przedsiębiorca, bibliofil, mecenas sztuki

Był synem bogatego prudnickiego przemysłowca Józefa Pinkusa (1829–1909) i Augusty Fränkel (1838–1919). Jego młodsza siostra Jadwiga (1864–1948 USA) w wieku 18 lat poślubiła lekarza Paula Ehrlicha (1854–1915), przyszłego laureata Nagrody Nobla (1908 r.) za osiągnięcia w dziedzinie immunologii.

Matka Maxa była córką Samuela Fränkla (1801-1881), który w Prudniku osiadł w 1838 roku i założył tam tkalnię lnu i adamaszku (przy obecnej ul. Nyskiej). Z upływem lat firma znana była w całej Europie, należała do największych firm tekstylnych w Niemczech. Dzięki małżeństwu Augusty z Józefem Pinkusem stał się on, obok synów Fränkla, wspólnikiem firmy i przyczynił się poważnie do jej rozwoju ^[1]. Po śmierci teścia został faktycznym kierownikiem firmy.

Dom rodzinny Maxa pełen był cennych kolekcji sztuki: brązów japońskich, porcelany, szkła śląskiego, żydowskich przedmiotów kultu, był w Prudniku centrum kulturalnym, przyciągającym wielu znakomitych gości wywodzących się z ówczesnych elit.

Max Pinkus uczęszczał do szkoły tkackiej w Lyonie we Francji, odbył staże w centrach przemysłu tekstylnego Anglii i USA. Przeszedł wszystkie szczeble kariery zawodowej w rodzinnej firmie, biorąc za nią pełną odpowiedzialność po śmierci ojca w 1909 r. Przyczynił się do umocnienia jej znaczenia na świecie, produkty eksportowane były nie tylko do większości krajów europejskich, ale też do USA. Podobnie jak jego dziadek i ojciec, Max finansował wiele przedsięwzięć służących pracownikom fabryki i mieszkańcom miasta: stworzył fundusz emerytalny dla robotników firmy, fundował stypendia dla uczniów prudnickiego gimnazjum, zbudował szpital, którego utrzymanie sam finansował do 1918 r., kiedy to przekazał go miastu. Przy fabryce działała własna gazownia, elektrownia, warsztaty rzemieślnicze, szkoła zawodowa, liczne urządzenia socjalne dla pracowników (łaźnia, stołówka, świetlice).

13 maja 1888 r. Max ożenił się z Jadwigą (Hedwig) Oberländer (5 lipca 1868 – 17 sierpnia 1920). Mieli dwóch synów: Hansa Huberta (1891-1977), młodszego Klausa Valentina i córkę Alice.

Podobnie jak ojciec, Max brał czynny udział w życiu publicznym, był członkiem wielu stowarzyszeń i organizacji gospodarczych, politycznych i społecznych: w 1911 r. nadano mu tytuł królewsko-pruskiego radcy handlowego, był honorowym członkiem Zrzeszenia Śląskich Przemysłowców Tekstylnych, od 1923 r. pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Izby Handlowej w Opolu ^[2], kilkadziesiąt lat był radnym w Prudniku, honorowym przewodniczącym Bractwa Strzeleckiego. W 1927 r., z okazji swoich 70. urodzin, został honorowym obywatelem miasta Prudnika.

Śmierć żony w 1920 r., kryzys gospodarczy po I wojnie św. spowodował załamanie nerwowe i próbę samobójstwa. Pobyt w sanatorium w Berlinie oraz podróż dookoła świata przywróciły mu równowagę psychiczną. Zajął się swoją biblioteką, utrzymywaniem szerokich kontaktów z przyjaciółmi i prowadzeniem z nimi szerokiej korespondencji.

W 1926 r. przekazał kierownictwo firmy starszemu synowi. Hans Hubert kierował fabryką do 1938 r. kiedy to naziści odebrali mu fabrykę a on sam wyjechał do Anglii.

Dziełem życia Maxa Pinkusa było stworzenie Biblioteki Śląskiej, której celem było zebranie dzieł dotyczących Śląska ze wszystkich dziedzin: historii, prawodawstwa, ludoznawstwa, literatury pięknej, przyrody, religii. Dzieliła się na 2 części: w pierwszej znajdowały się dzieła dotyczące historii i kultury Śląska, w tym wiele dokumentów historycznych, rękopisów, kronik, monografii, czasopism, zbiory geograficzne i biologiczne. W drugiej części zgromadzone zostały pierwsze wydania lub rękopisy śląskiej literatury pięknej m.in. Josepha von Eichendorffa, Angelusa Silesiusa, Martina Opitza, Jakuba Böhme, po współczesnych: Hermanna Stehra i Gerharta Hauptamnna.

Dział dotyczący twórczości Gerharta Hauptmanna, należał do najbardziej znanych, oprócz wszystkich dzieł poety zawierał wydania zbiorowe z autografami autora (wydania przed 1933 r.), druki młodzieńcze (sprzed 1889 r.), listy, autografy, artykuły prasowe o nim i autorstwa samego noblisty. Bibliografia dzieł Hauptmanna przygotowana przez Wiktora Ludwiga na polecenie i koszt Maxa Pinkusa, oparta była wyłącznie na zbiorach Biblioteki Śląskiej (pierwsze wydanie 1922 r., drugie, rozszerzone w 1932 r.) ^[3]. Po śmierci Maxa Bibliotekę Śląską liczącą ok. 25.000 tomów odziedziczył młodszy syn Klaus. W 1936 r. część zbiorów sprzedana została do Górnośląskiej Biblioteki Krajowej w Bytomiu, część do Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Większość zbiorów zaginęła podczas II wojny światowej.

Biblioteka Śląska była dziełem tylko jednego człowieka, na tym polegała jej wyjątkowość. Max Pinkus udostępniał ją bardzo chętnie do badań naukowych uczonym, pisarzom, artystom, studentom z całego świata. Jego liczni przyjaciele z kraju i z zagranicy opisywali go jako człowieka skromnego, życzliwego, otwartego, gotowego do pomocy. Utrzymywał kontakty z całym światem prowadząc bogatą korespondencję. Był wielkim niemieckim patriotą, dumnym z dorobku naukowego i duchowego swoich rodaków. Tym bardziej bolesnym w jego życiorysie są dwa ostatnie lata jego życia, gdzie po dojściu Hitlera do władzy, spotkały go dyskryminacja, izolacja, poniżenie i prześladowania z powodu żydowskiego pochodzenia.

Do wiernych przyjaciół Maxa należał Hermann Stehr, który był częstym gościem w jego prudnickim domu, gdzie napisał m.in. swoje opowiadanie Lutnik (1926).

Do szczególnie wartościowych i szczerych należała przyjaźń z Gerhartem Hauptmannem. Spotykali kilka razy w roku w Raspallo, w Jagniątkowie, albo na Hiddensee, na premierach sztuk noblisty, Hauptmann przyjeżdżał również do Prudnika. Max Pinkus służył radą i pomocą Margarecie Hauptmann przy porządkowaniu Archiwum Hauptmanna (przy pomocy sekretarzy Ludwika Jaunera i następnie Elisabeth Jungmann). Sfinansował wykonanie fresków w tzw. Hali Rajskiej w jagniątkowskiej willi Gerharta Hauptmanna (monumentalne freski wykonał J.M. Avenarius w 1922 r.). Hauptmann szczególnie cenił przyjaźń z Pinkusem, utwalił jego postać w dramatach: Czarna maska [Schwarze Maske] 1928, Przed wschodem słońca [Vor Sonnenuntergang] 1931, Die Finsternisse 1937 (wydane dopiero po II wojnie światowej).

Zmarł 19 czerwca 1934 r. na zawał serca w wieku 77 lat w swojej bibliotece. Pochowany na cmentarzu żydowskim w Prudniku przy ul. Kolejowej. Czasy hitlerowskie i szerzący się antysemityzm spowodował, że uroczystości pogrzebowe odbyły się w ściśle rodzinnym gronie, bez udziału przedstawicieli władz miasta. Uczestniczyli w nich (jako jedyni nie Żydzi) Gerhart i Margaretha Hauptmann ^[4].

Literatura:

1. Walter A. Reinhart, In Memoriam Max Pinkus, Gerhart Hauptmann Jahrbuch, 1948, s. 160–173.
2. Kurt Schwerin, Max Pinkus, jego "Biblioteka Śląska" i przyjaźń z Gerhartem Hauptmannem, Ziemia Prudnicka, Rocznik 2006, tłum. M. Sitko, s. 120–128.
3. Kurt Schwerin, Max Pinkus, seine Schlesienbücherei und seine Freundschaft mit Gerhart Hauptmann. in: Jahrbuch der Universität Breslau 8, 1963, S. 210-235.
4. Max Pinkus 3.Dezember 1857 bis 19. Juni 1934, München [1957].
5. http://www.kirkuty.xip.pl/prudnik.htm
6. http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~prohel/names/pinkus/pinkus.html
7. Franciszek Dendewicz, Max Pinkus, Sławne postacie pogranicza polsko-czeskiego Euroregionu " Pradziad"– wspólne dziedzictwo historyczne, http://www.powiat.nysa.pl/files/editor/Nysa_13strbig.pdf, s. 135.
8. http://de.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%A4nkel_(Unternehmen)

Przypisy

1. ^[1]K. Schwerin, Max Pinkus, jego "Biblioteka Śląska" i przyjaźń z Gerhartem Hauptmannem, Ziemia Prudnicka, Rocznik 2006, tłum. M. Sitko, s. 123.
2. ^[2]Franciszek Dendewicz, Max Pinkus, Sławne postacie pogranicza polsko-czeskiego Euroregionu "Pradziad" – wspólne dziedzictwo historyczne, http://www.powiat.nysa.pl/files/editor/Nysa_13strbig.pdf, s. 135.
3. ^[3]K. Schwerin, op. cit. , s. 125-126.
4. ^[4]W. A. Reinhart, In Memoriam Max Pinkus, Gerhart Hauptmann Jahrbuch, 1948, s. 170–171.

Elżbieta Ratajczak