ur. 22 listopada 1931, Cezarówka
zm. 14 marca 2011, Wałbrzych
| Zych Edward Franciszek ur. 22 listopada 1931, Cezarówka zm. 14 marca 2011, Wałbrzych |
|
Edward Franciszek Zych urodził się 22 listopada 1931 r. w Cezarówce pow. tarnopolski. Jego rodzice, Piotr (1899-1969) i Julia z domu Pawłowska (1912-1999), pobrali się 16.11.1929 r. w Mikulińcach. Piotr był weteranem I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. 10 lutego 1940 r. rodzina została deportowana przez bolszewików i zesłana na Sybir. Edward Zych miał wtedy 8 lat. Rodzice, bojąc się, aby na zesłaniu nie został wzięty do wyniszczającej pracy, ukryli jego wiek, oświadczając, iż urodził się w 1933 r. i ta data widnieje na wielu dokumentach aż po lata dziewięćdziesiąte. Miejscem zesłania była Kuźnia nad rzeką Sisim w Kraju Krasnojarskim. Zych rozpoczął naukę w szkole rosyjskiej, a w domu rodzice dbali o polskie kształcenie. Po amnestii z 1941 r. Zychowie przenieśli się do kołchozu we wsi Czornaja Koma, a w 1942 r. do sowchozu Tołstoj Mys w rejonie Nowosiołowa. Mieszkali z inną polską rodziną, której dzieci Zych uczył j. polskiego z opracowanych przez siebie podręczników. Związek Patriotów Polskich otworzył w sowchozie popołudniową szkołę polską, do której młody Zych uczęszczał, kontynuując edukację w szkole rosyjskiej. W maju 1943 r. Piotr Zych został zmobilizowany do I Dywizji im. T. Kościuszki. W marcu 1946 r. rodzina Zychów wyjechała do Polski. Ze zdemobilizowanym ojcem spotkali się w Krośnie Odrzańskim, skąd udali się do Kotliny Jeleniogórskiej. W maju 1946 r. Zychowie zamieszkali w Karpnikach pod nr 76 (dziś ul. Nadrzeczna 3), w domu należącym wcześniej do wójta gminy Fischbach – Hermanna Mendego, pełnym dokumentów i książek. Wśród nich, a przede wszystkim wśród pozostałych tu mebli i wyposażenia, niemal nie zmienianego przez wszystkie lata powojenne, Edward Zych spędził całe swoje późniejsze życie. W 1947 r. ukończył Szkołę Powszechną w Karpnikach i dostał się do Liceum Ogólnokształcącego w Jeleniej Górze. Wyróżniał się zwłaszcza na lekcjach języka polskiego, gdzie Jego mistrzem był Józef Sykulski, który zaszczepił Mu miłość do literatury, szczególnie poezji. W 1951 r. zdał maturą pedagogiczną, a zaraz potem został powołany do półrocznej służby w 18 Brygadzie Służba Polsce, stacjonującej w Gdyni. Po zakończeniu otrzymał trzyletni nakaz pracy (z 28.06.1951 r.) w Szkole Podstawowej w Karpnikach, gdzie został aż do 3.08.1959 r. ucząc języka polskiego, rosyjskiego i historii, a także prowadząc bibliotekę szkolną.
Edward Zych, choć był niezwykle odpowiedzialnym i oddanym pracownikiem, wolał działać „w drugiej linii’, nie dążąc do kierowniczych stanowisk. Wyrazem tego stało się zrzeczenie w kwietniu 1955 r. mandatu radnego Gromadzkiej Rady Narodowej w Karpnikach, gdzie pełnił funkcję Przewodniczącego Komisji Kultury, Oświaty i Zdrowia. Dwukrotnie rezygnował z kierowania szkołą. Po raz pierwszy pełnił obowiązki kierownika od 1.03.do 15.09.1952 r. i drugi od 15.01 do 31.12.1953 r. Za każdym razem nie chciał przyjąć stanowiska, argumentując, że jest nauczycielem początkującym, niedoświadczonym, nie posiadającym autorytetu i odpowiednich kwalifikacji. Pracując w Karpnikach w 1954 r. rozpoczął zaoczne studia polonistyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Studentem był pilnym, uzyskującym niemal ze wszystkich egzaminów oceny bardzo dobre. Tu zaczął interesować się nauką o nazwach, pisząc pracę magisterską z toponomastyki dolnośląskiej pt. Nazwy miejscowe powiatów zachodniośląskich – sudeckich. Promotorem był prof. dr Tadeusz Milewski. W 1959 r. uzyskał tytuł magistra filologii polskiej. Po studiach został nauczycielem w LO w Jeleniej Górze im. S. Żeromskiego, gdzie pracował jako polonista od 1.09.1959 do 31.08.1961 r. Następnie został przeniesiony do Szkoły Podstawowej w Karpnikach jako jej kierownik - posadę przyjął warunkowo na rok. Jak pisał: zastał szkołę niezwykle zaniedbaną w dziedzinie nauczania i pod innymi względami. Jako człowiek obowiązkowy podjął energiczne działania zmierzające do uzdrowienia sytuacji, co spotkało się z niezadowoleniem i oporem miejscowej społeczności, a nawet z jej wrogością. Ta sytuacja zmusiła Go do złożenia rezygnacji z etatu w Karpnikach i przeniesienia się do Technikum i Liceum Ekonomicznego w Jeleniej Górze, gdzie rozpoczął pracę 1.09.1962 r. jako nauczyciel języka polskiego i rosyjskiego. Z czasem został opiekunem szkolnej biblioteki, a w 1963 r. przeszedł całkowicie na etat bibliotekarza.
1 lutego1982 r. został mianowany nauczycielem bibliotekarzem. Na stanowisku tym pracował aż do przejścia na emeryturę, czyli do 31.08.1987 r. W pracy podejmował odważne wyzwania i zdobywał ciekawe doświadczenia. Należało do nich nauczanie j. polskiego w latach 1966-67 przebywających w Polsce Wietnamczyków. Ponieważ nie było w tym zakresie pomocy dydaktycznych, sam – w latach 1967-68 – opracował słowniki: polsko-wietnamski (ok. 3000 słów) i wietnamsko-polski (ok. 3500 słów), pozostające do dziś w maszynopisie. Jego wielkim osiągnięciem jako pedagoga było przygotowanie w latach 1969-70 i wydanie w 1971 r. Czytanek Jeleniogórskich, pierwszego na Dolnym Śląsku polskiego podręcznika do nauki regionalizmu dla szkół podstawowych. W uznaniu za osiągnięcia 1.02.1973 r. otrzymał nominację na profesora szkoły średniej. W 1977 r. Zych otworzył na Uniwersytecie Wrocławskim przewód doktorski. Niestety, śmierć promotora i wprowadzenie stanu wojennego sprawiły, iż przerwał studia i nigdy do nich nie powrócił, choć dysertację miał praktycznie napisaną. Oprócz dydaktyki parał się też publicystyką i popularyzacją badań onomastycznych. W latach 1953-54 był korespondentem Głosu Nauczycielskiego oraz Gazety Robotniczej, po 1958 r. został współpracownikiem Nowin Jeleniogórskich. Jego rozprawy naukowe ukazywały się w szeregu pism, m.in.: Biuletynie Języka Polskiego, Polonistyki, Głosu Nauczycielskiego, Wierchów. W latach 1966-78 ściśle współpracował z Rocznikiem Jeleniogórskim, zamieszczając Bibliografię jeleniogórską oraz studia poświęcone nazwom miejscowym. Swoje prace, zwłaszcza publicystyczne, podpisywał jako E.Z., (e), Edward Piotrowicz; drugim imieniem w działalności twórczej praktycznie się nie posługiwał. Był twórcą istotnych dla regionu wydawnictw samoistnych, jak Nazwy miejscowości z lat 1945-1950 byłego województwa jeleniogórskiego (2004), a także autorem rozlicznych szkiców, recenzji i bibliografii. Zainteresowanie poezją narodów słowiańskich przyniosło artykuły, zamieszczane w czasopismach czeskich, jugosłowiańskich, ukraińskich i innych. Bibliografia naukowa jego prac drukowanych liczy ok. 130 pozycji, a co najmniej drugie tyle pozostało w rękopisie. Edward Zych był nie tylko badaczem, ale także poetą. Debiutował w 1962 r. na łamach Nowin Jeleniogórskich fragmentem wiersza Do Ziemi Śląskiej. Jego poezje drukowały m.in.: Przyjaźń (1967), Zielony Sztandar, Nowa Miedź (1970), Głos Nauczycielski (1972), Almanach Jeleniogórski (1973), Kultura dolnośląska (1982), Opole (1984), Góry i Alpinizm (2000). Pozostawił po sobie kilka tomików wierszy (często wydanych własnym nakładem): Przywiązanie (1983), Liście czasu, Młoda ruń, Był sad (2000). Jako wytrawny znawca i miłośnik poezji słowiańskiej zbierał i przybliżał ją polskim czytelnikom, publikując tomiki przekładów: Dragutina Tadijanovi a Rodzinne strony, 2000; Kito Lorenca Wiersze łużyckie, 2001; Vesny Parun Niepokój miłości, 2001; Vesljko Vidovi a, Spragnione Ptaki, 2001. Tłumaczył z języków: białoruskiego, bułgarskiego, chorwackiego (najwięcej), czeskiego, łużyckiego, macedońskiego, rosyjskiego, serbskiego, słowackiego, słoweńskiego, ukraińskiego i wietnamskiego, ale i odwrotnie – polskich poetów na język rosyjski, ukraiński i chorwacki. Nie wszystkie dokonane przez Zycha przekłady poezji słowiańskiej doczekały się druku, jednak wszystkie świadczą o szerokich zainteresowaniach, ogromnej wiedzy i talentach językowych, umiłowaniu poezji, chęci uprzystępnienia, a także odwadze w podejmowaniu trudnych wyzwań. Zych był społecznikiem, członkiem różnych organizacji. Od 1951 r. należał do Związku Nauczycielstwa Polskiego, opłacając regularnie składki przez 30 lat, lecz po wprowadzeniu stanu wojennego podjął decyzję o wystąpieniu. Od 1952 był członkiem Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Od 1956 r. należał do Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, od 1967 do Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, w latach 1962-64 do Polskiego Związku Filatelistów. W 1973 r. został członkiem założycielem Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego. Działał w klubach literackich w Jeleniej Górze, Wrocławiu i Warszawie; uczestniczył w pracach Jeleniogórskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (1981-89). Angażował się w działalność Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (1980-85), uzyskując w 1978 r. uprawnienia Instruktora Krajoznawstwa Regionu. W 1990 r. został członkiem Związku Sybiraków, a tym samym zaliczono Go w poczet kombatantów. Zawsze daleki w określaniu siebie politycznie, nigdy nie należał do żadnej partii. Za pracę, działalność społeczną, badawczą był nagradzany i odznaczany, choć nie za często. W 1972 r. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, w 1984 r. Medal 40-lecia PRL, w 1975 r. nagrodę Ministra Oświaty i Wychowania II st. a w 1978 r. nagrodę specjalną Kuratora Oświaty i Wychowania w Jeleniej Górze. Po 2001 r. wycofał się z aktywnej działalności, robiąc wyjątek chyba tylko dla Rocznika Jeleniogórskiego. Chorował. Cały czas jednak sprowadzał do swej samotni w Karpnikach nowe książki i czasopisma, które namiętnie czytał, nanosząc liczne uwagi i przypiski. Był zamiłowanym bibliofilem. Zgromadził ok. 16 tys. książek, czasopism i broszur, z pietyzmem katalogowanych na własny użytek. Edward Zych zmarł 14 marca 2011 r. w szpitalu im. Sokołowskiego w Wałbrzychu, pochowany został na cmentarzu w Karpnikach. Zbiory biblioteczne Edwarda Zycha oraz kolekcje uległy rozproszeniu (znaczną część przejęła miejscowa parafia). Dzięki przychylności rodziny w lipcu 2012 r. do Archiwum Państwowego we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze trafiła część Jego spuścizny twórczej: rękopisy i maszynopisy wierszy, artykułów, publikacji naukowych, a także zeszyty szkolne, konspekty lekcji, nieco korespondencji i osobistych dokumentów (głównie legitymacji), w sumie 560 j.a., zajmujących 4,30 mb. → Wypowiedzi zawarte w tekście nieoznaczone przypisami pochodzą z teczki osobowej Edwarda Zycha, znajdującej się w Zespole Szkół Ekonomiczno-Turystycznych w Jeleniej Górze.
Źródła:
Literatura:
Materiał ilustracyjny - fotografie i skany w porządku chronologicznym:
Autor: Ivo Łaborewicz |
                      |
| Słownik Biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej
| © Książnica Karkonoska 2013 Jelenia Góra |
