwa lub do prywatnych dóbr, wzmiankowanych w końcu XIX w. O randze tego domu świadczy usytuowana przy nim brama, zwieńczona wykonanymi ze sztucznego kamienia lub betonu figurami rycerza i dwóch lwów. Bryłę budynku ukształtowano asymetrycznie a jego elewację szczytową (od strony ulicy) zwieńczono trójkątnym szczytem, częściowo ujętym jako schodkowy, rozczłonkowanym sterczy nami.

W podobnym stylu, choć bardziej uproszczonym utrzymany jest okazały dom przy ul. Głównej 19. Znajduje się on na terenie dawnego zespołu gospodarczego położonego na północ od kościoła. Zespół ten istniejący już w latach dwudziestych XIX w., związany był chyba z zespołem gospody, do której należał browar. Jeszcze na mapie topograficznej z 1884 r. obecnego budynku nie było. Powstał on może w konću XIX w. Jego przeznaczenie nie jest teraz jasne. Być może był zajazdem i mieścił browar. Jest to obszerny budynek o przysadzistej bryle zwieńczony takiego rodzaju szczytami jak dom przy ul. Głównej 16.

W stylu neorenesansu z elementami neoklasycyzmu wzniesiono dom przy ul. Głównej 13 (dom fabrykanta?) oraz obecny budynek szkolny przy ul. Głównej 24. Architekturę wernakularną i budownictwo mieszkalno-usługowe reprezentuje dom przy ul. Głównej 18.

Na terenie wsi znajdują się figury przydrożne i kapliczki. Z ok. poł. XVIII w. pochodzą, figura św. Jana Nepomucena znajdująca się w północnej części wsi, przy stacji trafo oraz figura Marii z Dzieciątkiem przy domu przy ul. Głównej 18, w południowej partii wsi. Obie reprezentują bardzo dobry poziom artystyczny. Kolejna figura św. Jana Nepomucena, usytuowana przy moście na młynówce jest dziełem lokalnego rzeźbiarza, wykonanym u schyłku XVIII lub na początku XIX w. Figura przydrożna stoi też przy domu przy ul. Głównej 13, ale jest bardzo zniszczona i nie wiadomo co przedstawia. Z kolei na terenie cmentarza przy kościele znajduje się grupa figuralna ze sceną Ukrzyżowania pochodząca z końca XVIII w., zbliżona do podobnych przedstawień z terenu Kotliny Kłodzkiej. Na cokole ujętym bocznymi spływami i zdobionym niskim reliefem umieszczono grupę figuralną z Ukrzyżowanym oraz z Marią i św. Janem pod krzyżem. Ponadto przy prezbiterium kościoła stoi kapliczka słupowa zwieńczona figurą Marii. Kapliczkę tworzą cokół, czworoboczny trzon ze ściętymi narożnikami i prostopadłościenna skrzynka z niszą.

Architektura przemysłowa reprezentowana jest przez zespół młyna i zakłady papiernicze, znajdujące się teraz w granicach Barda.

Młyn nad Nysą wzmiankowany w końcu XIV w. był do 1810 r. własnością kamienieckiego klasztoru. Obecny młyn przy ul. Głównej 11 pochodzi z poł. XIX w. Spłonął on w 1885 i został odbudowany w dzisiejszym kształcie. Część produkcyjna utrzymana w stylu arkadowym składa się z niższego, jednokondygnacjowego budynku nad młynówką oraz z drugiego, pięciokondygnacjowego budynku nakrytego dachem płaskim. Elewacja frontowa ujęta skrajnie lizenami, zwieńczona fryzem arkadowym, przepruta jest półkoliście zamkniętymi oknami z półkolistymi gzymsami nadokiennymi. Od północy przylega do młyna starszy, dwukondygnacjowy budynek mieszkalny nakryty dachem dwuspadowym, ale nie wiadomo czy był dawniej związany z młynem.

Natomiast ze stylowej zabudowy zakładów papierniczych zachowało się niewiele. Są to dwa budynki, produkcyjny i mieszkalny z końca XIX w., tynkowane, z wystrojem elewacji wykonanym z cegły. Duży budynek produkcyjny powstał w okresie międzywojennym a pozostałe współcześnie.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska				Instytucje publiczne i przemysł
Rok	Areał	Domy	Ludność	Instytucje publiczne i przemysł
1785				szkoła katolicka, 2 młyny, karczma sądowa, kopalnia glinki
1830		113	798	młyn
1845		120	954	młyn, zakład litograficzny
1867			988
1885		141	966	młyn, gospoda, browar, karczma sądowa, cegielnia
1895	751	127	1044	fabryka papieru i celulozy
1905		137	1229
1926			1275	młyn, fabryka papieru i celulozy, wytwórnia rur, wypalarnia magnezytu
1939			1175	młyn, fabryka papieru i celulozy, wytwórnia rur, wypalarnia magnezytu, 3 gospody

Zagadnienia konserwatorskie

Strefy ochrony konserwatorskiej

Wyznaczonostrefę „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej, którą objęto południową część wsi z kościołem, cmentarzem, zespołami mieszkalno-gospodarczymi przy ul. Głównej 16 i 19, z domem przy ul. Głównej 13 i z zespołem młyna.

Wyznaczonostrefę „B” ochrony konserwatorskiej, w obrębie której znalazła się główna część wsi powiązana z ul. Główną.

Wyznaczonostrefę „K” ochrony krajobrazu, w której znajdują się cała wieś wraz z nowszymi osiedlami.

Zaznaczono historyczne granice wsi poprzez porównanie map topograficznych z lat 1884—1919 i współczesnej. Granice tych terenów określono w sposób ogólny.

Wyznaczonostrefę „OW” — obserwacji archeologicznej dla wsi w granicach nowożytnego siedliska miejscowości o średniowiecznej metryce (aż do młyna na Studwii, do którego w XVIII w. sięgała wieś.

Wykaz zabytków architektury i budownictwa:

1. Zespół kościelny

a) Kościół parafialny p.w. św. Anny, po 1376, 1802—1803, 1823, 1871-1872, nr rej. 1857 z dn. 11.10.1966.

b) Plebania, 2 poł. XVIII w., XIX w., nr rej. 1858 z dn. 11.10.1966.

c) Mur wokół cmentarza przykościelnego, mur. XVIII i XIX w.

2. Szkoła, ul. Główna 24, 4 ćw. XIX w.

3. Budynek stacji kolejowej, pocz. XX w.

4. Dom mieszkalny, ul. Główna 13, 4 ćw. XIX w.

5. Zespół mieszkalno-gospodarczy, ul. Główna 16, kon. XIX w.

a) Dom mieszkalny, kon. XIX w., lub pocz. XX w.

b) Brama, kon. XIX w., lub pocz. XX w.

6. Dom mieszkalny, ul. Główna 18, kon. XIX w., lub pocz. XX.

7. Dom mieszkalny, ul. Główna 20, 1891.

8. Dom mieszkalny, ob. Spółdz. Kółek Rolniczych, uli Główna 65, pocz. XX w.

9. Dom mieszkalny, ul. Główna 73, 3 ćw. XIX w.

10. Dom mieszkalny, ul. Fabryczna 1, 1 poł. XIX w.

11. Dom mieszkalny, ul. Fabryczna 5, 1 poł. XIX w.

12. Dawna gospoda, browar (?), obecnie dom mieszkalny, ul. Głowna 19, koniec XIX w.

13. Zespół młyna

a) Młyn, ul. Główna 11, 1697, 1850, 1885.

b) Dom mieszkalny, obecnie biura i magazyn, ul. Głowna 11, ok. pot. XIX w.

Wykaz stanowisk archeologicznych;

Obszar AZP 92 - 26

21. Osada kultury łużyckiej, chronologia: okres halsztacki.

Stanowisko numer; 1/12.

Decyzja konserwatorska o wpisie do rejestru zabytków numer 780/150.

22. Osada, chronologia: średniowiecze;

osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 2/50.

23. Ślad osadnictwa, chronologia: pradzieje;

osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 3/54.

24. Osada, chronologia: średniowiecze;

osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 4/55.

25. Osada, chronologia: późne średniowiecze;

Stanowisko numer: 5/56.

26. Osada, chronologia: neolit;

osada, chronologia: średniowiecze.

Stanowisko numer: 6/57.

27. Ślad osadnictwa, chronologia: pradzieje;

osada, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 7/58.

28. Ślad osadnictwa, chronologia: późne średniowiecze.

Stanowisko numer: 8/59.

29. Osada, chronologia: średniowiecze.

Stanowisko numer: 9/63.

Materiały wykorzystanew opracowaniu

Mapy topograficzne

Krieges Karte ... von F.C. Wrede, sekcje: 32 i 33, ze zbiorów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Urmesstischblatt z 1824 r. w skali 1: 25 000, reprodukcje fotograficzne sekcje 247, 264, 265, ze zbiorów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Messtischblatt z lat 1884-1930, mapy topograficzne w skali 1: 25 000, sekcje: Frankenstein, Wartha i Konigshain, ze zbiorów Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.

Źródła drukowane i dokumentacja konserwatorska (studia, inwentaryzacje, projekty)

Adressbuch für sӓmtliche Stӓdte und Dӧrfer des Großkreises Frankenstein-Münterberg, 1939.

Am born der Heimat. Ein Handbuch für jung und alt im Kreise Frankenstein, Frankenstein 1926.

Anders F., Frankenstein, Frankenberg, Lӧwenstein. Ein Beitrag zur deutsch-frӓnkischen Besiedlung des Frankensteiner Landes vor 700 Jahren, Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 12, 1960, H. 10.

Anders F. E. G., Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien, Glogau 1848.

Anders F. E. G., Historische statistik der evangelischen Kirche in Schlesien nebst einer Kirchen-Charte, Breslau 1867.

Bardo, Wrocław 1989.

Białoskórska K., Tradycjonalizm i jego źródła w architekturze polskiej drugiej połowy XIII w. i początku XIV w., Sztuka i ideologia XIV w., Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 29 i 30 listopada 1973 r., pod red. P. Skubiszewskiego, Warszawa 1975.

Brandt K. R., Die Grochauer Schanzen, Frankensteiner-Münsterberger Heimatkalender für das Jahr 1939.

Ciesielski H. z zespołem, Ewidencja założeń ogrodowo-parkowych woj. wałbrzyskiego. Gmina Bardo Śląskie, Dzbanów, BIPRZET Wrocław 1989.

Damroth K., Die ӓlteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung, Beuthen 1896.

Dzbanów. Dom mieszkalny i kapliczka z 1755 r. Inwentaryzacja opisowo-pomiarowa przeprowadzona we wrześniu 1974 r. w ramach V Ogólnopolskiego Obozu Naukowego Studentów Historii Sztuki Architektury i Konserwacji w Bardo Śląskim, ze zbiorów PSOZ w Wałbrzychu.

Finckh L., Das Alaunbergwerk bei Johnsbach, Unsere Heimat, Monatsblatter fiir Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Miinsterberger Zeitung 1925/1926.

Frӧmrich G., Kurze Geschichte der ehemaligen Cistenciersen Abtey Camenz in Schlesien, Glatz 1817.

Gabriel H., Das Frankensteiner Land als Industriegebiet, Frankensteiner Heimatbrief, 12, 1960, nr 3.

Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevolkerung. Nach den Urmaterialen der allgemeinen Volkszӓhlung vom 1 Dezember 1871 bearbeitet und zusammengestellt vom Kӧniglichen Statistische Bureau, V Die Provinz Schlesien Berlin 1874.

Gemeindelexicon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialien der Volkszӓhlung vom 1 December 1885 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Kӧniglichen Statistische Bureau, Berlin 1887.

Gemeindelexicon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 2 December 1895 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Kӧniglichen Statistische Bureau, Berlin 1898.

Gemeindelexicon für die Provinz Schlesien. Auf Grund der Materialien der Volkszahlung vom 1 December 1905 und anderer amtlicher Quellen bearbeitet vom Kӧniglich Preußischen Landesamte, Berlin 1908.

Gesammelte Nachrichten von Frankenstein und dessen Umgeged, Eine Wochenschrift 1828-1829.

Die Grafschaft Glatz, Griebens Reiseführer, nr 147, Berlin 1928.

Heinzelmann P., Beitrage zur Orts- und Kirchengeschichte von Giersdorf, Kreis Frankenstein, Correspondenzblatt des Vereins für Geschichte der evangelischen Kirche Schlesiens, XIII Band, Liegnitz 1912.

Heinzelmann P., Die Vertreibung der evangelischen Pfarrer und die Wegnahme der evangelischen Kirchen in Fürstenthum Frankenstein im Jahre 1653, Liegnitz 1911.

Hultsch G., Schlesische Dorf- und Stadtkirchen, Lübeck 1977.

Jungnitz J., Visitationsberichte der Diӧzese Breslau. Archidiakonat Breslau. Erster Theil, Breslau 1902.

Klemenz P., Die beiden Verkӓufe des ehemaligen Fürstenthums Münsterberg-Frankenstein in den Jahren 1791 und 1795, Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1937, nr 3,

Klemenz P., Die Ortsnamen des Kreises Frankenstein, Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 12, 1960, nr 5, 7, 8, 9, 19/20.

Klemenz P., Die Ortsnamen des Kreises Frankenstein, Unsere Heimat, Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1925/1926.

Klemenz P. Nachtrӓge und Berichtungen zu der Abhandlung über die Ortsnamen des Kreises Frankenstein, Unsere Heimat, Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1925/1926.

Knauer P., Kloster Kamenz, Schlesien, Liegnitz 1932.

Knie J., Geographische Beschreibung von Schlesien, preussischen Antheils der Grafschaft Glatz und der preussischen Markgrafschaft Ober-Lausitz, Breslau 1830.

Knie J., Alphabetisch-statistisch-togographische Übersicht der Dӧrfer, Flecken, Stӓdte und anderen Orte der Kӧniglichen Preuss. Provinz Schlesien, Breslau 1845.

Kopietz J. A., Kirchengeschichte des Fürstenthums Münsterberg und des Weichbilde Frankenstein, Frankenstein 1885.

Kozakiewicz F., Projekt aranżacji wnętrza kościoła p.w. św. Anny w Przyłęku, pow. Ząbkowice Śląskie, 1980. Mps. w zbiorach PSOZ w Wałbrzychu

Krebs J., Der Gebirgswanderer oder vierzehn Tage in Schlesischen Gebirge. Ein praktischer Wegweiser für alle, welche die Sudeten besuchen von..., Breslau 1840.

Kwaśny Z., Wosch J., Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975

Lutsch H., Verzeichniss der Kunstdenkmӓler der Provinz Schlesien, Die Kunstdenkmӓler der Landkreise des Reg.- Bezirks Breslau, Breslau 1889, Bd. II Der Magnesitbergbau im Kreise Frankenstein, Frankensteiner Heimatbrief, 14, 1962, nr 6. Neues vollstandiges Verzeichniss der in Schlesien und der Grafschaft Glatz befindlichen Dӧrfer, Marktflecken..., Breslau 1814.

Neuling H., Schlesiens ӓltere Kirchen und kirchliche Stifftungen, Breslau 1884.

Nowakowa J., Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV w., Wrocław 1951.

Otto A. Dr., Glatzer Wanderbuch. Ein Erinnungsbuch an die Grafschaft Glatz, Leimen 1981.

Pastorf M., Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1876.

Peter J. Frankenstein, Camenz und Wartha in Schlesien nebst Reichenstein, Silberberg, Warthepaß, Kӧngshainer Spitzberg und deren Umgebungen, Glatz (1885).

Prace konserwatorskie na terenie województwa wrocławskiego w latach 1969-1973, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976.

Reichenbach H., Graf von, Urkundliche Geschichte der Grafen Reichenbach in Schlesien, Breslau 1906, Bd. 1-2.

Różycka-Rozpędowska E., Późnorenesansowe dwory śląskie. Z badań nad architekturą świecką Śląska XVI-XVII w. w: Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974.

Różycka-Rozpędowska E., Brzezowski W., Raport nr 15, Badania rozpoznawcze dziesięciu śląskich dworów renesansowych. Dwór w Opolnicy [...], Instytut Historii Architektury i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1975, w zbiorach PSOZ w Wałbrzychu.

Sabisch A., Das Ende des Fürstenthum Münterberg-Frankenstein im J. 1791, Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1936/1939, nr 5.

Sabisch A., Übersicht über die Herren des Fürstenthums Münsterberg und des Weichbildes Frankenstein (1250-1800), Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1925/1926,

Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1886-1937.

Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska pod red. St. Rosponda, Wrocław 1970.

Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska pod red. St. Rosponda i H. Borka, Warszawa-Wrocław 1985.

Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska pod red. St. Sochackiej, Opole 1985.

Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska pod red. St. Rosponda i H. Borka, Warszawa-Wrocław 1986.

Słownik geografii turystycznej Sudetów pod redakcją M. Staffy, Góry Bardzkie, T. 12, Wrocław 1993.

Weigel J. A. V., Gegraphische Beschreibung des suverainen Herzogthums Schlesien von..., Dritter Theil, Berlin 1801.

Werner W., Die Kolonien des Kreises Frankenstein, Unsere Heimat, Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1928/1929.

Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Zeszyt 16. Województwo wrocławskie i miasto Wrocław. Opracowali: B. Steinborn i M. Zlat, Warszawa 1973.

Zimmermann F.A., Beytrӓge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1785, Bd. 4.

Zu den Erneuerungsarbeiten in der Kirche zu Gierichswalde, Unsere Heimat, Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1924/1925, nr 1.

Zum Jubilaum der Kirche in Gierichswalde, Unsere Heimat, Monatsblatter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1928/1929, nr 12.

Ikonografia

Dzbanów

Dzbanów — widok ogólny, sklep, agencja pocztowa, szkoła, gospoda, kuźnia, reprodukcja pocztówki w: Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 15, 1963, nr 17.

Negwer-Gut in Banau (dawna klasztorna kuria majątkowa), fot. w: Frankenstein-Münsterberger Heimatkalender, Jg. 2, 1940.

Szkoła, fot. w: Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 12, 1960, H. 11/12.

Opolnica

Widok centrum wsi z zespołem dworskim i kościelnym, F. B. Wernher, Topographia oder Prodromus delineati ducatus Silesiae [...], tom IV (nr IV-592).

Dwór, stan z 1955 r., dwie fot. J. Rozpędowskiego, stan z 1967 r., fot. E. Różyckiej-Rozpędowskiej, w: Różycka-Rozpędowska E., Brzezowski W., Raport nr 15, Badania rozpoznawcze dziesięciu śląskich dworów renesansowych.
Dwór w Opolnicy [...], Instytut Historii Architektury i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1975, w zbiorach PSOZ w Wałbrzychu.

Przyłęk

Frankenberg bei Wartha, panorama wsi od płd.-zach. widok przez Nysę, ok. 1900-1945, reprodukcja pocztówki w: Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 11, 1959, nr 9.

Frankenberg in Sand, reprodukcja pocztówki w: Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 14, 1962, nr 2.

Wnętrze kościoła katolickiego, ok. 1900-1945, reprodukcja fotografii w: Frankensteiner Heimatbrief, Jg. 11, 1959, nr 23/24.

[1] Po sprzedaży księstwa Karl Joseph vonAuersperg zachował tytuł książęcy, związany przez cesarza Leopolda II z majoratem Auerspergów — hrabstwem Gottsche, por. — Sabisch A., Das Ende des Fürstenthum Münsterberg-Frankenstein im J. 1791, Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung, 1936/1939, nr 5, s. 34.

[2]Sabisch A., Olbendorf, Übersicht über die Herren des Fürstenthums Münsterberg und des Weichbildes Frankenstein (1250-1800), Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1925/1926, s. 100-105.

[3]Sabisch A., op. cit., s. 35; patrz — dobra (wolne niższe państwo stanowe Münsterberg-Frankenstein).

[4]Zimmermann F.A., Beytrӓge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1785, Bd. 4, s. 113.

[5]Przesieka śląska była graniczną przecinką (z pozostawionymi zrąbanymi drzewami) w wielkiej puszczy oddzielającej w XI-XIII w. Dolny Śląsk od wschodniej części Ziemi Kłodzkiej oraz od Górnego Śląska.

[6]Kopietz J.A., Kirchengeschichte des Ftirstenthums MUnsterberg und des Weichbilde Frankenstein, Frankenstein 1885, s. 449, 466; Bardo, Wrocław 1989, s. 6. Knauer P., Kloster Kamenz, Schlesien, Liegnitz 1932, s. 24, 25, 75; Frӧmrich G., Kurze Geschichte der ehemaligen Cistenciersen Abtey Camenz in Schlesien, Glatz 1817, s. 7, 9, 10-11, 20, 31, 58.

[7]Konwencja ta dążyła do przywrócenia stanu po pokoju westfalskim (1648), gwarantującym protestantom wolność wyznania. Chodziło o przywrócenie jej w księstwach śląskich i o zwrócenie protestantom ich kościołów.

[8]Bardo, Wrocław 1989, s. 5; Neuling H., Schlesiens ӓltere Kirchen und kirchliche Stiftungen, Breslau 1884, s. 15, 23, 26; Am born der Heimat. Ein Handbuch für jung und alt im Kreise Frankenstein, Frankenstein 1926, s. 211; Heinzelmann P., Die Vertreibung der evangelischen Pfarrer und die Wegnahme der evangelischen Kirchen in Fürstenthum Frankenstein im Jahre 1653, Liegnitz 1911, s. 189.

[9]Zimmermann F.A., op. cit., Brieg 1785, Bd. 4, s. 113; Weigel J. A. V., Gegraphische Beschreibung des suverainen Herzogthums Schlesien von..., Dritter Theil. Die Grafschaft Glatz, Berlin 1801, s.45-46.

[10]Kopietz J.A., op.cit., s. 250, 374-375, 377, 381, 466, 527, 552; Frӧmrich G., op.cit. s. 7, 9, 10-11, 20, 31, 58, 73, 86, 109, 111, 113, 118, 136, 145, 184.

[11]Do klasztornych dóbr około 1801 r. należało 61 wsi, z czego m.in. w powiecie ząbkowickim — 25, por. Weigel J. A. V., op.cit., s. 61.

[12]Książęta von Preussen reprezentowali linię rodu Hohenzollernów, pruskiego domu panującego; Krebs J., Der Gebirgswanderer oder vierzehn Tage in Schlesischen Gebirge. Ein praktischer Wegweiser fur alle, welche die Sudeten besuchen von..., Breslau 1840, s. 8.

[13]Pastorf M., Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1876 (indeks miejscowości), Schlesisches Güter-Adressbuch, Breslau 1886-1937 (indeks miejscowości).

[14]Kopietz J.A., op.cit. s. 510, 606.; Heinzelmann P., Beitrage zur Orts- und Kirchengeschichte von Giersdorf, Kreis Frankenstein, Correspondenzblatt des Vereins fiir Geschichte der evangelischen Kirche Schlesiens, XIII Band, Liegnitz 1912, s. 57, 58-62; Gesammelte Nachrichten von Frankenstein und dessen Umgeged, Eine Wochenschrift 1828-1829, s. 244, 247.

[15]Por. 1587 Opolnica dołączona została do klucza Stolec, należącego do rodzin von Burghaus (1569-1730) i później hrabiów von Churschwandt (1730-przed 1774), patrz — Opolnica.

[16]SabischA. Dr, Oppeln, op.cit. s. 33-35; Klemenz P., Die beiden Verkӓufe des ehemaligen Fürstenthums Münsterberg-Frankenstein in den Jahren 1791 und 1795, Unsere Heimat. Monatsblӓtter für Heimatkunde und Heimatliteratur, Beilage zur Frankensteiner-Münsterberger Zeitung 1937, nr 3, s. 18-39; Weigel J. A. V., op.cit., s. 42.

[18]Pastorf M., op...cit.., (indeks miejscowości), Schlesisches Güer-Adressbuch... (indeks miejscowości).

[19]Kształtowała ją grupa architektów, wywodzących swoją twórczość z twórczości wybitnego niemieckiego architekta C. F. Schinkla. W ramach tej szkoły rozwijano różne neostyle: m.in. styl florencki (odmiana neorenesansu), neoklasycyzm, styl willowy (odmiana neoklasycyzmu), styl arkadowy, styl neoromański, neogotyk, styl mauretański i szwajcarski, a w jego ramach — tyrolski. Por. E. Bӧrsch-Supan, Berliner Baukunst nach Schinkel, 1841-1871, München 1977.

[20]Brandt K. R., Die Grochauer Schanzen, Frankensteiner-Münsterberger Heimatkalender für das Jahr 1939, s. 49-50.

[22]Autor ten nie podał daty wzmianki, jedynie kolejność miejscowości na trasie drogi oraz ich nazwy: Homole (Lewin) — Kladsko (Kłodzko) — Dubenina — Bardun (Bardo).

[30]W końcu XIX w. do wsi należał areał o powierzchni 431 hektarów, co odpowiadało około 24 łanom.

[31]W czasie niepokojów ludność Opolnicy uciekała najczęściej na stoki Leszka (Leutenants Kuppe), szczytu w Zachodnim Grzbiecie Gór Bardzkich, gdzie też jeszcze w 1 poł. XX w. zachowane były pozostałości osady zwanej w lokalnej tradycji wüste Dorf.

[33]Wieś nie zidentyfikowana ze względu na to, że na Śląsku wiele wsi miało tę nazwę.

[37]Byli to potomkowie osdadników frankońskich, którzy osiedli wcześniej w Miśni, Saksonii i na Śląsku.

[38]Cytowany bywał nieraz dokument z 1189, w którym wymieniono Przyłęk. Dziesięciny z tej wsi zostały nadane przez biskupa Żyrosława kaplicy w Bardzie administrowanej przez joannitów. Dokument ten jednak uznawany jest za fałszywy.

[40]Przyłęk leżał na mającej drugorzędne i lokalne znaczenie drodze handlowej z Nysy przez Bardo i Międzylesie do Czech.

[41]Dowodzi tego np. sformułowanie w książęcym dokumencie z 1283 r. dotyczące wójta, „noster advocatus .

[42]Informacja o tym dokumencie uzyskana z ze źródeł pośrednich. O ile byłaby prawdziwa sugerowałaby, że obok miasta Przyłęk istniała też wieś Przyłęk.

[43]Mimo scalenia wsi jej podział zachowany był w lokalnej tradycyji jeszcze około 1885 r. Wówczas w Przyłęku-Piasku znajdowały się: 14 domów z 90 mieszkańcami, młyn, tartak.