architekt, budowniczy

podczas pracy na Śląsku otrzymał przydomek Szwed z Rewala, w literaturze nazywany Młodszym dla odróżnieniu od ojca, również architekta, Martina Frantza zwanego Starszym.

Martin Frantz Młodszy urodził się w pierwszych dniach marca 1679 roku w Rewalu. Tak nazywał się wówczas należący do Szwecji Tallin (dzisiaj stolica Estonii). Jego ojciec Martin Frantz Starszy (zm. 29 sierpnia 1684) pochodził z Drezna, przybył do Rewala około 1670 r. i pełnił tam od 1677 r. funkcję architekta miejskiego (Stadtbaumeister). Matka Elisabeth (Elsgen) Seger (też Seyer, Säger) pochodziła z Rewala. Martin Frantz Mł. miał siostrę Annę-Elisabeth.

Po przedwczesnej śmierci ojca dzieci wychowywał, pochodzący z Rygi, ojczym Georg Winkler, który w 1686 roku otrzymał w Rewalu funkcję architekta miejskiego, a rok później ożenił się z Elisabeth Seger-Frantz. Ojczym dołożył starań, aby pasierb Martin przygotowywał się do zawodu architekta.

Martin Frantz Mł. w 1691 roku rozpoczął naukę zawodu i wpisany został do rewalskiej księgi uczniów cechu murarskiego. 18 lutego 1697 r. zdał egzamin czeladniczy i, zgodnie ze zwyczajami cechowymi, podjął wędrówkę po Europie w celu dalszej nauki zawodu. Za namową ojczyma rozpoczął od stolicy Szwecji - Sztokholmu. Po wybuchu wojny północnej (1700–1721), poprzez Morze Bałtyckie, wyruszył na południe. W swojej wędrówce dotarł na Śląsk leżący wówczas w obrębie cesarstwa austriackiego. Zatrzymał się we Wrocławiu, gdzie rozpoczął współpracę z architektem Johannem Georgiem Knollem. Wkrótce przeniósł się do Legnicy, gdzie Knoll rozpoczął budowę kolegiaty na zlecenie zakonu jezuitów. Po śmierci Knolla 14 listopada 1704 r. Frantz kontynuował jej budowę (w latach 1705-1708).

W 1705 r. Martin Frantz Mł. ożenił się z Barbarą Elisabeth (ok. 1790–1743), córką legnickiego stolarza Christiana Schönwäldera (zm. 1703). Mieli troje dzieci: dwie córki Johannę Wilhelminę (1709–1711) i młodszą urodzoną w 1713 r. oraz syna Carla Martina (ur. 1712). Syn kontynuował tradycję rodzinną i również został architektem; zawodu nauczył się przy ojcu, wędrówkę czeladniczą odbył po Czechach. W pierwszym okresie początkowo pracował z ojcem, po jego śmierci przeniósł się do Rydzyny, gdzie pracował jako architekt dworski.

Martin Frantz zmarł w 1742 r. w Legnicy i tam został pochowany na cmentarzu przy kościele Piotra i Pawła, który znajdował się na miejscu dzisiejszego placu Słowiańskiego.

Przypisuje się mu autorstwo około 40 budowli barokowych na Śląsku wykonanych na zlecenie mecenasów świeckich i kościelnych. Był autorem projektów budowy lub przebudowy następujących budowli świeckich:

• przebudowa pałacu w Pieszycach /k. Dzierżoniowa (Peterswadau /n. Reichenbach) w latach 1705 - 1710 na zlecenie jeleniogórskiego kupca i bankiera Bonita v. Mohrenthala
• przebudowa pałacu Chocianowie (Klein Kotzenau /Kreis Lüben) w l. 1728-1732
• projekt i budowa wieży ratuszowej w Szprotawie (Sprottau) w l. 1732-1733
• projekt i budowa pałacu w Rząśniku (Schönwaldau) od 1734 r.

Frantz zlecenia otrzymywał od kościelnych zarówno katolików jak i protestantów.
Według jego projektów wybudowano na zlecenie mecenasów kościelnych:

• kościół Łaski w Jeleniej Górze, realizacja w latach 1709–1718 na zlecenie jeleniogórskiej gminy protestanckiej,
• kościół Łaski w Kamiennej Górze, realizacja w l. 1709–1717, na zlecenie kamiennogórskiej gminy protestanckiej
• budynek gimnazjum protestanckiego i dom pastora (Pfarrhaus) w Jeleniej Górze w l. 1709–1712
• dom pastora w Kamiennej Górze, budowa w l. 1709-1710
• kościół p.w. Ciała Chrystusowego wybudowany w l. 1729–1740 w Szprotawie (Sprottau)
• kościół w Żaganiu (Sagan), barokizacja po pożarze w 1730 r. na zlecenie augustianów,
• kościół katolicki w Sicinach (Seitsch) w l. 1736–1740, przy którym współpracował z synem Carlem Martinem i T. Storchem.

Przypisuje mu się też udział w projektach i realizacjach:

• domu kupca Baumgartena w Jeleniej Górze na przedmieściu wojanowskim – Schildauerstrasse (obecnie ul. 1 Maja), wybudowanego w l. 1710-1715
• kaplic grobowych Glafey’ów z 1716 r. i Baumgartenów z 1719 r., przy kościele Łaski w Jeleniej Górze,
• kamienicy w Kamiennej Górze, Rynek nr 39 wybudowanej pomiędzy 1710 i 1720 r.

Geneza i budowa kościołów Łaski w Jeleniej i Kamiennej Górze

1 września 1707 r. zawarta została konwencja w Altränstadt (ratyfikowana tydzień później). Dotyczyła ona przyznania swobód religijnych śląskim protestantom, zwrotu im bezprawnie zabranych świątyń, powołania trzech konsystorzy oraz wybudowania sześciu kościołów protestanckich w śląskich księstwach dziedzicznych Habsburgów. Kościoły miały powstać w Cieszynie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Kożuchowie, Miliczu i Żaganiu.

Jeleniogórscy protestanci zlecili projekt budowy świątyni Martinowi Frantzowi, który 21 marca 1709r. przedstawił plany wraz z drewnianym modelem murowanego kościoła członkom jeleniogórskiej gminy protestanckiej. W tym samym czasie Frantz wykonał projekt i drewniany model kościoła Łaski w Kamiennej Górze. Zgodnie z wymaganiami i sugestiami zleceniodawców świątynie miały łączyć śląską tradycję budowy podziwianych kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy z rozmachem i monumentalnością protestanckiego kościoła św. Katarzyny w Sztokholmie. Prawdopodobnie ten ostatni wzór zaproponowany został przez Frantza.

Kościół Łaski w Jeleniej Górze, przed 1945 r. luterańska świątynia p.w. Krzyża Chrystusowego (Zum Kreuze Christi) obecnie katolicki Kościół Garnizonowy p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, wybudowany został w latach 1709-1718. Projekt zakładał wzniesienie murowanej budowli na planie krzyża greckiego z wydłużoną o jedno przęsło nawą główną z prosto zakończonym prezbiterium. Na skrzyżowaniu naw ośmioboczna płaska kopuła zwieńczona wysokim, prześwitowym, dwukondygnacyjnym hełmem. Pomiędzy ramionami krzyża wstawione zostały kwadratowe przybudówki mieszczące klatki schodowe prowadzące na empory i do lóż kolatorskich.

Kościół Łaski w Kamiennej Górze przed 1945 r. luterańska świątynia pw. Trójcy Świętej, obecnie kościół katolicki pw. Matki Boskiej Różańcowej. Budowla na planie krzyża greckiego z kopułą na skrzyżowaniu naw i wieżą przy wejściu do kościoła, wybudowany w latach 1709–1720. Jeleniogórski drewniany model Frantza zachował się w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze (nr inw. MJG AH 4784). Kamiennogórski model kościoła zaginął po II wojnie światowej.

Literatura:

1. Günther Grundmann, Die Baumeisterfamilie Frantz, Breslau 1937.
2. Kalinowski K., Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977, s. 208–216.
3. Piotr Oszczanowski, Kościół Garnizonowy WP Podwyższenia Krzyża Świętego w Jeleniej Górze, Wrocław 2005, s. 6.
4. Saur, Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, tom 44, München, Leipzig 2005, s. 139-141.
5. Włodzimierz Kalski, 17 stycznia, http://kalendarium.lca.pl/?dat_id=17-1
6. Jan Wrabec, Barokowe kościoły na Śląsku, Wrocław 1986, s. 123, 125.

Elżbieta Ratajczak