Pisarz dolnośląski, pedagog, historyk i geograf.

Fedor Sommer przyszedł na świat w Dobromierzu w rodzinie majstra ślusarskiego Gustava Sommera w domu przy Freiburger Strasse 30 (Dzisiaj ul. Kościuszki). Ojciec Fedora otrzymał wkrótce posadę poborcy myta w Nieder-Baumgarten (Sady Dolne), dokąd rodzina przeniosła się i zamieszkała w domu poborcy przy drodze prowadzącej z Dobromierza do Bolkowa (Dom ten istnieje do dzisiaj). Przyszły pisarz już od najmłodszych lat wykazywał swoistą ambiwalencję osobowości: z jednej strony charakteryzował się wielkim poczuciem obowiązku, zdyscyplinowaniem i racjonalną klarownością myślenia, z drugiej zaś posiadał na wskroś romantyczną naturę: jak pisał w swoich „Wspomnieniach sześćdziesięciolatka” ⁽¹⁾, uwielbiał ukrywać się na strychu domu rodziców w Dobromierzu i napawać piękną panoramą miasteczka z jego strzelistymi wieżami kościołów i pięknymi, zielonymi ogrodami. Znaczną rolę w tych dziecięcych zabawach odgrywała rosnąca nieopodal rozłożysta lipa, w której listowiu mały Fedor chętnie się chował, by z ukrycia obserwować otaczający go świat. W tym miejscu już na pierwszy rzut oka widoczne są paralele z innym sławnym Ślązakiem, Józefem von Eichendorffem i jego przepiękną, romantyczną nowelą „Z życia nicponia”.

Najpewniej to właśnie wspomniana już wyżej ambiwalencja sprawiła, że Sommer w dorosłym życiu odnosił tak wielkie sukcesy na polu dydaktyki i wychowania młodzieży, był on bowiem nauczycielem i wychowawcą, którego uczniowie darzyli szacunkiem i miłością.

Swą edukację rozpoczął Fedor Sommer w Sadach Dolnych, gdzie ukończył osiem klas szkoły ludowej (Volksschule), po czym podjął naukę w tzw. preparandzie nauczycielskiej, tzn. szkole przygotowującej do zawodu nauczyciela w Dobromierzu. Po ukończeniu preparandy Sommer podjął trzyletnie studia w seminarium nauczycielskim w Bunzlau (Bolesławiec). Był to dla młodego poety czas poznawania i rozpoznawania świata natury i idei. Młody adept sztuki pedagogicznej uległ przemożnemu wpływowi panteizmu (Deus sive natura) w wydaniu Gustava Theodora Fechnera (1801-1887) oraz ideom wybitnego szwajcarskiego pedagoga Johanna Heinricha Pestalozziego (1746-1827), który propagował antyscholastyczne podejście do nauczania i wychowania: rozwijanie w równej mierze fizycznych, obyczajowych i intelektualnych przymiotów młodzieży poprzez zajęcia poglądowe w naturze i zdobywanie wiedzy w ramach własnej aktywności. Biorąc pod uwagę pruski rygor panujący w szkołach Królestwa Prus a potem II Rzeszy można sobie łatwo wyobrazić, że romantyczne i panteistyczne inklinacje Sommera nie pozwoliły mu stać się typowym pruskim belfrem, tak często później wyśmiewanym przez postępową literaturę niemiecką.

Jak na romantycznie usposobionego młodzieńca przystało, Sommer uwielbiał podróżować i obserwować. Nieustannie kształcąc się w wielu dziedzinach nauki, posiadł szeroką wiedzę w zakresie historii, geografii, botaniki a nawet geologii. Dlatego dzieła tego pisarza nie tylko bawią, lecz również uczą.

Jeśli o wielkim Goethem możemy z niejaką ironią powiedzieć, iż prawie każda jego znajomość z piękną kobietą owocowała dziełem poetyckim, to w przypadku Fedora Sommera, który, nota bene, całe życie pozostał wierny swojej żonie, córce aptekarza z Dobromierza, były to miejsca, gdzie dane mu było przebywać. Nie można się zatem dziwić, że jego pierwszy młodzieńczy duży utwór poetycki („Der Friede am Berge” (Zgoda pod wzgórzem)) opowiadał o Dobromierzu i jego historii. Dobromierz miał dla pisarza znaczenie nie tylko ze względu na fakt, że tu się urodził, lecz również dlatego, iż miasteczko to uczynił sławnym sam Fryderyk Wielki odnosząc tu w 1745 roku zwycięstwo nad wojskami Marii Teresy. Fedor Sommer był zafascynowany postacią Fryderyka, poświęcając mu miejsce w niejednej powieści.

Akcję swych pierwszych powieści („In der Waldmühle” (W leśnym młynie) i „Ernst Reiland”) ulokował pisarz w miejscach swego dzieciństwa i młodości, dając wyraz wielkiej fascynacji ojczystym regionem i przedstawiając jednocześnie wnikliwą, wcale nie bezkrytyczną analizę społecznych zależności. Ta literacka maniera miała mu towarzyszyć aż do końca niezwykle pracowitego życia.

Kariera literacka (niektóre powieści miewały po sześć wydań) i nauczycielska (prowadzona przez niego Królewska Preparanda Ewangelicka w Striegau (Strzegom) otrzymała w 1910 roku złoty medal na wystawie światowej w Brukseli) pisarza były ze sobą nierozerwalnie związane. Faktu, że Fedor Sommer jako nauczyciel a później kierownik i wizytator placówek edukacyjnych był często przenoszony z miejsca na miejsce; nie da się dzisiaj jednoznacznie ocenić. Jest możliwe, że idąc za swą romantyczną naturą sam prosił o przeniesienie, by poznawać nowe miejsca, lub być może pruskie władze oświatowe wysyłały go tam, gdzie akurat potrzebne były jego doświadczenie i pracowitość.

Pełniąc obowiązki nauczyciela, kierownika szkół i wizytatora w różnych miejscowościach Dolnego Śląska (Ziębice, Strzegom, Kowary), z wyjątkiem krótkich okresów czasu spędzonych na Łużycach Górnych (Reichenbach, 1874-1877) i w Brandenburgii (Gransee, 1921-22), pisarz przez cały czas studiował historię, geografię i przyrodę ojczystej ziemi, dzieląc się zdobytą wiedzą z czytelnikami swych powieści, ale także z uczniami, dla których napisał podręczniki z historii i geografii Śląska.

Ostatnie lata swego życia zawodowego spędził pisarz w Bolkowie, gdzie od 1922 roku piastował stanowisko wizytatora, zajmując mieszkanie w willi Rüffera. W 1925 roku przeszedł na emeryturę i zamieszkał w domu swej córki dr Charlotty Sommer (1894-1972), jeleniogórskiej nauczycielki, na Warmbrunner Straße 80 (dziś Wolności).

W Bolkowie powstała sztuka pod tytułem „Bolko”, przedstawiająca proces niemieckiej kolonizacji piastowskich ziem w średniowieczu. Akcja sztuki nawiązywała do autentycznych historycznych wydarzeń na zamku w Bolkowie. Jej inscenizacja na dziedzińcu zamkowym w lecie roku 1925 okazała się wielkim sukcesem; jedno z przedstawień obejrzał nawet sam Gerhart Hauptmann.

Po przeprowadzce do Jeleniej Góry Fedor Sommer opublikował jeszcze dwie ważne powieści, „Die Zillertaler” (Zillertalczycy) i „Zwischen Mauern und Türmen” (Między murami i wieżami). W pierwszej pisarz przedstawił los Zillertalczyków, protestantów wypędzonych z Austrii w latach trzydziestych XVII w. i osiedlonych przez pruskiego króla w okolicach Mysłakowic i Sosnówki. Ciekawostką jest, że pojawił się tu również motyw polski: Eliza Radziwiłłówna zwana Aniołem z Ciszycy, córka polskiego magnata Antoniego Radziwiłła. Problem religijnej nietolerancji, wypędzenia i tęsknoty za utraconą ojczyzną zajmował Sommera już wcześniej w innych powieściach dotyczących reformacji i kontrreformacji na Śląsku. Jego piękna powieść „Die Schwenckfelder” (Schwenkfeldyści) opowiadająca o wypędzeniu ze Śląska protestanckiej sekty wyznawców doktryny Caspara von Schwenckfelda doczekała się w 1956 roku przekładu na język angielski i została wydana w USA przez istniejącą tam do dziś gminę wyznaniową Schwenkfeldystów.

W tym miejscu warto zacytować fragment z „Zillertalczyków” dobitnie obrazujący tragedię ludzi prześladowanych za wiarę:
W tych dniach niektórzy z Zillertalczyków zauważali wielokrotnie dziwne zachowanie Andre Eggera (...) Widywali go wysoko na hali, daleko poza ostatnimi domostwami miasteczka, jak stał oparty o pień drzewa i wpatrywał się w stronę, z której kiedyś przywędrowali tu z Austrii. Nie mógł wprawdzie ujrzeć z tego miejsca ani skrawka austriackiej ziemi, bowiem najbliższe grzbiety górskie przesłaniały widok. Ale najwyraźniej radowało go to niezwykle, iż mógł wypatrzyć choć kawałek nieba, o którym wiedział, że rozciąga się także nad Austrię, a nawet jeszcze dalej – nad jego ukochany Tyrol (...). Stał więc tak godzinami, dzień po dniu na tej smaganej wiatrem hali i zdawał się wcale nie zauważać, iż zimowy wicher przenika go do kości ⁽²⁾.

Ostatnim wielkim dziełem śląskiego pisarza i pedagoga była wspomniana już powieść, par excellance jeleniogórska, „Między murami i wieżami”, której akcja rozpoczyna się w Jeleniej Górze w pierwszej dekadzie XVIII w., kiedy to mieszkający tu protestanci zaczynają budować Kościół Łaski (Gnadenkirche, dziś Kościół Garnizonowy). Autor w mistrzowski sposób opisuje historię i architekturę miasta (dzisiejszy Jeleniogórzanin doznaje swoistego Déja vu, czytając tę powieść, bowiem na każdym kroku rozpoznaje miejsca, obok których przecież już nieraz przechodził), wplatając w akcję książki autentyczne postaci i wydarzenia, co sprawia, że dzieło to w oczach dzisiejszego, jeleniogórskiego czytelnika zyskuje dodatkową wartość.

Na zakończenie ciekawostka: jak wspomina syn pisarza dr Gottfried Sommer (1897-1982), jego ojciec miał w zwyczaju spędzać ferie letnie wraz z rodziną na wyspie Hiddensee, gdzie w altance ogrodowej rybaka Timme, u którego wynajmowano pokoje, Sommer oddawał się pracy twórczej. Na tej samej wyspie bywał często również Gerhart Hauptmann, nigdy się jednak nie spotkali.

Po śmierci Sommera w lecie 1930 roku dyrektor szkoły snycerskiej w Cieplicach, wybitny rzeźbiarz Cirillo dell’ Antonio wykonał popiersie pisarza, które stało do 1945 roku w domu Charlotte Sommer na ulicy Wolności. Gdzie jest dzisiaj, nie wiadomo.

Po uroczystościach pogrzebowych, z których relacje ukazały się w większości dolnośląskich periodyków, urna z prochami pisarza spoczęła w rodzinnym grobowcu (istniejącym do dziś) w Dobromierzu.

Spuścizna literacka pisarza tzw. Fedor-Sommer-Archiv znajduje się dzisiaj w zbiorach Instytutu Herdera w Marburgu. Jedyne do tej pory tłumaczenie jego dzieł, tzn. zbioru opowiadań „Rokokowy sekretarzyk” ukazało się w wydawnictwie Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej w 2011 roku.

Przypisy:

^[1]Por. F. Sommer, Aus frühesten Jugendtagen. W: Der Wanderer im Riesengebirge, nr 9, 1929 r., s. 131-133.

^[2]Fedor Sommer, Die Zillertaler, Halle 1925, s. 234, przekład: Józef Zaprucki.

Dzieła:

1. Der Friede am Berge. Ein Gesang aus Schlesiens alter Zeit. Graudenz (Grudziądz): Gaebel, 1890.
2. Auf der Wanderschaft. Gedichte. Breslau: Theodor Thiele, 1890.
3. In der Waldmühle. Roman. Leipzig: R. Friese, 1902.
4. Ernst Reiland. Roman in drei Büchern. Halle: R. Mühlmann, 1904.
5. Am Abend. Roman. Halle: j.w., 1906.
6. Hussitenjahre. Eine historische Erzählung. Breslau: Priebatsch, 1923.
7. Hans Ulrich/Der Narr zum Briege. Zwei Novellen. Halle: R. Mühlman, 1908.
8. Die Fremden. Roman. Dresden: M.Seyffert, 1910.
9. Die Schwenckfelder. Roman aus der Zeit der Gegenreformation. J.w., 1911.
10. Bei den Lützowern und an der Katzbach. Erzählung aus großer Zeit. Liegnitz: C. Seyffarth, 1912.
11. Das Rokoko-Pult und Anderes. 3 Erzählungen. Halle: R. Mühlmann 1913; Rokokowy sekretarzyk. Jelenia Góra: Wydawnictwo Karkonoskiej Państwowej Szkoły Wyższej, 2011. Przekład Józef Zaprucki.
12. Ein wunderliches Eiland. Novelle. Leipzig: Reclam, 1914.
13. Das Waldgeschrei. Roman. Halle: R. Mühlmann, 1915.
14. Der Spar-Franze. Eine Erzählung. J.w., 1917.
15. Luise Eberhardt. Roman. J.w., 1918.
16. Unter dem Selbstherrscher. Roman. Breslau, Halle, 1923.
17. Die Zillertaler. Ein Heimweh-Roman, Halle: Weisenhaus, 1925.
18. Die Quecksilber-Kruke. Ein Novellen- und Skizzenbuch. Halle: Weisenhaus, 1925.
19. Zwischen Mauern und Türmen. Ein Roman aus dem 18. Jahrhundert. J.w., 1928.

Dzieła dramatyczne:

1. Gielana. Trauerspiel. Drossen: Knuth, 1891.
2. Pestalozzi in Stanz. Liegnitz: C. Seyffarth, 1895.
3. Im Nebel. Schwank in einem Aufzug. J.w., 1895.
4. Bolko. Ein Burgen- und Heimatspiel in 3 Aufzügen. Halle: Weisenhaus 1925.

Literatura (wybór):

1. Fischer, K. W. Fedor Sommer. W: Jb. D. dt. Riesengebirgsvereins. 1927, s. 300-330.
2. Lahmer, A. Fedor Sommer zum Gedächtnis. W: Schles. Rundschau 6, 1954, Nr. 26, s. 5.
3. Selke, G. Fedor Sommer (Zum 60. Geburtstag). W: Wir Schlesier 4. 1923/24, s. 317-318.
4. Kammerhoff, E. Fedor Sommer zum 60. Geburtstag. W: Z. f. d. ländliche Fortbildungswesen Preußens. 16. 1924, s. 28f.
5. Krause, A. Fedor Sommer. Zum 65. Geburtstag des Dichters am 21. September 1929. W: Schlesische Schulzeitung 58. 1929, s. 713-715.
6. Zaprucki, J. Zum Heimatphänomen im Schaffen von Fedor Sommer. W: Marek Adamski und Wojciech Kunicki (red.), Schlesien als Literarische Provinz. Literatur zwischen Regionalismus und Universalismus. Leipzig: Leipziger Universtätsverlag 2008, s. 62-71.
7. Zaprucki, J. Motyw ojczyzny w twórczości Fedora Sommera. W: Małgorzata Kęsicka, Józef Zaprucki (red.), Śląsk jako prowincja literacka. Literatura między regionalizmem i uniwersalizmem. Publikacje Muzeum Miejskiego „Dom Gerharta Hauptmanna”. Jelenia Góra: Jaremen Press, 2009.
8. Zaprucki, J. On the historical interferencje in the Urban discourse – a research communiqué (on the basis of Jelenia Góra and Karkonosze mountains region). W: Zdzisław Wąsik (red.), Unfolding the Semiotic Web in Urban Discourse. In Scientific Cooperation with Daina Teters. Frankfurt am Main, New York: Peter Lang, 2011, s. 223.

Materiał ilustracyjny:

• Zdjęcie główne: Fedor Sommer, za: Bolkenhainer Heimats-Blätter, rocznik 1923/24, wrzesień 1924.

1. Zdjęcie Fedora Sommera za: Bolkenhainer Heimats-Blätter, rocznik 1923/24, wrzesień 1924.
2. Zdjęcie okładki czasopisma Bolkenheimer Heimats-Blätter z września 1924 roku.
3. Zdjęcie willi Rüffera w Bolkowie, w której mieszkał Fedor Sommer. Fot. K. Raschke.
4. Zdjęcie domu rodziny Sommerów w Sadach Dolnych, fot. Stanisław Kałużny, 2013 r.
5. Pocztówka ukazująca ulicę w Dobromierzu, miejsce urodzenia F. Sommera.

Autor - Józef Zaprucki